Bầu cử là một quá trình đưa ra quyết định của người dân để chọn ra một cá nhân nắm giữ các chức vụ thuộc chính quyền. Đây là cơ chế thông thường mà các nền dân chủ hiện dùng để phân bổ chức vụ trong bộ máy lập pháp, thỉnh thoảng ở bộ máy hành pháp, tư pháp, và ở chính quyền địa phương. Bầu cử là một trong những chế định quan trọng trong ngành Luật Hiến pháp, là cơ sở pháp lý cho việc hình thành ra các cơ quan đại diện cho quyền lực của Nhà nước.[1]
Trong Luật Hiến pháp thuật ngữ ” bầu cử ” được hiểu là thủ tục xây dựng cơ quan nhà nước hay chức vụ nhà nước, thủ tục này được triển khai bởi sự biểu quyết của cử tri ( đại cử tri, đại diện thay mặt cử tri ) với điều kiện kèm theo để bầu một đại biểu ( chức vụ ) phải có từ hai ứng viên trở lên. Định nghĩa trên được cho phép phân biệt bầu cử với chiêu thức khác xây dựng cơ quan nhà nước như chỉ định. [ 2 ]Ngoài những cuộc bầu cử mang đặc thù chính trị ( xây dựng cơ quan nhà nước ), bầu cử còn được sử dụng trong tổ chức triển khai và hoạt động giải trí của 1 số ít tổ chức triển khai xã hội, chính trị, ví dụ trong tổ chức triển khai công đoàn của một số ít nước, ban chỉ huy công đoàn được xây dựng bằng con đường bầu cử .
Khác với cuộc bầu cử được sử dụng trong tổ chức và hoạt động của các tổ chức xã hội, cuộc bầu cử thành lập cơ quan nhà nước hay một chức danh nhà nước được điều chỉnh bởi Hiến pháp và pháp luật do nhà nước ban hành. Thông thường Nghị viện, cơ quan đại diện của chính quyền địa phương được thành lập bằng con đường bầu cử. Ở một số nước, các cơ quan nhà nước khác như Tổng thống, Chính phủ, Tòa án cũng được thành lập thông qua bầu cử.
Bầu cử cũng thường được thấy sử dụng rộng rãi các tổ chức thương mại và tư nhân, từ các câu lạc bộ cho đến các hội từ thiện và các tập đoàn. Tuy nhiên, như Montesquieu chỉ ra trong Quyển II, Chương 2 của cuốn De l’esprit des lois (Tinh thần Pháp luật) của ông rằng trong việc bầu cử ở thể chế cộng hòa hay dân chủ, cử tri có khi là những người cầm quyền của quốc gia có khi lại là người dân của nhà nước đó bằng việc bỏ phiếu. Nó cho phép người dân có quyền rất lớn để hành động như những “chủ nhân” chọn những “công bộc” chính quyền cho chính họ. Đặc điểm đặc biệt của các nền dân chủ và cộng hòa là sự nhận thức rằng chỉ có quyền hợp pháp cho nhà nước “của dân, do dân và vì dân” là phải có sự đồng thuận của người dân hay những người bị trị (consent of the governed).
Việc đồng ý thoáng đãng về bầu cử như thể một công cụ để chọn ra những đại diện thay mặt của nhân dân trong những nền dân chủ văn minh tương phản với thực tiễn trong thời nguyên mẫu dân chủ Athena, nơi bầu cử được xem là cơ quan của chính thể đầu sỏ và ở đó hầu hết những chức vụ nhà nước được phân chia theo kiểu bắt thăm, cũng như chỉ định .
Cải cách bầu cử mô tả quá trình đưa ra các hệ thống bầu cử công bằng mà nó chưa đạt được, hay cải thiện tính công bằng hay hiệu quả của các hệ thống đang tồn tại. Khoa nghiên cứu bầu cử (psephology) là khoa nghiên cứu kết quả và các thống kê có liên quan tới các cuộc bầu cử (đặc biệt với quan điểm tiên đoán kết quả trong tương lai).
Cần phân biệt giữa bầu cử với chính sách bầu cử, theo đó, chế định bầu cử là một tổng thể và toàn diện gồm những nguyên tắc, những lao lý của pháp lý về bầu cử cùng tổng thể những quan hệ được hình thành trong tổng thể những quy trình thực thi bầu cử từ lúc công dân ghi tên trong list bầu cử đến lúc những lá phiếu được bỏ vào thùng phiếu và xác lập hiệu quả bầu cử. [ 3 ] Đó là tổng thể và toàn diện những quan hệ xã hội hợp thành trình tự bầu cử. [ 4 ]Bên cạnh đó cũng cần phân biệt bầu cử với thuật ngữ quyền bầu cử, theo đó, quyền bầu cử được hiểu là năng lực của công dân được nhà nước bảo vệ tham gia vào bầu cử xây dựng những cơ quan nhà nước ở Trung ương và cơ quan chính quyền sở tại địa phương. Quyền bầu cử là tổng thể và toàn diện những pháp luật đơn cử cho công dân. [ 4 ]
Các nguyên tắc bầu cử[sửa|sửa mã nguồn]
Các nguyên tắc bầu cử là những nguyên tắc được vận dụng cho quyền bầu cử chủ thể ( quyền bầu cử dữ thế chủ động và quyền bầu cử bị động ). Nguyên tắc bầu cử là điều kiện kèm theo được pháp luật bởi pháp lý bầu cử của mỗi nước, mà việc triển khai và tuân thủ pháp luật đó trong quy trình bầu cử quyết định tính hợp pháp của cuộc bầu cử .Các nước trên quốc tế vận dụng những nguyên tắc bầu cử sau : đại trà phổ thông, bình đẳng, trực tiếp ( gián tiếp ) và bỏ phiếu kín. [ 5 ] [ 6 ]
Nguyên tắc đại trà phổ thông đầu phiếu[sửa|sửa mã nguồn]
Hiến pháp mọi nước đều công bố nguyên tắc đại trà phổ thông là một trong những nguyên tắc cơ bản của chính sách bầu cử .Nguyên tắc đại trà phổ thông đầu phiếu trong bầu cử có nội dung bảo vệ để mọi công dân không phân biệt dân tộc bản địa, nam, nữ, thành phần xã hội, tín ngưỡng, tôn giáo, trình độ văn hoá, nghề nghiệp, thời hạn cư trú, đến tuổi trưởng thành đều được trao quyền bầu cử trừ những người mất trí hay những người bị tước quyền bầu cử trên cơ sở của pháp lý .Yêu cầu của nguyên tắc này là Nhà nước phải bảo vệ để cuộc bầu cử thực sự trở thành một cuộc hoạt động và sinh hoạt chính trị to lớn, tạo điều kiện kèm theo thuận tiện để công dân triển khai quyền bầu cử của mình, bảo vệ tính dân chủ, công khai minh bạch và sự tham gia thoáng đãng của những những tầng lớp nhân dân trong bầu cử .Ví dụ : Luật Bầu cử đại biểu Quốc hội và Đại biểu Hội đồng nhân dân ở Nước Ta lao lý :
- Ngày bầu cử phải là ngày chủ nhật, được Uỷ ban thường vụ Quốc hội ấn định và công bố chậm nhất là một trăm mười lăm ngày trước ngày bầu cử;
- Các tổ chức phụ trách bầu cử được thành lập công khai, có sự tham gia của đại diện các cơ quan nhà nước, tổ chức xã hội và đoàn thể nhân dân;
- Thời gian bỏ phiếu được quy định thống nhất trong cả nước từ 7 giờ sáng đến 7 giờ tối (trừ những trường hợp đặc biệt theo quy định của Luật bầu cử đại biểu Quốc hội);
- Mọi công dân cư trú thường xuyên hoặc tạm trú đều được ghi tên vào danh sách cử tri;
- Danh sách cử tri được niêm yết công khai chậm nhất là bốn mươi ngày trước ngày bầu cử;
- Danh sách những người ứng cử cũng được lập và niêm yết công khai chậm nhất là ba mươi ngày trước ngày bầu cử để cử tri tìm hiểu và lựa chọn;
- Phải có quá nửa số cử tri ghi tên trong danh sách của đơn vị bầu cử đi bỏ phiếu thì cuộc bầu cử mới có giá trị; việc kiểm phiếu phải được tiến hành công khai có sự chứng kiến của đại diện cử tri, đại diện người ứng cử và đại diện các cơ quan thông tin báo chí.
Nguyên tắc bình đẳng[sửa|sửa mã nguồn]
Bình đẳng trong bầu cử là nguyên tắc nhằm mục đích bảo vệ để mọi công dân đều có thời cơ ngang nhau tham gia bầu cử, nghiêm cấm mọi sự phân biệt dưới bất kể hình thức nào .Nội dung của nguyên tắc bình đẳng là mỗi cử tri có một phiếu bầu so với một cuộc bầu cử và giá trị phiếu bầu như nhau không nhờ vào vào giới tính, vị thế xã hội, sắc tộc, tôn giáo v.v.
Nguyên tắc này được thể hiện trong các quy định của pháp luật về quyền bầu cử và ứng cử của công dân.
Nội dung :
- Mỗi cử tri chỉ được ghi tên vào danh sách cử tri ở một nơi cư trú;
- Mỗi người chỉ được ghi tên ứng cử ở một đơn vị bầu cử;
- Mỗi cử tri chỉ được bỏ một phiếu bầu.
Nguyên tắc bình đẳng còn yên cầu phải có sự phân chia hài hòa và hợp lý cơ cấu tổ chức, thành phần, số lượng đại biểu để bảo vệ lời nói đại diện thay mặt của những vùng, miền, địa phương, những những tầng lớp xã hội, những dân tộc thiểu số và phụ nữ phải có tỷ suất đại biểu thích đáng .Ví dụ : Ở Bangladet trong số 330 ghế đại biểu Quốc hội có 30 ghế dành cho phái đẹp do Quốc hội trực tiếp bầu. Ở Butan, trong số 150 ghế đại biểu Quốc hội có 10 ghế dành cho đại diện thay mặt của Nhà thờ. Ở Pháp, 32 trong số 577 ghế đại biểu Quốc hội ( Hạ Nghị Viện ) dành cho chủ quyền lãnh thổ hải ngoại, những liên vùng địa phương và những vùng hải ngoại. [ 7 ]
Nguyên tắc bầu cử trực tiếp[sửa|sửa mã nguồn]
Bầu cử trực tiếp có nghĩa là công dân trực tiếp biểu lộ ý chí của mình qua lá phiếu, công dân trực tiếp bầu ra đại biểu của mình chứ không qua một cấp đại diện thay mặt cử tri nào .Nguyên tắc bầu cử trực tiếp yên cầu cử tri không được nhờ người bầu hộ, bầu thay hoặc bầu bằng cách gửi thư. Cử tri tự bỏ lá phiếu bầu vào hòm phiếu. Trường hợp cử tri không hề tự viết được phiếu bầu thì nhờ người khác viết hộ, nhưng phải tự mình bỏ phiếu ; người viết hộ phải bảo vệ bí hiểm phiếu bầu của cử tri ; nếu cử tri vì tàn tật không tự bỏ phiếu được thì nhờ người khác bỏ phiếu vào hòm phiếu .Trường hợp cử tri ốm đau, già yếu, tàn tật không hề đến phòng bỏ phiếu được thì Tổ bầu cử mang hòm phiếu phụ và phiếu bầu đến chỗ ở của cử tri để cử tri nhận phiếu bầu và bầu .Trái với nguyên tắc bầu cử trực tiếp là nguyên tắc bầu cử gián tiếp. Theo nguyên tắc này, cử tri không trực tiếp bầu ra người đại diện thay mặt cho mình mà bầu ra thành viên của Tuyển cử đoàn, sau đó Tuyển cử đoàn mới bầu ra cơ quan đại diện thay mặt hay chức vụ nhà nước. Bầu cử gián tiếp hoàn toàn có thể qua hai cấp như bầu tổng thống Mỹ ( cử tri bầu ra Đại cử tri đoàn ), Thượng nghị viện Pháp, hoặc bầu ra ba cấp như bầu Quốc hội Trung Quốc ( Đại hội đại biểu nhân dân toàn Trung Quốc ) .
Nguyên tắc bỏ phiếu kín[sửa|sửa mã nguồn]
Thùng phiếuNguyên tắc bỏ phiếu kín biểu lộ ở việc loại trừ sự theo dõi và trấn áp từ bên ngoài sự bộc lộ ý chí ( sự bỏ phiếu ) của cử tri nhưng mặt khác lại dễ bị thao túng hiệu quả do sự thiếu minh bạch .Mục đích của nguyên tắc này là nhằm mục đích bảo vệ tự do vừa đủ sự bộc lộ ý chí của cử tri .Để bảo vệ khách quan trong việc lựa chọn của cử tri, những nước thường lao lý việc bỏ phiếu kín. Ví dụ : Luật bầu cử đại biểu Quốc hội Nước Ta lao lý việc bầu cử đại biểu Quốc hội được thực thi bằng cách bỏ phiếu kín .Theo nguyên tắc này, cử tri bầu ai, không bầu ai đều được bảo vệ bí hiểm. Khi cử tri viết phiếu bầu không ai được đến gần, kể cả cán bộ, nhân viên cấp dưới những tổ chức triển khai đảm nhiệm bầu cử ; không ai được biết và can thiệp vào việc viết phiếu bầu của cử tri. Cử tri viết phiếu bầu trong buồng kín và bỏ phiếu vào hòm phiếu .Ở Pháp nguyên tắc bỏ phiếu kín được pháp lý bầu cử lao lý từ năm 1789 nhưng mãi cho đến năm 1817 mới được vận dụng trong trong thực tiễn bầu cử. Nước Anh vận dụng nguyên tắc bỏ phiếu kín cho những cuộc bầu cử từ năm 1872 .
Bốn nguyên tắc nói trên là một chỉnh thể, thiếu sót ở nguyên tắc nào cũng ảnh hưởng đến nguyên tắc khác. Để buộc các chủ thể phải tuân thủ các nguyên tắc nói trên, nhà nước pháp luật hóa các nột dung của chúng thành các quy phạm pháp luật. Có nguyên tắc được quy định rõ trong một quy định, có nguyên tắc được thể hiện bằng nhiều quy phạm pháp luật khác nhau.
Theo khunh hướng của sự tăng trưởng xã hội ngày càng lan rộng ra dân chủ thì những hình thức bộc lộ của những nguyên tắc càng phong phú, càng nhiều mẫu mã, càng góp thêm phần bảo vệ đặc thù dân chủ của những cuộc bầu cử .
Các loại bầu cử[sửa|sửa mã nguồn]
Một cuộc họp trước bầu cửỞ nhiều mạng lưới hệ thống chính trị dân chủ, có nhiều mô hình bầu cử khác nhau, ứng với những những tầng lớp khác nhau của việc quản lý quần chúng nhân dân và khu vực địa lý. Sau đây là 1 số ít mô hình bầu cử thường thấy :
- Giáo trình Luật Hiến pháp nước ngoài, Nhà Xuất bản Công an nhân dân, năm 1999
- Giáo trình Luật Hiến pháp Việt Nam, Nhà Xuất bản Công an nhân dân, năm 2004
- Giáo trình lý luận Nhà nước và pháp luật, Nhà xuất bản Công an nhân dân, năm 2008
- Nghị Viện của các nước trên thế giới, Ủy ban đối ngoại Quốc hội, Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia, Hà nội, năm 1995
- Chế độ bầu cử của một số nước trên thế giới, Vũ Hồng Anh, Nhà xuất bản chính trị Quốc gia, Hà Nội, năm 1997
- Hiến pháp Việt Nam Dân chủ Cộng hòa năm 1946
- Hiến pháp Việt Nam Dân chủ Cộng hòa năm 1959
- Hiến pháp Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm 1980
- Hiến pháp Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm 1992
- Luật Bầu cử đại biểu Quốc hội và đại biểu HĐND Việt Nam năm 2015[8]
