Phóng sự ảnh báo chí truyền thông là một thể loại của ảnh báo chí truyền thông, phản ánh hiện thực khách quan bằng một tập hợp các bức ảnh được liên kết ngặt nghèo với nhau, nhằm mục đích làm điển hình nổi bật lên một yếu tố đã được tác giả lựa chọn. Tất cả các bức ảnh được chụp bằng chiêu thức không can thiệp, không dàn dựng, không làm biến hóa thực chất của đối tượng người tiêu dùng. Cấu trúc của tác phẩm phóng sự ảnh giống như xương sống của một khung hình, sức khỏe thể chất của khung hình cũng chính là chất lượng của tác phẩm .Cấu trúc của một tác phẩm phóng sự ảnh hoàn hảo gồm có : Tít ; Lời dẫn ; Hình ảnh ; Bài viết và Chú thích.
- Tít/ Tiêu đề của phóng sự ảnh
Tít chính là tiêu đề, là tên gọi của một tác phẩm báo chí truyền thông. Đối với tác phẩm phóng sự ảnh, Tít vừa mang ý nghĩa khái quát, vừa mang ý nghĩa gợi mở về những nội dung sẽ được phản ánh trong tác phẩm. Có 4 cách đặt Tít cho tác phẩm phóng sự ảnh, gồm có : Gọi tên sự vật / vấn đề và hiện tượng kỳ lạ, miêu tả hành vi – trạng thái của con người – sự vật, dùng các giải pháp tu từ, và nêu hiệu suất cao / hậu quả của hành vi. Đối với các Tít được đặt bằng cách gọi tên sự vật / vấn đề và hiện tượng kỳ lạ, tác giả hoàn toàn có thể vấn đáp ngay được câu hỏi là tác phẩm phản ánh về ai, về cái gì. Đây là cách đặt Tít mà các báo sử dụng khá phổ cập tuy mức độ sử dụng có khác nhau.
Ví dụ: Qua khảo sát một số tờ báo, Lao Động có 82/195 tác phẩm chiếm 42%, Tuổi Trẻ có 29/203 tác phẩm chiếm 14%, điện tử VnExpress có 127/789 tác phẩm chiếm 16%. Khi sử dụng đặt Tít theo cách này, tác giả có thể ngay lập tức thông báo về đối tượng được phản ánh trong tác phẩm mà không lo công chúng bị nhầm lẫn trong quá trình tiếp nhận. Có thể nêu rất nhiều ví dụ về các Tít được đặt theo cách này, như là: “Đồng muối Sa Huỳnh” trên Lao Động Cuối Tuần số 9 năm 2016, “Hội thi voi ở Buôn Đôn” trên Lao Động Cuối Tuần số 13 năm 2016, “Một ngày ở chợ dừa Bến Tre” trên Tuổi Trẻ Chủ nhật 18/9/2016, “Trường Lạc Long Quân ở Ba Lan” trên Tuổi Trẻ Cuối Tuần 7/2012, “Vựa rau sạch giữa lòng Đà Nẵng” trên VnExpress Chủ nhật 3/4/2016, “Cầu ngói của bà chúa Trịnh” trên VnExpress thứ ba 12/4/2016…
Với các Tít được đặt bằng cách miêu tả hành vi – trạng thái của nhân vật – sự vật, tác giả hoàn toàn có thể vấn đáp một số ít câu hỏi về những điều được phản ánh trong tác phẩm, như : Tại sao ? Như thế nào ? Hoặc Ở đâu / Khi nào ? Đặt Tít theo cách này được báo điện tử VnExpress sử dụng nhiều nhất với 622 / 789 tác phẩm ( chiếm 79 % ), tiếp đến là báo Tuổi Trẻ với 126 / 203 tác phẩm ( chiếm 62 % ), và ở đầu cuối là báo Lao Động với 72/195 tác phẩm ( chiếm 37 % ). Có thể nhận thấy là tỉ lệ sử dụng đặt Tít bằng cách diễn đạt hành vi hay trạng thái của nhân vật ở cả 3 báo khảo sát đều chiếm tỉ lệ cao. Lý giải về điều này, phóng viên báo chí Trần Ngọc Nam ( báo Tuổi Trẻ ) cho rằng : “ đây là cách đặt Tít dễ triển khai nhất, bởi sẽ nhanh gọn đưa đến cho công chúng một lượng thông tin nhiều nhất về nội dung của tác phẩm, tuy nhiên người đặt Tít cũng phải biết xem xét để tìm ra những chi tiết cụ thể mê hoặc nhằm mục đích lôi cuốn sự quan tâm của công chúng ”. Do đó, dù chỉ diễn đạt hành vi – trạng thái của con người – sự vật vẫn hàng ngày diễn ra trong đời sống, nhưng tác giả luôn biết cách tìm ra những chi tiết cụ thể mê hoặc để lôi cuốn fan hâm mộ. Lấy ví dụ : trong phóng sự ảnh “ Hà Lầm – chinh phục âm 300 m ” trên Lao Động Cuối Tuần số 21/2014, thì công chúng bị hấp dẫn bởi cụ thể “ âm 300 m ” từ phần Tít, trước khi bị hấp dẫn bởi những hình ảnh trong tác phẩm ; hay cụ thể thời hạn mê hoặc “ từ gà gáy đến nửa đêm ” trong phóng sự ảnh “ Học thêm từ gà gáy đến nửa đêm ” trên Tuổi Trẻ Cuối Tuần 7/9/2014. Có thể nói, tiêu đề bài báo nói chung và tít của tác phẩm phóng sự ảnh nói riêng, giống như là tín hiệu đèn giao thông vận tải, nếu đủ mê hoặc thì đèn đỏ sẽ bật, nghĩa là người xem sẽ dừng mắt để theo dõi tiếp nội dung bài báo. Và để “ đèn đỏ ” bật liên tục, các báo đã tận dụng mọi chi tiết cụ thể mê hoặc, đặc biệt quan trọng là báo mạng, nhằm mục đích lôi cuốn một lượng lớn fan hâm mộ. Có thể lấy ví dụ về những cụ thể mà báo điện tử VnExpress đã tận dụng khi đặt Tít cho tác phẩm ảnh : chi tiết cụ thể ‘ vật vã ’ và ‘ nóng cực đỉnh ’ trong “ Người TP HCM vật vã trong nắng nóng cực đỉnh ” trên VnExpress thứ năm 5/5/2016, chi tiết cụ thể ‘ váy khoét ngực ’ trong “ Angela Phương Trinh, Ngọc Trinh mặc đẹp với váy khoét ngực ” trên VnExpress thứ hai 30/5/2016, chi tiết cụ thể ‘ mặc đồ lót đọ dáng ’ trong “ Hà Anh mặc đồ lót, đọ dáng bên Hoa hậu Toàn cầu năm nay ” trên VnExpress thứ năm 2/3/2017. Trong các dạng Tít, Tít được đặt bằng cách sử dụng các giải pháp tu từ là mê hoặc nhất, tuy nhiên lại ít được vận dụng do năng lực sử dụng ngôn từ viết và ngôn từ hình ảnh không phải khi nào cũng tìm được những tiếng nói chung. Thứ tự các báo sử dụng giải pháp tu từ trong đặt Tít như sau : báo Tuổi Trẻ với 45/203 tác phẩm ( chiếm 22 % ), báo Lao Động với 40/195 tác phẩm ( chiếm 21 % ), và báo điện tử VnExpress. net với 20/789 tác phẩm ( chiếm 2 % ). Các giải pháp tu từ được các báo sử dụng trong đặt Tít là : So sánh, nhân hóa, ẩn dụ, hoán dụ. Khi sử dụng những giải pháp tu từ này, tất cả chúng ta thấy những hình ảnh như được tiếp thêm sức sống, lộng lẫy hơn qua thẩm mỹ và nghệ thuật sử dụng ngôn từ. Với giải pháp tu từ so sánh, Y Tý được ví như “ Mùa vàng trong mây ”, qua phóng sự ảnh “ Y Tý – Mùa vàng trong mây ” trên báo Lao Động Cuối Tuần số 39 năm 2013. Chúng ta hoàn toàn có thể cảm nhận được Y Tý huyền ảo trong biển mây bồng bềnh. Màn mây bạc bảng lảng trôi trên những thửa rộng bậc thang chín vàng óng ả. Cánh đồng lúa chênh vênh giữa lưng chừng núi. Dăm mái nhà gỗ bé xíu đã bạc mầu thời hạn và mưa nắng, giản dị và đơn giản mà bình yên. Biển lúa như những con sóng vàng xô nhau lên tận trời cao, được điểm tô thêm sắc màu rực rỡ tỏa nắng của những vạt váy của những cô nàng người Mông tỉ mỉ những đường thêu thổ cẩm, những nếp khăn vuông bùng cháy rực rỡ, những chiếc ô hoa đủ màu. Mùa vàng giữa biển mây Y Tý bình yên, no ấm và rộn ràng niềm vui. Sử dụng biện pháp nhân hóa, những cánh đồng, dòng sông, rừng cây bỗng như có hơi thở và sôi động như người thật, như cách đặt Tít cho phóng sự ảnh “ Chảy máu … trầm ” trên Lao Động Cuối Tuần số 14 năm 2013, “ “ Mạch nước sống ” cạnh “ Con sông chết ” ” trên Lao Động Cuối Tuần số 25 năm năm trước. Các câu truyện trở nên đặc biệt quan trọng mê hoặc và khiến công chúng tò mò hơn, khi Tít bài được sử dụng giải pháp tu từ ẩn dụ, đó là : “ “ Tarzan ” rừng thông ” trên Tuổi Trẻ Chủ nhật 23/2/2014, “ “ Hung thần ” trên phố ” trên Tuổi Trẻ Chủ nhật 9/3/2014, “ “ Cá vạn đò ” lên cạn ” trên Tuổi Trẻ Chủ nhật 25/3/2012. Trong “ “ Tarzan ” rừng thông ”, những người làm nghề hái thông rừng được ví như Tarzan, bởi thời hạn họ ở trên cây còn nhiều hơn ở dưới đất, đây là một cách ẩn dụ nhằm mục đích ám chỉ những người làm việc làm hái thông trong rừng có đời sống và sự khôn khéo giống như Tarzan – một cậu bé được khỉ nuôi lớn trong rừng và sống đa phần ở trên cây. Còn với “ “ Hung thần ” trên phố ” thì chiếc xe buýt bị ám chỉ là những hung quỷ, là nỗi sợ hãi và nguyên do gây ra những cái chết thương tâm cho người tham gia giao thông vận tải. Ngoài các cách đặt tít được khảo sát trên đây, các báo đôi lúc gây giật mình bằng cách dùng câu cảm thán hoặc lời của những bài hát, câu ca dao để đặt Tít, như trong phóng sự ảnh “ Ớn quá Đà Lạt ơi ! ” trên Tuổi Trẻ Chủ nhật 31/3/2012, “ Bộ trưởng Thăng xuống ngó mà coi ” trên Tuổi Trẻ Chủ nhật 3/8/2014, hay trong phóng sự ảnh “ Nơi con sông Hồng chảy về với biển ” trên Lao Động Cuối Tuần số 18/2013. Tỉ lệ đặt Tít theo cách này rất khan hiếm.
- Lời dẫn
Lời dẫn trong phóng sự ảnh được đặt trước nhóm ảnh và bài viết, thường được dùng để trình làng nguồn gốc, nguồn gốc, toàn cảnh chính trị xã hội của tác phẩm. Lời dẫn trong phóng sự ảnh hoàn toàn có thể do phóng viên báo chí tự viết hoặc là do toà soạn viết. Lời dẫn của phóng sự ảnh lý giải về những yếu tố chính xung quanh sự kiện được tác giả lựa chọn trình diễn trong tác phẩm. Lời dẫn trong phóng sự ảnh hoàn toàn có thể sử dụng ngôn ngữ văn học hoặc ngôn từ nghị luận, nhờ vào vào yếu tố của tác phẩm. Ngôn ngữ giản dị thường dễ đi vào lòng người. Lời dẫn trong phóng sự ảnh còn có tính năng gây ấn tượng mạnh so với người đọc khi chỉ ra những nét đặc trưng độc lạ của yếu tố.
- Hình ảnh
Ảnh đinh ( Ảnh chủ đề ) : Ảnh đinh trong tác phẩm phóng sự ảnh giống như ô cửa được trang trí tỏa nắng rực rỡ, mời gọi hành khách bước chân vào tò mò những huyền bí phía bên trong ngôi nhà. Ảnh đinh còn đóng vai trò bao quát nội dung chính của hàng loạt tác phẩm phóng sự ảnh. Trên báo in, ảnh đinh thường được trình diễn với kích cỡ hình ảnh lớn hơn các hình ảnh khác, điển hình nổi bật so với hàng loạt các bức ảnh trong phóng sự. Ảnh đinh thường có bố cục tổng quan tốt và thời cơ bấm máy nổi bật.
Tập hợp hình ảnh: gồm từ 3 ảnh trở lên thể hiện các chi tiết cấu thành câu chuyện. Các chi tiết có thể đứng độc lập đồng thời có kết nối chặt chẽ với nhau thành một tổng thể thống nhất. Các chi tiết phải thể hiện được bối cảnh, nhân vật, sự tương tác và mâu thuẫn… là những yêu cầu không thể thiếu của một câu chuyện.
- Bài viết
Trong cấu trúc của thể loại phóng sự ảnh, hoàn toàn có thể ví hình ảnh là những cánh diều, còn bài viết và chú thích chính là sợi dây để neo cánh diều, giữ cánh diều trong tầm mắt của người thả diều. Cánh diều càng bay bổng, càng cần có những sợi dây chắc như đinh để cánh diều không vuột khỏi tầm mắt của người xem. Người xem chính là công chúng báo chí truyền thông. Thể loại phóng sự ảnh phân phối thông tin cho bạn đọc trải qua cả ngôn từ hình ảnh và ngôn từ văn tự. Bài viết và chú thích chính là ngôn từ văn tự. Trong khi ngôn từ hình ảnh hoàn toàn có thể khiến người xem bay bổng cùng những cánh diều, thì ngôn từ văn tự của bài viết và chú thích giống như sợi dây chắc như đinh và tỉnh táo cung ứng những thông tin mà phần hình ảnh thiếu vắng.
- Chú thích
Trong tác phẩm phóng sự ảnh, thường có tối thiểu từ ba ảnh trở lên, để vấn đáp cho tối thiểu ba câu hỏi : Ai / Cái gì ? Ở đâu / Khi nào ? Và Như thế nào ? Các bức ảnh trong phóng sự ảnh thường có link ngặt nghèo với nhau như mạch nối của một dòng nước chảy, hay như logic của một câu truyện có mở màn, tăng trưởng và kết thúc. Trong nhiều trường hợp, từng bức ảnh không hề đứng độc lập để thông tin về một yếu tố nào đó, tuy nhiên dù đứng độc lập hay nằm trong tập hợp của một phóng sự ảnh, bức ảnh đó vẫn cần phải có chú thích đi kèm. Mối quan hệ giữa hình ảnh và chú thích là mối quan hệ tương hỗ, tương hỗ và bổ trợ cho nhau trong quy trình truyền tải thông tin.
Mối quan hệ giữa hình ảnh và chú thích trong tác phẩm phóng sự ảnh Chú thích trong phóng sự có 3 dạng : Cung cấp thêm thông tin cho phần hình ảnh, nhắc lại một phần thông tin của hình ảnh, hoặc đưa lời của nhân vật trong hình ảnh vào chú thích. Sự phối hợp của các dạng chú thích này sẽ phân phối cho công chúng các góc nhìn tiếp cận yếu tố phong phú, và khiến cho người xem không cảm thấy đơn điệu và buồn chán khi theo dõi câu truyện. Chúng ta sẽ thấy cách sử dụng chú thích cho mỗi ảnh trong các tác phẩm phóng sự được khảo sát không sử dụng duy nhất một cách mà thường tích hợp hai cách, hoặc cả ba cách trong một tác phẩm. Có thể nói, cấu trúc của một tác phẩm phóng sự ảnh chính là ngôi nhà để nội dung thông tin hình ảnh được “ tọa lạc ” một cách rõ ràng nhất. Thông tin hình ảnh được phản ánh trình diễn mạch lạc, mê hoặc là nhờ vào cấu trúc của ngôi nhà chắc như đinh và hài hòa và hợp lý. Trong môi trường tự nhiên truyền thông online văn minh, các tác phẩm phóng sự ảnh được đăng tải trên toàn bộ các nền tảng truyền thông online từ báo in, báo truyền hình, báo mạng điện tử hay tiếp thị quảng cáo đa phương tiện, do đó cấu trúc của thể loại phóng sự ảnh cũng có những đổi khác tương thích với mỗi nền tảng truyền thông online. Tuy nhiên, việc thiết kế xây dựng một cấu trúc tiêu chuẩn cho thể loại phóng sự ảnh là thiết yếu.
TS. Vũ Huyền Nga, Viện Báo chí
