Ít ai biết rằng, dù là ở quốc gia nào trên thế giới thì khi đứa bé cất tiếng nói đầu tiên – chủ yếu là gọi “Mẹ” – người thân yêu nhất, quan trọng, gần gũi nhất đến sự sống của mỗi bé. Phải chăng, tiếng gọi “mẹ” từ lâu đã trở nên quen thuộc đến mức mà ta đã vô tình lãng quên nguồn cội của tiếng gọi ấy.
Và đã bao giờ bạn tự hỏi, có bao nhiêu cách để gọi “Mẹ” trong tiếng Việt chưa? Bài viết dưới đây sẽ giúp bạn có được câu trả lời.
Giả thuyết phổ biến lớn nhất về việc những từ để chỉ người phụ nữ có công sinh thành là “mẹ” trong tiếng Việt, “mother” trong tiếng Anh, “mère” trong tiếng Pháp, “妈妈” (māma) trong Tiếng Trung… là “âm môi”.
Âm môi là âm mà chỉ cần mở môi là hoàn toàn có thể phát âm được ( như “ m ” hay “ b ” ) – vì thế âm này rất dễ được trẻ con ” bập bẹ ” nói trong những năm tháng đầu đời .
” Mẹ ” là từ được biến âm trực tiếp từ từ “ mère ” trong tiếng Pháp ,
Tiếng Việt là một thứ tiếng tổng hợp từ rất nhiều ngôn từ, trong đó đặc biệt quan trọng chịu sự ảnh hưởng tác động lớn của tiếng Trung Quốc .
Bởi vậy, những từ ngữ tiên phong, hoặc rất truyền kiếp có nhiều từ là sự biến hóa, biến âm của tiếng Trung Quốc. Các cách gọi “ Mẹ ” của người Việt từ trước đến nay cũng vậy .
Thực tế thì “mẹ” là cách gọi hiện đại. Bởi “Mẹ” là từ được biến âm trực tiếp từ từ “mère” trong tiếng Pháp, với nghĩa rất rõ ràng là người phụ nữ có công sinh thành. Nhưng trước khi chúng ta có “mẹ”, thì những cách gọi khác có phần phổ biến
hơn.
Đầu tiên phải nói đến đó là “mẫu thân” (cách gọi này chủ yếu xuất hiện trong văn viết, dùng trang trọng), một từ phiên âm trực tiếp từ tiếng Trung Quốc là母親 với phát âm là
“mǔqīn”. Nhưng “mǔqīn” là phát âm chính thống, còn đối với tiếng địa phương (vùng phía Nam Trung Quốc – Phúc Kiến, trực hệ của tiếng Việt) thì母親còn được phát âm là “búchhin”
, và cách phát âm này ảnh hưởng trực tiếp đến cách gọi “bu” ở phía Bắc Việt Nam.
Hiện nay thì “ bu ” vẫn được dùng ở 1 số ít địa phương như Tỉnh Thái Bình, và do biến âm thì còn có những cách gọi khác như “ bầm ” ( Thành Phố Bắc Ninh ) hay “ u ” ( Hà Nam ) .
Miền Trung và miền Nam thì có những cách gọi gần với tiếng Trung Quốc hơn cả. Cả hai từ “ mạ ” ( Huế ), và “ má ” ( Nam Bộ ) đều xuất phát trực tiếp từ từ “ 妈妈 ” ( māma ). Biến âm của “ mạ ” còn có “ mệ ” .
Ngoài phát âm, các biến thể từ nghĩa cũng ảnh hưởng đến cách gọi mẹ. Ví dụ như cách gọi giống, hay hành động cũng được dùng để chỉ “mẹ”. Miền Bắc còn có cách gọi mẹ là “cái” như trong câu ca dao: “Nàng về nuôi cái cùng con/
Để anh đi trẩy nước non Cao Bằng”.
Hay “ cái ” trong “ Bố cái ” ( Sơn Tây ), hoặc gọi trực tiếp từ hành vi như “ đẻ ”, mặc dầu cách gọi này hiện giờ hầu hết không còn .
Ngoài ra, tục lệ cũng là một trong những nhân tố khiến cho xưng hô biến hóa. Người Việt trước đây tin rằng, việc “gọi chệch”, “đặt tên xấu” sẽ khiến cho những đứa trẻ sinh non, yếu ớt lúc bé sống dễ hơn, vì “xấu” nên không bị ma quỷ đụng vào.
Đó là nguyên do hình thành những cái tên như “ thằng cu ”, “ cái hĩm ”, cha mẹ không gọi trực tiếp tên con mà gọi chung chung. Con cái cũng đôi lúc bị bắt gọi chệch cha mẹ, để tránh thân thương quá mà bị ma quỷ quấy nhiễu .
Đây là tục lệ có phần mê tín dị đoan nhưng cho đến hiện tại, một số vùng nông thôn Việt Nam vẫn dùng. Tục này dẫn đến việc gọi chệch bố mẹ thành “anh chị”, “cậu mợ”, “chú thím”, những danh từ vốn chỉ những người thân khác, gần gũi với “bố mẹ”.
Theo thời gian, con cái còn gọi bố mẹ bằng những danh từ khác tùy theo thời kỳ. Khi bố mẹ già, nhiều người khi nói về bố mẹ hay sử dụng các từ như “ông cụ”, “bà cụ”.
Đây là những danh từ để chỉ người lớn tuổi trong mái ấm gia đình nói chung, và thường được sử dụng với đại từ chiếm hữu ( tôi, anh ) để chỉ đúng chuẩn cha mẹ của ai đó khi họ về già. Trong mái ấm gia đình, cách xưng “ ông-con ”, “ bà-con ” cũng được con cháu dùng khi họ có mái ấm gia đình riêng. Người Việt gọi đó là “ thăng quan tiến chức ” .
Trên thực tiễn, còn rất nhiều cách gọi ” mẹ ” khác, trên đây chỉ là một vài cách gọi mà tác giả tổng hợp được dựa vào 1 số ít nguồn tài liệu tìm hiểu thêm gồm có :
– Từ điển Hán – Việt của Đào Duy Anh
– Mẹo giải nghĩa từ Hán Việt và chữa lỗi chính tả của Phan Ngọc
– Từ điển tiếng Trung
– Problems in Comparative Chinese Dialectology — the Classification of Miin and Hakka.
Nếu bạn còn biết những cách gọi “mẹ” nào khác thì hãy chia sẻ với chúng tớ bằng cách comment ở phía dưới bài nhé!
