[1][2]Tòa nhà chính hiện tại của Đại học Tartu ( được xây dựng vào thế kỷ 17 ) được thiết kế xây dựng vào thế kỷ 19. Trường là một trong những trường ĐH có ý nghĩa và uy tín nhất trên quốc tế lúc bấy giờ .
Viện đại học (tiếng Anh: university; La-tinh: universitas),[3] có khi gọi là đại học, là một cơ sở giáo dục đại học và nghiên cứu, cung cấp giáo dục bậc đại học và sau đại học và có thẩm quyền cấp bằng trong nhiều lĩnh vực học thuật khác nhau. Viện đại học thường bao gồm một trường đại học khai phóng và khoa học và các trường chuyên nghiệp và sau đại học. Một viện đại học khác một trường đại học ở chỗ nó thường lớn hơn, có chương trình học rộng hơn, và ngoài bằng cử nhân ra thì còn trao các văn bằng sau đại học và chuyên nghiệp.[4] University trong tiếng Anh có gốc từ cụm từ La-tinh universitas magistrorum et scholarium (cộng đồng những nhà giáo và học giả).[5] Trong tiếng Việt, viện có nghĩa là nơi, sở.[6]
Ở Việt Nam, tên gọi “đại học,” với nghĩa cụ thể là một cơ sở hay cơ cấu giáo dục đại học, chỉ được chính quyền Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam sử dụng chính thức từ đầu thập niên 1990 để đặt tên cho một mô hình cơ sở giáo dục đại học mới, gần giống mô hình “viện đại học” thời Việt Nam Cộng hòa hay “university” ở Bắc Mỹ và Tây Âu, trên cơ sở gộp một số trường đại học đơn ngành (theo mô hình phân mảnh ngành học của Liên Xô) lại với nhau.[7] Từ university trong tiếng Anh có khi còn được dịch ra tiếng Việt là “trường đại học” (xem thêm bài Trường đại học).[8]
Bài này nói về cơ sở giáo dục đại học theo mô hình viện đại học ở châu Âu thời trung cổ và được các vùng khác trên thế giới đem áp dụng trong thời cận đại. Về các trung tâm học tập bậc cao thời cổ đại, chẳng hạn Học viện Platon do triết gia Platon thành lập khoảng năm 387 trước Tây lịch hay các viện đại học Puspagiri, Nalanda, Vikramshila, và Taxila thuộc Ấn Độ cổ đại, xem bài Các cơ sở học tập bậc cao thời cổ đại.
Tự do học thuật[sửa|sửa mã nguồn]
Phần Lan.Đại học Khoa học Ứng dụng LAB ở Lappeenranta
Một phần quan trọng trong định nghĩa một viện đại học là khái niệm tự do học thuật. Bằng chứng đầu tiên được ghi nhận về quyền tự do học thuật xuất hiện từ thời kỳ đầu của viện đại học đầu tiên – Viện Đại học Bologna. Viện đại học này thông qua một hiến chương gọi là Constitutio Habita,[9] vào năm 1158 hoặc 1155,[10] theo đó bảo đảm quyền đi lại tự do của các học giả vì lợi ích giáo dục. Việc này được xem như là nguồn gốc của tự do học thuật.[11] Ngày này, tự do học thuật được định nghĩa là quyền tự do giảng dạy, học tập, và theo đuổi tri thức và nghiên cứu của giảng viên và sinh viên mà không bị can thiệp một cách vô lý hay bị luật pháp nhà nước, quy định của cơ sở giáo dục, hay áp lực của công chúng giới hạn.[12] Quyền tự do học thuật được thừa nhận rộng rãi trên khắp thế giới. Ngày 18 tháng 9 năm 1988, 388 viện trưởng các viện đại học ký vào Magna Charta Universitatum, một tuyên bố xác lập những quyền và những giá trị căn bản của viện đại học, nhân kỷ niệm 900 năm ngày thành lập Viện Đại học Bologna. Số viện đại học từ khắp nơi trên thế giới ký tên vào Magna Charta Universitatum ngày càng nhiều.[13]
Những viện ĐH khởi đầu[sửa|sửa mã nguồn]
Các viện đại học hiện đại có nguồn gốc từ các trường học thời trung cổ gọi là studium generale (nơi học tập chung), thu nhận sinh viên từ khắp châu Âu. Những trường ra đời sớm nhất vốn được thành lập nhằm đào tạo các giáo sĩ và tu sĩ với chương trình học rộng hơn những gì được dạy trong các trường của tu viện và nhà thờ chính tòa. Việc thu nhận các học giả ngoại quốc vào học khiến cho các studium trở nên khác biệt so với các trường học khai sinh ra nó.[4]
Cơ sở giáo dục phương Tây tiên phong hoàn toàn có thể được gọi là viện ĐH là một trường y khoa nổi tiếng xây dựng ở Salerno, Ý, vào thế kỷ thứ 9. Trường này lôi cuốn sinh viên từ khắp châu Âu. Tuy nhiên, nó vẫn chỉ là một trường y khoa. Viện ĐH thực sự tiên phong là Viện Đại học Bologna xây dựng ở Bologna, Ý, cuối thế kỷ 11. Nó trở thành một cơ sở giáo dục được nhiều người kính trọng, nhất là trong nghành luật tôn giáo và luật dân sự. Viện ĐH tiên phong sinh ra ở Bắc Âu là Viện Đại học Paris, xây dựng trong khoảng chừng 1150 đến 1170. Viện ĐH này nổi tiếng về giảng dạy thần học, và nó trở thành hình mẫu cho những viện ĐH khác ở Bắc Âu, ví dụ điển hình như Viện Đại học Oxford ở Anh xây dựng vào cuối thế kỷ 12. Các viện ĐH Paris và Oxford gồm có những trường ĐH vốn là nơi ở dành cho những học giả. [ 4 ]Những viện ĐH khởi đầu này là những đoàn thể sinh viên và giảng viên, được những giáo hoàng, nhà vua, và nhà vua ban quyền. Viện Đại học Napoli, do Hoàng đế Frederick II xây dựng vào năm 1224 ở Ý, là cơ sở tiên phong được xây dựng dưới thẩm quyền của một nhà vua, trong khi Viện Đại học Toulouse, do Giáo hoàng Grêgôriô IX lập ra vào năm 1229 ở Pháp, là cơ sở tiên phong được xây dựng qua một sắc lệnh của giáo hoàng. Những viện ĐH này được quyền tự trị, miễn là họ không dạy vô thần và dị giáo. Sinh viên và giảng viên cùng nhau tự bầu ra viện trưởng. Tuy nhiên, như cái giá phải trả cho sự độc lập, họ phải tự lo kinh phí đầu tư. Do đó mà những giảng viên phải thu học phí, và để bảo vệ đời sống, họ phải làm hài lòng sinh viên. Những viện ĐH bắt đầu này không có những tòa nhà cố định và thắt chặt và có rất ít gia tài chung, do đó mà những sinh viên và giảng viên bất mãn hoàn toàn có thể chuyển đến nơi khác và thiết lập một nơi học tập mới. Lịch sử Viện Đại học Cambridge khởi đầu như thế vào năm 1209 khi có 1 số ít sinh viên bất mãn chuyển từ Oxford đến Cambridge ; hai mươi năm sau, Oxford tiếp đón những sinh viên từ Viện Đại học Paris chuyển sang. [ 4 ]
Từ thế kỷ 13 trở đi, các viện đại học được thiết lập ở nhiều thành phố lớn ở châu Âu: Montpellier (đầu thế kỷ 13) và Aix-en-Provence (1409) ở Pháp; Padua (1222), Rome (1303), và Florence (1321) ở Ý; Salamanca (1218) ở Tây Ban Nha; Prague (1348) và Viên (1365) ở Trung Âu; Heidelberg (1386), Leipzig (1409), Freiburg (1457), và Tübingen (1477) ở phần đất nay là nước Đức; Louvain (1425), nay thuộc Bỉ; và Saint Andrews (1411) và Glasgow (1451) ở Scotland. Cho đến cuối thế kỷ 18, hầu hết các viện đại học có chương trình học cốt lõi dựa trên bảy môn khai phóng (tiếng Anh: liberal arts): ngữ pháp, luận lý học, hùng biện, hình học, số học, thiên văn học, và âm nhạc. Sinh viên tốt nghiệp sau đó theo học ở một trong những phân khoa chuyên nghiệp về y khoa, luật, và thần học. Các kỳ thi cuối khóa cực kỳ khắc nghiệt, hầu hết sinh viên thi rớt.[4]
Cải cách Tin Lành và Phản Cải cách ở châu Âu[sửa|sửa mã nguồn]
Phong trào Cải cách Tin Lành ở thế kỷ 16 cùng hệ quả của nó là trào lưu Phản Cải cách đã ảnh hưởng tác động đến những viện ĐH ở châu Âu theo những cách khác nhau. Ở những bang của nước Đức, những viện ĐH mới của những người theo Tin Lành được xây dựng, những cơ sở giáo dục cũ cũng bị những người Tin Lành tiếp quản ; trong khi nhiều viện ĐH của Công giáo Rôma trở thành những người bảo vệ kiên cường nền học tập truyền thống cuội nguồn gắn liền với Giáo hội Công giáo. Đến thế kỷ 17, cả những viện ĐH Công giáo lẫn những viện ĐH Tin Lành đều trở nên quá chú tâm đến việc bảo vệ những giáo lý tôn giáo và do đó thiếu chăm sóc đến khoa học, một chủ đề khởi đầu tăng trưởng khắp châu Âu. Những môn học mới không được khuyến khích, do vậy nhiều viện ĐH trên đà đi xuống. Tuy vậy, những cơ sở giáo dục mới liên tục được thiết lập trong khoảng chừng thời hạn này, gồm có những viện ĐH ở Edinburgh ( 1583 ), Leiden ( 1575 ), và Strasbourg ( 1621 ). [ 4 ]Viện ĐH tân tiến tiên phong sinh ra ở Halle, Đức, do những người theo phái Luther xây dựng vào năm 1694. Đây là một trong những cơ sở giáo dục tiên phong từ bỏ mọi giáo điều tôn giáo chính thống, và chỉ chú tâm điều tra và nghiên cứu tri thức duy lý và khách quan. Đây là viện ĐH tiên phong mà giảng viên giảng bài bằng tiếng Đức ( ngôn từ địa phương ) thay vì tiếng La-tinh. Những thay đổi của Viện Đại học Halle ( nay là Viện Đại học Halle-Wittenberg ) sau này được Viện Đại học Göttingen ( 1737 ) cũng như hầu hết những viện ĐH khác ở Đức và nhiều viện ĐH ở Hoa Kỳ tiếp đón. [ 4 ]Vào cuối thế kỷ 18 và thế kỷ 19, tôn giáo dần dà mất đi vị thế thống trị khi những viện ĐH châu Âu trở thành những cơ sở học tập và nghiên cứu và điều tra văn minh, chương trình giảng dạy và hoạt động giải trí quản trị trở nên thế tục hóa. Những xu thế này tiêu biểu vượt trội ở Viện Đại học Berlin ( 1809 ), nơi mà người ta nghiên cứu và điều tra trong phòng thí nghiệm thay vì phỏng đoán ; những giáo điều thần học và triết học, và những giáo điều truyền thống cuội nguồn khác được xem xét dưới cái nhìn khách quan và trang nghiêm. Đây cũng là nơi tiên phong trong việc thiết lập những tiêu chuẩn văn minh về tự do học thuật. Mô hình viện ĐH của Đức như thể một phức tạp những trường sau đại học thực thi nghiên cứu và điều tra hạng sang đã tạo ảnh hưởng tác động ra khắp quốc tế. [ 4 ]
Những viện ĐH tiên phong ở Tây Bán Cầu[sửa|sửa mã nguồn]
Những viện đại học đầu tiên ở Tây Bán Cầu do những người Tây Ban Nha thiết lập: Viện Đại học Santo Domingo (1538) ở phần đất nay là Cộng hòa Dominica và Viện Đại học Michoacán (1539) ở México. Những cơ sở giáo dục đại học đầu tiên của Hoa Kỳ là các trường đại học hệ bốn năm: Harvard (1636), William & Mary (1693), Yale (1701), Princeton (1746), và King’s College (1754; nay là Viện Đại học Columbia). Hầu hết những trường đại học Hoa Kỳ đầu tiên do các hội đoàn tôn giáo thành lập, và hầu hết sau đó phát triển lên thành những viện đại học thực sự. Một trong những viện đại học lâu đời nhất ở Canada là Viện Đại học Toronto, được thành lập với tên King’s College vào năm 1827.[4]
Khi Hoa Kỳ lan rộng ra biên cương về phía Tây, hàng trăm trường ĐH mới được xây dựng. Các trường và viện ĐH Hoa Kỳ có khuynh hướng theo quy mô của Đức, mong ước kết hợp lý tưởng tự do học thuật với truyền thống cuội nguồn địa phương nhấn mạnh vấn đề đến việc mang lại thời cơ giáo dục cho nhiều người. Những cơ sở giáo dục như vậy ở Hoa Kỳ tăng trưởng nở rộ nhờ Luật Morrill phát hành vào năm 1862, theo đó chính quyền sở tại liên bang cấp đất cho những tiểu bang để xây dựng mới những cơ sở giáo dục chuyên về cơ khí và nông nghiệp. Nhiều ” trường ĐH được cấp đất ” sinh ra từ điều luật này, rồi trong số đó tăng trưởng nên Viện Công nghệ Massachusetts, Viện Đại học Cornell, và những viện ĐH công lập ở Illinois, Wisconsin, và Minnesota. [ 4 ]
Tái tổ chức triển khai, thế tục hóa, và văn minh hóa[sửa|sửa mã nguồn]
Một số nước châu Âu trong thế kỷ 19 đã tái tổ chức triển khai và thế tục hóa những viện ĐH của mình, đáng quan tâm có những nước Ý ( 1870 ), Tây Ban Nha ( 1876 ), và Pháp ( 1896 ). Các viện ĐH ở những vương quốc này và những nước châu Âu khác trở thành những cơ sở nhận kinh phí đầu tư từ nhà nước là hầu hết. Phụ nữ mở màn được thu nhận vào những viện ĐH trong nửa sau thế kỷ 19. Trong khi đó, chương trình học của những viện ĐH cũng liên tục biến hóa. Ngôn ngữ và văn học văn minh được thêm vào, và trong nhiều trường hợp hất cẳng, La-tinh, tiếng Hy Lạp, và thần học. Các ngành khoa học như vật lý, hóa học, sinh học, và kỹ thuật cũng được đưa vào chương trình học, và đến đầu thế kỷ 20 thì những ngành học mới như kinh tế tài chính học, khoa học chính trị, tâm lý học, và xã hội học cũng được giảng dạy. [ 4 ]Vào cuối thế kỷ 19 và thế kỷ 20, Anh và Pháp thiết lập những viện ĐH ở nhiều trong số những thuộc địa của mình ở Nam Á, Khu vực Đông Nam Á, và châu Phi. Hầu hết những vương quốc độc lập khai sinh từ những thuộc địa này giữa thế kỷ 20 lan rộng ra mạng lưới hệ thống viện ĐH của họ theo những quy mô của châu Âu hay Hoa Kỳ, thường với sự trợ giúp kinh tế tài chính và kỹ thuật từ những nước trước đây là chủ thuộc địa, những nước công nghiệp, và những tổ chức triển khai quốc tế như Ngân hàng Thế giới. Các viện ĐH ở Nhật Bản, Trung Quốc, và Nga cũng biến hóa do nhu yếu tân tiến hóa. Ở Ấn Độ, 1 số ít viện ĐH được sinh ra trước khi nước này độc lập, ví dụ điển hình như Viện Đại học Banaras Hindu ( 1916 ) và Viện Đại học Visva-Bharati ( do Rabindranath Tagore xây dựng năm 1921 ), được thiết lập như thể những quy mô sửa chữa thay thế cho quy mô của phương Tây. Các viện ĐH ( hay trường ĐH tổng hợp ) vương quốc ở Moskva ( 1755 ) và St. Petersburg ( 1819 ) là những cơ sở giáo dục được thiết lập truyền kiếp và vẫn giữ được vị thế sáng giá của mình ở Nga. Viện Đại học Tokyo ( 1877 ) và Viện Đại học Kyōto ( 1897 ) là những cơ sở giáo dục nổi tiếng ở Nhật ; ở Trung Quốc thì có Viện Đại học Bắc Kinh ( 1898 ). [ 4 ]
Những viện ĐH văn minh[sửa|sửa mã nguồn]
Các viện đại học hiện đại có thể được các chính quyền quốc gia, chính quyền bang, hay chính quyền tỉnh chu cấp tài chính, hoặc phụ thuộc phần lớn vào số tiền học phí do sinh viên đóng. Một viện đại học nội trú hiện đại điển hình có thể có hơn 20.000 sinh viên, gồm các sinh viên bậc đại học và sau đại học trong toàn bộ các ngành nghệ thuật và nhân văn, toán, khoa học xã hội, các ngành khoa học vật lý, sinh học và trái đất, và nhiều lĩnh vực công nghệ. Các viện đại học không phải nội trú, ảo, và mở có thể có nhiều hơn 100.000 sinh viên theo học các khóa học để lấy văn bằng hoặc học mà không lấy bằng. Một số các viện đại học này dựa theo mô hình của Viện Đại học Mở (Open University, 1969) ở Anh. Các viện đại học là nhà cung cấp chính các chương trình đào tạo bậc sau đại học trong hầu hết các lĩnh vực chuyên nghiệp.[4]
Cơ cấu tổ chức triển khai[sửa|sửa mã nguồn]
Mặc dù mỗi cơ sở giáo dục được tổ chức theo một cách khác nhau, hầu hết các viện đại học trên thế giới có một hội đồng quản trị (board of trustees), một viện trưởng (president, chancellor, hay rector), ít nhất một phó viện trưởng, và các hiệu trưởng, trưởng phân khoa, hay giám đốc (dean) của các đơn vị thành viên. Viện đại học thường chia thành một số các phân khoa đại học (faculty), trường đại học (college), và/hoặc trường (school); nhỏ hơn các đơn vị vừa kể là khoa (department).
Viện ĐH và ĐH ở Nước Ta[sửa|sửa mã nguồn]
Viện đại học là tên gọi của hầu hết các cơ sở giáo dục đại học ở Việt Nam dưới chính thể Việt Nam Cộng hòa, ví dụ: Viện Đại học Sài Gòn, Viện Đại học Huế, Viện Đại học Đà Lạt, Viện Đại học Vạn Hạnh. Đây là mô hình tương tự như university của Hoa Kỳ và Tây Âu, cùng với nó là hệ thống đào tạo theo tín chỉ. Mỗi viện đại học bao gồm nhiều phân khoa đại học (thường gọi tắt là phân khoa) hoặc trường hay trường đại học. Trong mỗi phân khoa hay trường có các ngành; mỗi ngành tương ứng với một ban (tương đương với đơn vị khoa hiện nay).[14] Giáo dục Việt Nam thời Liên bang Đông Dương có một cơ sở giáo dục theo mô hình viện đại học là Viện Đại học Đông Dương (Université Indochinoise) thành lập vào năm 1907;[15] sau 1945 đổi tên thành Viện Đại học Hà Nội. Việt Nam hiện nay không có cơ sở giáo dục nào mà tên chính thức chứa từ “viện đại học”.
Ở miền Nam Việt Nam trước 1975 còn có mô hình viện đại học bách khoa. Đây là một cơ sở giáo dục đại học đa ngành và đa lĩnh vực tương tự như mô hình viện đại học, nhưng chú trọng hơn đến các ngành thực tiễn. Năm 1973, Viện Đại học Bách khoa Thủ Đức được thành lập dựa theo mô hình polytechnic university ở California, Hoa Kỳ.[14] Đây là viện đại học bách khoa duy nhất từng tồn tại ở Việt Nam. Trong thời gian đầu, Viện Đại học Bách khoa Thủ Đức có các trường đại học chuyên về nông nghiệp, kỹ thuật, giáo dục kỹ thuật, khoa học tự nhiên và nhân văn, kinh tế và quản trị, và thiết kế đô thị; ngoài ra còn có trường đào tạo sau đại học. Các trường này được gom chung lại trong một khuôn viên rộng lớn, tạo một môi trường gợi hứng cho tri thức suy luận, với một cảnh trí được thiết kế nhằm nâng cao óc sáng tạo; quản lý hành chính tập trung để tăng hiệu năng và giảm chi phí.[14]
Từ đầu thập niên 1990, Nước Ta lập ra những ĐH vương quốc và ĐH cấp vùng bằng cách gộp một số ít trường ĐH đang sống sót độc lập lại với nhau. Hiện nay Nước Ta có hai ĐH vương quốc là Đại học Quốc gia TP. Hà Nội và Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh, và ba ĐH vùng là Đại học Huế, Đại học Thành Phố Đà Nẵng và Đại học Thái Nguyên. Các ” ĐH ” này có quy mô gần giống với ” viện ĐH ” ; [ 15 ] mỗi ĐH có vài trường ĐH thành viên, và thường vận dụng một phần hay hàng loạt mạng lưới hệ thống học theo tín chỉ. [ 16 ] [ 17 ] Tuy vậy, những trường ĐH thành viên này gần như khác biệt với nhau ; sinh viên từ một trường thành viên này thường không học để lấy tín chỉ từ một trường thành viên khác. Có thể nói là quy mô ” ĐH ” là một sự tích hợp giữa quy mô phân mảnh ngành học và phân mảnh cơ sở giáo dục của Liên Xô và quy mô viện ĐH, và vẫn mang nặng đặc thù của quy mô phân mảnh của Liên Xô. Tháng 10 năm 2009, một số ít đại biểu Quốc hội đưa ra ý kiến đề nghị gọi tên những ĐH cấp vương quốc và cấp vùng là viện ĐH. [ 18 ]
Ở Hoa Kỳ, không có một định nghĩa tiêu chuẩn mang tính toàn quốc nào cho tên gọi university, mặc dù từ university thường được dùng để chỉ những cơ sở có định hướng nghiên cứu và trước đây dành cho những cơ sở giáo dục và nghiên cứu có cấp bằng tiến sĩ. Một số tiểu bang, chẳng hạn Massachusetts, chỉ cấp tên gọi university cho cơ sở giáo dục đại học nào trao bằng tiến sĩ trong ít nhất hai ngành học.[19] Ở Anh, Privy Council là cơ quan chịu trách nhiệm cho phép hay không cho phép một cơ sở giáo dục sử dụng từ university trong tên gọi của mình, chiếu theo Luật Giáo dục sau trung học 1992 (Further and Higher Education Act 1992).[20]
Ở Nước Ta lúc bấy giờ, những ” ĐH ” gồm có những ” ĐH vùng ” và những ” ĐH vương quốc “. Luật Giáo dục Đại học 2012 định nghĩa ” ĐH là cơ sở giáo dục ĐH gồm có tổng hợp những trường cao đẳng, trường ĐH, viện nghiên cứu và điều tra khoa học thành viên thuộc những nghành trình độ khác nhau, tổ chức triển khai theo hai cấp, để đào tạo và giảng dạy những trình độ của giáo dục ĐH. ” [ 21 ] Các cơ sở giáo dục ĐH khác có những tên gọi : trường ĐH, học viện chuyên nghành, trường cao đẳng, v.v…
Cách dùng thông dụng[sửa|sửa mã nguồn]
Khi nhắc đến một giai đoạn trong đời người, người Việt nói “Thời tôi học đại học…” chứ ít khi nói “Thời tôi học ở viện đại học…” hay “Thời tôi học trường đại học…” Với ý tương tự, trong tiếng Anh Mỹ người ta nói “When I was in college…” chứ ít khi nói “When I was at university…”
