Trong toàn cảnh Đông Á nói chung, dù ở mức độ này hay mức độ khác, những nước đều chịu tác động ảnh hưởng của những nền văn minh lớn Trung Quốc và Ấn Độ. Trước hết phải kể tới đó là sự tác động ảnh hưởng của văn hoá, đặc biệt quan trọng là tôn giáo ( hầu hết là Nho giáo, Phật giáo Đạo giáo, Ấn Độ giáo …. ). Do những thực trạng địa lý – lịch sử dân tộc đặc biệt quan trọng mà Nước Ta có những đặc trưng của nền văn hoá nông nghiệp .
Đ
ó là, con người có sự phụ thuộc vào các hiện tượng tự nhiên (như trời, đất, nước, nắng, mưa…), nên trong nhận thức đã hình thành một lối tư duy tổng hợp, trọng quan hệ, trọng tình biện chứng, thiên về kinh nghiệm, trực giác, cảm tính và duy linh (linh cảm).
Trong tổ chức triển khai hội đồng, con người nông nghiệp ưa tổ chức triển khai xã hội theo nguyên tắc trọng tình, chuộng sự hòa thuận, tương hỗ, chăm sóc đến những láng giềng. Lối tư duy tổng hợp biện chứng, cộng với nguyên tắc trọng tình dẫn đến lối sống linh động, luôn ứng biến cho tương thích với từng thực trạng đơn cử .
Tư duy tổng hợp và phong thái linh động của văn hóa truyền thống nông nghiệp còn pháp luật thái độ dung hợp trong tiếp đón những yếu tố khoan dung trong ứng xử, mềm dẻo trong đối phó .
Trên nền tảng nền văn hoá địa phương Đông Nám Á nông nghiệp, những tôn giáo Phật giáo, Nho giáo, Đạo giáo vào nước ta đã được biến hóa linh động để tương thích với văn hoá chủ thể Nước Ta. Để chứng minh và khẳng định chỗ đứng trong đời sống niềm tin của người Việt, Nho giáo
, Phật
giáo
, Đạo
giáo có lối đi riêng với những hình thức khác nhau, có khi ôn hòa, có khi nóng bức, dần ăn sâu, cắm rễ vào mảnh đất Đại Việt
.
Các tôn giáo này đã dần hòa nhập với truyền thống cuội nguồn văn hóa truyền thống của dân tộc bản địa Việt
và bản thân chúng cũng kết hợp, hòa hợp, thống nhất lẫn nhau, ở cùng một nguồn gốc, hình thành hình thức Tam giáo đồng nguyên
Yêu cầu củng cố và kiến thiết xây dựng một vương quốc Đại Việt độc lập, thống nhất, hùng mạnh
cả về kinh tế tài chính, chính trị, quân sự chiến lược, văn hóa truyền thống nhằm mục đích cố kết, thống nhất sức mạnh toàn dân tộc bản địa để chống lại những cuộc xâm lăng của quân Tống thời Lý, giặc Mông – Nguyên thời Trần đòi hỏi
cần thống nhất sức mạnh vật chất và ý thức, thống nhất tư tưởng, hình thành sự dung hợp giữa yếu tố văn hoá ngoại sinh với yếu tố văn hoá địa phương và sự dung hợp giữa những yếu tố văn hóa truyền thống ngoại sinh đã được địa phương hóa với nhau. Ý thức dân tộc bản địa, lòng yêu nước, ý thức đoàn kết, cố kết hội đồng dân tộc bản địa, cùng với những yếu tố triết học, tôn giáo, đạo đức, chính trị – xã hội của Phật giáo, Nho giáo và Đạo giáo đã trở thành những tác nhân ý thức tiêu biểu vượt trội tác động ảnh hưởng đến đời sống niềm tin xã hội thời kỳ này nói chung, đến tư tưởng chính trị nói riêng .
Chính vì thế mà hình thành nên ý niệm “ Tam giáo đồng quy ”. Sự dung hoà “ Tam giáo ” là một thực thể hình thành một cách tự nhiên trong tình cảm và việc làm của người dân và đến thời kỳ Lý – Trần thì được chính quyền sở tại công nhận thoáng đãng. Dung hoà “ Tam giáo ” không riêng gì trong đời sống xã hội của người dân mà sống sót trên cả bộ phận bên trên tức bộ phận quý tộc phong kiến .
Trước hết ta gặp sự dung hợp giữa từng hiện tượng kỳ lạ văn hoá ngoại sinh với văn hoá địa phương : Phật giáo với tín ngưỡng sùng bái tự nhiên sinh. Việc phụng thờ những hiện tượng kỳ lạ tự nhiên đã có từ rất sớm trong đời sống tâm linh của người Việt cổ và được tôn xưng thành những vị thần như : thần Mây, thần Mưa, thần Sấm, thần Sét, thần Gió … Trong quy trình sống sót và tăng trưởng, do được Việt hóa khá mạnh nên ở chùa, ngoài việc thờ phụng những nhân vật của Phật giáo, còn thờ thêm cả những nhân vật của riêng người Việt như những vị Thần, Thánh … tiêu biểu vượt trội như : Tứ Pháp ( gồm : Pháp Vân, Pháp Vũ, Pháp Lôi, Pháp Điện ) ; lối cấu trúc chùa chiền theo kiểu “ tiền Phật hậu thần ” … Nho giáo vào Nước Ta cũng bị truyền thống lịch sử coi trọng làng và nước, niềm tin dân chủ … làm đổi khác. Còn Đạo giáo vốn thân mật với tín ngưỡng truyền thống nên khi vào Nước Ta, nó lại bị hoà lẫn đến mức nhiều khi không nhận ra sự sống sót của nó. Truyền thống hoà hợp với tự nhiên, thờ những vị thần tự nhiên, yếu tố nữ được coi trọng … được phản ánh qua những tôn giáo rất rõ .
Ở mức độ cao hơn là sự dung hợp giữa những hiện tượng kỳ lạ văn hoá ngoại sinh đã được địa phương hoá với nhau. Sự dung hợp giữa Phật giáo với Đạo giáo là mối quan hệ truyền kiếp và bền chặt nhất. Ngay từ thời kì chống Bắc thuộc, hai tôn giáo này đã hoà quyện với nhau trong đời sống của người tầm trung. Có những nơi như đền Ngọc Sơn ở TP.HN, lúc là chùa ( Phật giáo ), lúc lại là Đền ( Đạo giáo ). Khá nhiều chùa ( Phật giáo ) lại thờ những vị thần của Đạo giáo như Nam Tào, Ngọc Hoàng, Bắc Đẩu, Quan Công … Thời Đinh – Lê – Lý – Trần, nhiều nhà sư đồng thời là đạo sĩ. Triều đình thì trọng dụng cả đạo sĩ lẫn nhà sư. Thiền phái Trúc Lâm dung hợp tư tưởng Phật với triết lí sống tìm về vạn vật thiên nhiên của Lão – Trang .
do thiền sư Thảo Đường sáng lập năm dưới thời Nhà Lý là sự dung hợp triết lí Phật giáo với tư tưởng Nho giáo, không phải ngẫu nhiên mà phái này có nhiều vua quan đương nhiệm quy y hơn cả.
Phật giáo và Nho giáo cũng có quan hệ lâu đời. Do ảnh hưởng Phật giáo từ Trung Hoa đã dần thay thế cho việc truyền đạo trực tiếp từ Ấn Độ, cho nên các nhà sư muốn đọc kinh Phật phải biết đọc chữ Hán do vậy dễ hiểu là có không ít nhà sư khá tinh thông Nho học. Thời Đinh- Lê- Lý –Trần có nhiều trường hợp tài đối đáp cùng vốn tri thức uyên thâm của các nhà sư Việt Nam khiến các sứ thần Trung Hoa nể trọng. Thiền Phái Thảo Đường 1069 dưới thời Nhà Lý là sự dung hợp triết lí Phật giáo với tư tưởng Nho giáo, không phải ngẫu nhiên mà phái này có nhiều vua quan đương nhiệm quy y hơn cả.
Sự dung hợp tam giáo là một thực thể hình thành một cách tự nhiên trong tình cảm và việc làm của dân cư, đến thời Lý – Trần thì được chính quyền sở tại công nhận thoáng đãng. Triều đình tổ chức triển khai những kỳ thi tam giáo để tìm ra những người thông thuộc cả ba giáo lý ra giúp nước ( vào những năm 1195 và 1247 ) .
Người Nước Ta nhận ra rằng Tam giáo mới trông thì khác nhau nhưng nhìn kỹ thì thấy nhiều khi chỉ là những cách diễn đạt khác nhau về cùng một khái niệm. Có khi là những phạm trù khác nhau, những giải pháp khác nhau nhằm mục đích đến cùng một mục tiêu, những cái dụng khác nhau của cùng một thể. Cái khác nhau ấy không xích míc đối chọi nhau mà bổ trợ tương hỗ cho nhau : Nho giáo lo tổ chức triển khai xã hội sao cho quy củ ; Đạo giáo lo thể xác con người sao cho mạnh khoẻ ; Phật giáo lo cho tâm tính con người sao cho thoát khổ .
Bởi vậy người dân cầu đến cả ba tôn giáo, họ sử dụng phối hợp chúng theo giới tính, theo những quá trình theo cuộc sống. Phụ nữ âm tính hơn thiên về Phật, đàn ông dương thế hơn thiên về Nho. Cùng một người Nước Ta, khi trai trẻ thì ra sức học Nho để giúp nước, khi khổ ải trầm luân thì cầu khấn Phật trời phù hộ, khi ốm đau già yếu thì mời đạo sĩ trị bệnh trừ tà hoặc tập luyện dưỡng khí an thần. Không chỉ trong một đời, mà ngay trong một ngày cũng hoàn toàn có thể gặp bộc lộ của ba tôn giáo nơi một con người. Hơn thế nữa, người tầm trung cũng chẳng cần biết đến Nho giáo, thân mật so với họ trước hết là tín ngưỡng địa phương quen thuộc của dân cư nông nghiệp với truyền thống lịch sử trọng phụ nữ, đạo Thánh Mẫu, sau nữa là Phật giáo và Đạo giáo. Thế là hình thành một thứ “ Tam giáo ” tầm trung, hoà quyện Đạo Phật, Đạo Lão và Đạo Thánh Mẫu. Như vậy, sự dung hợp diễn ra không riêng gì giữa từng tôn giáo ngoại sinh với tín ngưỡng địa phương, giữa những tôn giáo ngoại sinh đã được địa phương hoá với nhau .
“ Tam giáo đồng nguyên ” ở Nước Ta thời kỳ Lý – Trần đã tạo nên được sự không thay đổi, một sự nhất trí trong xã hội Nước Ta đương thời. Đây là một thời kỳ mà văn hoá Nước Ta được bồi bổ và kiến thiết xây dựng thêm những tác nhân mới khiến cho nền văn hoá dân tộc bản địa càng đa dạng chủng loại và rực rỡ hơn. Cả ba tôn giáo Nho giáo, Đạo giáo, Phật giáo đều là những tôn giáo phiến thần tôn trọng tín ngưỡng truyền thống lịch sử thờ cúng tổ tiên, tương thích với xã hội nông nghiệp với tín ngưỡng phồn thực rất đậm, vì vậy nó thuận tiện hoà bình sống sót với nhau .
