Các dân tộc bản địa châu Mỹ (thổ dân châu Mỹ hay người Anh-điêng, ở Việt Nam còn gọi là người da đỏ để chỉ dân bản địa ở Hoa Kỳ mà bắt nguồn từ thuật ngữ tiếng Anh “redskin” dù màu da của họ không thực sự đỏ) là các nhóm cư dân tiên khởi của Mỹ châu lục địa trước khi người châu Âu khám phá ra đại lục này vào cuối thế kỷ 15 (được gọi là thời kỳ tiền Colombo).
Hầu hết những dân tộc bản địa địa phương châu Mỹ là những nhóm săn bắn hái lượm và hiện vẫn còn nhiều dân tộc bản địa giữ tập quán này, đặc biệt quan trọng là ở lưu vực sông Amazon. Tuy vậy, cũng có nhiều dân tộc bản địa khác có nền nuôi trồng thủy hải sản và nông nghiệp tăng trưởng. [ 30 ] Không những thế, còn có những xã hội địa phương phối hợp cả trồng trọt lẫn săn bắn và hái lượm. Ở một số ít vùng, những dân tộc bản địa địa phương đã tăng trưởng thành những nền văn minh rực rỡ tỏa nắng, kiến thiết xây dựng những khu công trình kiến trúc hoành tráng, sáng lập những thành bang, vương quốc và đế quốc có tổ chức triển khai đồ sộ. Một số đạt được những thành tựu văn hóa-khoa học ở nhiều nghành nghề dịch vụ khác nhau như : kỹ thuật, kiến trúc, toán học, thiên văn học, chữ viết, vật lý, y học, trồng trọt, thủy lợi, địa chất, khai thác mỏ, luyện kim, điêu khắc và đúc vàng .Nhiều khu vực tại Châu Mỹ lúc bấy giờ vẫn còn được định cư bởi những dân tộc bản địa gốc. Các quốc gia có dân số địa phương đáng kể gồm có : Bolivia, Canada, Ecuador, Guatemala, Mexico, Peru và Hoa Kỳ. Các nhà ngôn học ước tính rằng có tới hơn 1.000 ngôn từ địa phương khác nhau được nói ở Châu Mỹ. Một số ngôn từ, ví dụ điển hình như ngữ hệ Quechua, tiếng Aymara, tiếng Guaraní, ngữ hệ Maya hay tiếng Nahuatl, có số người nói lên đến hàng triệu. Nhiều dân tộc bản địa địa phương hiện vẫn liên tục duy trì và bảo tồn những góc nhìn của văn hóa truyền thống của họ, gồm có tôn giáo, tổ chức triển khai xã hội và tập quán tự cung tự túc tự cấp. Nhiều dân tộc bản địa địa phương dung hòa văn hóa truyền thống của họ với văn hóa truyền thống tân tiến, 1 số ít khác thì vẫn sống tương đối tách biệt khỏi văn hóa truyền thống phương Tây và một số ít ít còn được coi là những dân tộc bản địa chưa tiếp xúc .
Thuật ngữ “người Anh-điêng” (phiên âm từ tiếng Anh: Indians) bắt nguồn từ các chuyến thám hiểm của Christopher Columbus; ông ban đầu lầm tưởng là đã đổ bộ lên một đảo nào đó ở Đông Ấn (India) nhưng thực chất là một châu lục hoàn toàn mới.[31][32][33][34][35][36] Sau này, những hòn đảo đó được biết đến với tên thông tục là “Tây Ấn”. Điều này làm nảy sinh thuật ngữ chung chung “Indies” và “Indians” (tiếng Tây Ban Nha: indios; tiếng Bồ Đào Nha: índios; tiếng Pháp: indiens; tiếng Hà Lan: indianen) để chỉ cư dân bản địa, ngụ ý một sự thống nhất về chủng tộc văn hóa giữa các dân tộc bản địa của Châu Mỹ. (Tất nhiên, đây chỉ là quan điểm của thực dân châu Âu, chứ người bản địa châu Mỹ chưa từng thống nhất về mặt chủng tộc hay văn hóa) Quan niệm thống nhất này, được hệ thống hóa về luật pháp, tôn giáo và chính trị, ban đầu không được chấp nhận bởi nhiều nhóm dân bản địa, nhưng đã được nhiều dân tộc chấp nhận trong vòng hai thế kỷ qua.[37] Thường thì thuật ngữ “Anh-điêng” không bao gồm các dân tộc ở vùng Bắc Cực của châu Mỹ, chẳng hạn như người Aleut, người Inuit và người Yupik. Những dân tộc này đến châu Mỹ muộn hơn hàng nghìn năm sau các cuộc di cư cổ; họ sở hữu nhiều đặc điểm di truyền và văn hóa tương đồng với các thổ dân vùng Viễn Đông Nga cận Bắc Cực của châu Á. Tuy vậy, những nhóm này dù sao cũng được coi là “các dân tộc bản địa châu Mỹ”.
Cuộc định cư châu Mỹ[sửa|sửa mã nguồn]
Các chi tiết cụ thể về cuộc di cư sang châu Mỹ và sự bành trướng của người Anh-điêng Cổ khắp châu lục (ví dụ như niên biểu và tuyến đường di cư) vẫn đang trong quá trình nghiên cứu và thảo luận.[38] Dựa trên các bằng chứng khảo cổ và di truyền học, châu Mỹ là lục địa cuối cùng mà con người chinh phục.[38] Trong giai đoạn băng hà Wisconsin (50–17.000 năm trước), mực nước biển triệt thoái làm lộ ra cây cầu đất liên lục địa Beringia nối Siberia với Alaska.[40][41] Alaska là một refugium băng hà vì lượng tuyết rơi ở đây thấp, có thể hỗ trợ một lượng dân cư nhỏ sinh sống. Dải băng Laurentide bao trùm hầu hết Bắc Mỹ, cầm chân các nhóm người du mục ở Alaska (phía Đông Beringia) trong hàng nghìn năm.[42][43]
Các nghiên cứu và điều tra di truyền cho thấy rằng những dân cư tiên phong của châu Mỹ là hậu duệ của một quần thể tổ tiên duy nhất ( founding population ), tăng trưởng khác biệt, được phỏng đoán là ở Beringia. [ 44 ] [ 45 ] Sự cô lập của những dân tộc bản địa này ở Beringia có lẽ rằng lê dài từ 10 – 20.000 năm. [ 46 ] [ 47 ] [ 48 ] Khoảng 16.500 năm trước, những sông băng khởi đầu tan chảy, được cho phép con người vận động và di chuyển về phía nam, phía đông vào Canada và xa hơn nữa. [ 49 ] [ 50 ] Những hội đồng tiến vào Bắc Mỹ được cho là đã bám theo những đàn động vật hoang dã lớn thế Canh Tân di cư sang châu Mỹ, dọc theo những hiên chạy không bị ngừng hoạt động xen giữa dải băng Laurentide và dải băng Cordilleran. [ 51 ]Một tuyến di cư khác của con người cũng được những nhà khoa học yêu cầu – đi trên đất liền hoặc chèo thuyền mộc – men theo bờ Tây Bắc Thái Bình Dương xuống phía nam, đến tận Nam Mỹ. [ 52 ] Ta chưa thể chứng tỏ giả thuyết này vì những dẫn chứng khảo cổ, nếu thực sự sống sót, thì cũng đã bị nhấn chìm dưới đáy biển do mực nước biển toàn thế giới đã dâng 120 mét kể từ kỷ băng hà ở đầu cuối. [ 53 ]Khoảng thời hạn con người tới được châu Mỹ từ 40.000 – 16.500 năm trước vẫn còn gây tranh cãi và có lẽ rằng vẫn sẽ bị bỏ ngỏ trong nhiều năm tới. [ 38 ] Một số điểm đồng thuận trong cộng đồng khoa học lúc bấy giờ gồm có : [ 54 ] [ 55 ]
Các công cụ bằng đá, đặc biệt quan trọng là mũi phóng và dụng cụ nạo, là dẫn chứng cơ bản về hoạt động giải trí của con người ở châu Mỹ. Các nhà khảo cổ học và nhân chủng học đã điều tra và nghiên cứu sự độc lạ giữa những công cụ làm bằng gốm bằng tay thủ công để phân loại những thời kỳ văn hóa truyền thống. [ 57 ] Nền văn hóa truyền thống Clovis là nền văn hóa truyền thống Cổ Anh-điêng sớm nhất ở châu Mỹ, Open vào khoảng chừng 11.500 RCBP ( năm cácbon phóng xạ BP [ 58 ] ), tương tự với 13.500 – 13.000 năm trước theo lịch .Vào năm năm trước, tro cốt của một đứa trẻ sơ sinh được chôn cất với 1 số ít đồ tạo tác văn hóa truyền thống Clovis [ 59 ] 12.500 tuổi từ Montana được báo cáo giải trình ADN nhiễm sắc thể thường. Đứa bé được đặt tên là Anzick-1, được tìm thấy tại Di chỉ chôn cất Anzick Clovis ở Montana, Hoa Kỳ. Dữ liệu chỉ ra rằng cá thể này có quan hệ di truyền với những quần thể địa phương hiện tại ở Bắc Mỹ. Tuy nhiên, ADN của nó trùng với tổ tiên của những quần thể địa phương ở Trung và Nam Mỹ. Chứng minh rằng có một sự tách biệt sớm giữa những dân tộc bản địa Bắc Mỹ và những dân tộc bản địa Trung-Nam Mỹ. Giả thuyết cho rằng những cuộc xâm lược của văn hóa truyền thống Clovis đã ép chế hoặc đồng nhất những dân tộc bản địa di cư trước đó vào châu Mỹ hiện đã bị bác bỏ. [ 59 ] Hài cốt của đứa trẻ được trao trả về Motana và được người địa phương tái chôn cất .
Bộ xương của một thiếu nữ (được đặt tên là ‘Naia’ theo tên một nữ thủy thần trong thần thoại Hy Lạp) được khai quật vào năm 2007 ở hang chìm Sistema Sac Actun tại bán đảo Yucatán phía đông Mexico. ADN của cô đã được chiết xuất và tính niên đại. Hài cốt này đã 13.000 năm tuổi và được coi là bộ xương người nguyên vẹn về mặt di truyền lâu đời nhất từng được tìm thấy ở châu Mỹ. ADN ty thể của cô gái chỉ ra “có nguồn gốc châu Á”, cũng có thể được thấy trong các quần thể người Mỹ bản địa hiện đại.[60]
Hài cốt của hai trẻ sơ sinh được tìm thấy tại di chỉ sông Upward Sun có niên đại khoảng chừng 11.500 năm trước. Bằng chứng di truyền của chúng cho thấy rằng quần thể người Mỹ địa phương được nghiên cứu và điều tra có nguồn gốc từ một quần thể sáng lập duy nhất, tách ra từ quần thể gốc Đông Á-Basal ở Khu vực Đông Nam Á lục địa khoảng chừng 36.000 năm trước, cùng thời gian với những người Jōmon tách ra khỏi quần thể Đông Á-Basal, có lẽ rằng cùng thời gian với tổ tiên người Mỹ địa phương hoặc thuộc một làn sóng lan rộng ra độc lạ. Các tác giả cũng phân phối vật chứng cho thấy những nhánh cơ bản phía bắc và phía nam của thổ dân châu Mỹ đã phân kỳ khoảng chừng 16.000 năm trước. [ 61 ] [ 62 ] Một vật mẫu người Mỹ địa phương lấy từ Idaho 16.000 năm TCN, có hộp sọ tựa như như người Mỹ địa phương văn minh và dân cư Siberia Cổ, mang gien gần giống với người Đông Âu-Á và cho thấy mối quan hệ cao với người Đông Á đương thời, cũng như những mẫu từ thời kỳ Jōmon của Nhật Bản. Các nhà nghiên cứu tin rằng điều này xác nhận ” vật chứng về di sản di truyền được san sẻ giữa những dân tộc bản địa cuối thế Canh Tân ở miền bắc Nhật Bản và Bắc Mỹ. ” [ 63 ]
Thời kỳ tiền Columbus[sửa|sửa mã nguồn]
Các ngữ hệ địa phương Bắc Mỹ phân bổ ở Canada, Greenland, Hoa Kỳ, và miền Bắc MexicoThời kỳ tiền Columbus đề cập đến toàn bộ những phân loại thời kỳ trong lịch sử vẻ vang và tiền sử của châu Mỹ trước khi người Âu và Phi có ảnh hưởng tác động đáng kể lên châu Mỹ, lê dài từ thời kỳ con người đặt chân đến tới thời kỳ đồ đá cũ Thượng rồi tới thời thuộc địa của châu Âu. [ 64 ]
Thuật ngữ có vẻ như như chỉ khoảng chừng thời hạn trước những chuyến hải hành của Christopher Columbus từ 1492 đến 1504, nhưng trên trong thực tiễn, thuật ngữ này gồm có lịch sử vẻ vang của những nền văn hóa truyền thống địa phương trước khi người châu Âu chinh phục hoặc tác động ảnh hưởng đáng kể đến họ. [ 66 ] Thuật ngữ ” Tiền-Columbus ” được sử dụng đặc biệt quan trọng liên tục trong những cuộc tranh luận học thuật về những xã hội địa phương Trung Bộ châu Mỹ trước những cuộc tiếp xúc, gồm có : Olmec ; Toltec ; Teotihuacan ; Zapotec ; Mixtec ; những nền văn minh Aztec và Maya ; cùng những nền văn minh phức tạp ngự ở dãy Andes : Đế quốc Inca, văn hóa truyền thống Moche, Liên minh Muisca và Cañari .Nền văn minh Norte Chico ( ở Peru ngày này ) là 1 trong 6 nền văn minh nguyên thủy của quốc tế, phát sinh độc lập cùng thời với nền văn minh Ai Cập. [ 67 ] [ 68 ] Nhiều nền văn minh tiền Colombus sau này đạt được sự phức tạp lớn, điển hình nổi bật với những khu định cư đô thị, nông nghiệp, kỹ thuật, thiên văn học, thương mại, kiến trúc hoành tráng, và mạng lưới hệ thống phân tầng xã hội phức tạp. Một số nền văn minh đã tàn lụi từ lâu trước cả thời của người châu Âu và châu Phi đến được lục địa ( khoảng chừng cuối thế kỷ 15 – đầu thế kỷ 16 ), và chỉ được biết đến qua lịch sử dân tộc truyền miệng và những cuộc tìm hiểu khảo cổ. Những dân tộc bản địa khác sống ở thời kỳ tiếp xúc và thuộc địa, đã được ghi chép vào sử sách. Một số ít, ví dụ điển hình như những dân tộc bản địa Maya, Olmec, Mixtec, Aztec và Nahua, có hệ chữ viết của riêng họ. Tuy nhiên, hầu hết những ghi chép của người địa phương về truyền thống lịch sử, văn hóa truyền thống, tôn giáo và lịch sử dân tộc của họ đã bị người châu Âu thiêu đốt. Chỉ có một số ít tài liệu được giấu kín còn sống sót, để lại cho những nhà sử học lúc bấy giờ một tia sáng nhỏ nhoi về văn hóa truyền thống và kiến thức cổ đại đã mất từ lâu .Theo những sử liệu của người địa phương và người châu Âu, những nền văn minh Châu Mỹ trước đó và vào thời gian tiếp xúc đã đạt được nhiều thành tựu lớn. [ 69 ] Ví dụ, người Aztec đã thiết kế xây dựng một trong những thành phố lớn nhất quốc tế, Tenochtitlan ( bị tàn phá trong cuộc vây hãm năm 1521 và thay thế sửa chữa bằng thành phố Mexico ) với dân số ước tính vào tầm 200.000 và họ quản lý đế quốc to lớn với 5 triệu người sinh sống. [ 70 ] Để so sánh, những thành phố lớn nhất ở châu Âu vào thế kỷ 16 là Constantinople và Paris với dân số lần lượt là 300.000 và 200.000. [ 71 ] Dân số ở London, Madrid và Rome bấy giờ không vượt quá 50.000 người. Năm 1523, trong cuộc chinh phục Tân Thế giới của Tây Ban Nha, hàng loạt dân số nước Anh chỉ dưới 3 triệu người. [ 72 ] Thực tế này nói lên mức độ phức tạp của nền nông nghiệp, cỗ máy chính phủ nước nhà và pháp quyền sống sót ở Tenochtitlan, yên cầu để quản trị một lượng công dân lớn như vậy. Các nền văn minh địa phương cũng mày mò ra nhiều điều trong thiên văn học và toán học, gồm có tạo ra loại lịch đúng mực nhất trên quốc tế. Việc thuần hóa ngô cần một quy trình lai tạo tinh lọc hàng nghìn năm, và việc liên tục trồng trọt chúng được thực thi với quy hoạch và tinh lọc, thường là bởi phụ nữ .
Thời kỳ thực dân châu Âu[sửa|sửa mã nguồn]
Công cuộc thuộc địa hóa châu Mỹ của người Âu đã thay đổi cuộc sống và nền văn hóa của các dân tộc bản địa gốc. Mặc dù ta không biết dân số chính xác thời kỳ tiền thuộc địa của châu Mỹ, các học giả ước tính rằng dân số bản địa đã giảm từ 80% đến 90% trong những thế kỷ đầu của cuộc tiếp xúc với người châu Âu. Phần lớn sự suy vong dân số này là do các loại bệnh Á-Âu mới du nhập vào châu Mỹ. Dịch bệnh đậu mùa, sởi, và dịch tả từ thực dân châu Âu mang sang đã tàn phá dân cư bản địa.
Sự lây lan của những bệnh truyền nhiễm khởi đầu rất chậm, vì hầu hết người châu Âu không bị lây nhiễm dữ thế chủ động hoặc rõ ràng, do năng lực miễn dịch thừa kế từ những thế hệ trước đó tiếp xúc với những bệnh này ở châu Âu. Điều này đã đổi khác khi người châu Âu mở màn buôn người với số lượng lớn từ Tây và Trung Phi làm nô lệ sang châu Mỹ. Giống như những dân tộc bản địa địa phương, những người châu Phi này mới tiếp xúc với những bệnh châu Âu, thiếu sức đề kháng so với những bệnh của châu Âu. Năm 1520, một người châu Phi bị nhiễm bệnh đậu mùa đến Yucatán. Tới năm 1558, căn bệnh này đã lan rộng khắp Nam Mỹ và đến lưu vực sông Plata. [ 73 ] Các chiến dịch quân sự chiến lược của châu Âu đã làm tăng thêm thiệt hại về nhân mạng. Thực dân châu Âu còn khơi mào nhiều cuộc tàn sát so với những dân tộc bản địa địa phương và bắt họ làm nô lệ. [ 74 ] [ 75 ] [ 76 ] Theo Cục tìm hiểu dân số Hoa Kỳ ( 1894 ), những cuộc cuộc chiến tranh da đỏ ở Bắc Mỹ vào thế kỷ 19 đã cướp đi sinh mạng của khoảng chừng 19.000 người châu Âu và 30.000 người Mỹ địa phương. [ 77 ]
Nhóm bản địa đầu tiên mà Columbus gặp gỡ là 250.000 người Taínos của Hispaniola, đại diện cho nền văn hóa thống trị ở Đại Antilles và Bahamas. Trong vòng ba mươi năm, khoảng 70% dân số Taínos đã chết.[78] Họ không có khả năng miễn dịch đối với các bệnh châu Âu, vì vậy các đợt bùng phát bệnh sởi và đậu mùa đã tàn phá dân số của họ.[79] Một đợt bùng phát như vậy xảy ra trong một trại nô lệ Châu Phi, bệnh đậu mùa lây lan sang người Taíno gần đó khiến 50% dân số thiệt mạng.[73] Người Taínos liên tục nổi dậy chống lại lao động cưỡng bức, bất chấp các biện pháp do encomienda (một kiểu thái ấp, cho phép một địa chủ Tây Ban Nha sở hữu và bóc lột lao động bản địa trong đất của người đó) đưa ra để giáo dục tôn giáo và bảo vệ các bộ lạc khỏi chiến tranh,[80] cuối cùng dẫn đến cuộc đại khởi nghĩa của người Taíno (1511–1529).
Tình trạng hiện tại[sửa|sửa mã nguồn]
Hiện nay, dân tộc bản địa da đỏ chiếm khoảng chừng 1 % dân số Hoa Kỳ. Họ sống ở những vùng có điều kiện kèm theo tự nhiên rất khó khăn vất vả, như : những vùng núi cao, khô hạn ở phía Tây .
