 |
| Ăn chơi về đêm tại Sài Gòn – “Hòn ngọc Viễn Đông” thời Pháp |
Từ tham vọng bắt đầu của những đề đốc thủy quân Pháp muốn biến TP HCM thành một tiền đồn thịnh vượng, kinh qua hai cuộc cuộc chiến tranh với Pháp và Mỹ, thành phố mang tên mới Hồ Chí Minh đang vượt lên thành trung tâm kinh tế tài chính lớn nhất Nước Ta và đang có xu thế hình thành một đại đô thị nằm tại ngã ba đường giao thương mua bán quốc tế số 1 ở Khu vực Đông Nam Á .
Tôi vào học ở TP HCM giữa những năm 1950. Ở khu TT thành phố, những ngôi biệt thự nghỉ dưỡng vẫn là những villa kiểu Pháp giống như ở Thành Phố Đà Nẵng hoặc Huế nơi tôi lớn lên, nhưng thật sự tôi choáng ngợp trước những tòa dinh thự công quyền đồ sộ và uy nghi của một thủ phủ, to lớn hơn rất nhiều khu công trình đã từng nhìn thấy trước đó, với những quốc lộ rộng, trồng cây thẳng tắp, ngăn nắp, trật tự, khu vui chơi giải trí công viên xinh đẹp xuất hiện khắp nơi …
Đây cũng là lần tiên phong tôi nghe đến tên tuổi và phần nào cảm nhận hết ý nghĩa của nó : TP HCM “ Hòn ngọc Viễn Đông ” .
“Hòn ngọc Viễn Đông”?
Trước tiên thử xét đến cụm từ “ Hòn ngọc Viễn Đông ”. Trong quyển sách France in Indochina : Colonial Encounters ( Nước Pháp ở Đông Dương : những cuộc đụng đầu thuộc địa ), xuất bản năm 2001, tiến sỹ Nikki Cooper, Đại học Bristol, lý giải quy trình Pháp chiếm Đông Dương làm thuộc địa như sau :
“ Quá trình thực dân hóa nhiều vùng chủ quyền lãnh thổ khác nhau mà sau này tạo nên xứ Đông Dương thuộc Pháp diễn ra trong nhiều năm .
Người Pháp thứ nhất chinh phục ở phần đất phía nam tại Nam kỳ trong thập niên 1860. Suốt 30 năm tiếp theo, nước Pháp đã vững vàng tiến lên phía bắc, chiếm thêm Trung kỳ, Bắc kỳ và cả Campuchia lẫn Lào. Các vùng đất này đã được chính thức gộp chung lại dưới tên gọi “ Đông Dương thuộc Pháp ” vào năm 1885 .
Mong muốn tạo lập một đế chế thuộc Pháp tại Đông Nam châu Á ấy, đã phần nào tạo động lực ganh đua với đế quốc Anh. Đông Dương thuộc Pháp được dự kiến sẽ cạnh tranh đối đầu với Ấn Độ thuộc Anh .
Pháp tạo ra “ Hòn ngọc Viễn Đông ” để đối ứng với Ấn Độ mà Anh “ tấn phong ” là “ viên châu báu trên vương miện ” .
Như vậy cụm từ “ Hòn ngọc Viễn Đông ” tiên phong sử dụng cho toàn cõi vùng đất Đông Dương, sau này không ít người ghép nó với tên tuổi TP HCM là vùng đất tiên phong người Pháp chiếm được ở Đông Dương giữa thế kỷ 19 .
Danh xưng có lẽ rằng muốn vừa nói đến thực ra tươi đẹp và thịnh vượng của Hồ Chí Minh, cũng vừa mang đặc thù tượng trưng lẫn khuynh hướng tăng trưởng .
Ý đồ bắt đầu của thực dân Pháp là góp vốn đầu tư can đảm và mạnh mẽ vào Hồ Chí Minh, có quy hoạch kiến thiết xây dựng tương thích để thành phố này trở thành thủ phủ của Đông Dương ; nhưng thật sự là không có địa thế căn cứ nào để nói TP HCM từng là thành phố được nhìn nhận số 1 của cả khu vực Khu vực Đông Nam Á vào thời gian đó .
 |
| Logo (huy hiệu) của TP Sài Gòn từ năm 1870 |
Bừng sáng giữa vùng rừng ngập nhiệt đới
Xưng tụng Hồ Chí Minh là “ Hòn ngọc Viễn Đông ” còn mang nhiều yếu tố tâm ý của khách lữ hành phương Tây .
Anh bạn kiến trúc sư Nguyễn Trọng Huấn có lối lý giải khá độc lạ : “ Sau chuyến hải hành lê dài cả tháng trời, từ hải cảng Marseille miền nam nước Pháp qua Địa Trung Hải, xuyên kênh đào Suez vượt Ấn Độ Dương sóng to gió lớn, lách qua eo biển Malacca vào vịnh Ghềnh Rái, không khó để suy ra tâm trạng mệt nhọc, buồn chán của khách lữ hành, cả tháng ròng chỉ thấy trời và nước .
Cung cuối chặng đường khi trạng thái rã rời đã lên đến đỉnh điểm, chuyến hải trình theo sông Lòng Tàu xuyên qua rừng đước Cần Giờ, một thứ rừng ngập mặn nhiệt đới gió mùa mà nhiều người châu Âu chưa gặp khi nào, cảm xúc lạ lẫm tưởng như càng đi càng xa quốc tế văn minh phương Tây quen thuộc .
Trong tâm trạng cùng cực của đơn độc ấy, bỗng một chiều bừng sáng một thành phố mang nét phương Tây ngay khi tàu cập cảng Hồ Chí Minh .
Ngủ khách sạn Continental, khách sạn Majestic, ăn thịt bò beefsteak, uống rượu chát vùng Bordeaux, chiêm ngưỡng và thưởng thức xì gà La Habana, săn bò rừng, lấy da cọp, hút thuốc phiện và chơi gái xuân thì, với thủy thủ tàu viễn dương và đám thực dân đến từ Viễn Tây, Hồ Chí Minh được ngợi ca là “ Hòn ngọc Viễn Đông ” đâu có gì lạ …
Dĩ nhiên, nó trọn vẹn không là hòn ngọc với thợ thuyền xưởng đóng tàu Ba Son, cu li bốc vác cảng Hồ Chí Minh, phu xe kéo và phần đông người dân bản xứ mang trên mình bản án nô lệ, kẻ mất nước !
Vậy thì “ Hòn ngọc Viễn Đông ” với những dấu ấn thuộc địa chẳng có gì đáng tự hào sao lại là mơ ước của một Hồ Chí Minh – TP Hồ Chí Minh năng động ngày thời điểm ngày hôm nay, từng tạo nên những giá trị tiền đề cho công cuộc thay đổi quốc gia cách đây 30 năm ? ” .
Như vùng đất hứa
Huy hiệu TP HCM đã nói lên ý hướng tăng trưởng của thành phố thời thuộc địa Pháp. Huy hiệu ( logo ) đó khắc hình con cọp và hoa lá cây cảnh TP HCM, dưới ghi câu tiếng Latin “ Paulatim Crescam ” ( “ Từ từ tôi sẽ tăng trưởng lên ” ) do Hội đồng thành phố Hồ Chí Minh duyệt năm 1870, làm phù điêu treo ở phòng khánh tiết Dinh xã Tây ( Tòa thị chính TP HCM ) vào năm sau đó. Từ ấy, Hồ Chí Minh không riêng gì tăng trưởng từ từ, mà còn tăng trưởng vượt bậc vào hàng nhất nhì trong số những thương cảng thuộc địa Pháp .
Thời gian này nước Pháp đang kinh qua đế chế Napoleon III với nhiều tham vọng thi đua cùng những cường quốc châu Âu khác như Anh, Tây Ban Nha, Hà Lan, Bỉ … sở hữu thuộc địa .
Ý đồ này càng can đảm và mạnh mẽ hơn với sự trỗi dậy của những tầng lớp tư sản công nghiệp thời cộng hòa khát khao những nguồn nguyên vật liệu, thị trường những năm cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20 .
Một khi đã sở hữu hàng loạt Đông Dương, người Pháp kiến thiết xây dựng TP HCM thành thủ phủ phía Nam, đa phần nhằm mục đích khai thác nguồn tài nguyên, nhân lực và thị trường to lớn một vùng đất gồm Đông Dương, Khu vực Đông Nam Á và cả miền Hoa Nam của Trung Quốc. TP HCM tiếp đón những con người năng động nhất đến từ khắp nơi, tìm cách làm giàu ở thương cảng lớn này .
Vết tích kiến trúc nhà cửa của họ hiển hiện khắp nơi : từ mạng lưới ngõ xóm của người Việt, nhà dãy dạng “ shophouse ” ( nửa ở nửa kinh doanh ) của Hoa kiều Hong Kong, Nước Singapore, Hoa Nam, phố “ bazaar ” ( shop buôn và ở ) của người Chà Chetty ( Nam Ấn Độ ), rồi người Java, Mã Lai, người Tagal ( Philippines ), phố Tây, đặc biệt quan trọng là dạng villa vườn của người Pháp, người Bỉ, người Đức …
TP HCM từ thuở bắt đầu đã được biểu lộ như một khát vọng, một ý chí vươn lên của đế quốc Pháp. Mong rằng lúc bấy giờ “ Hòn ngọc Viễn Đông ” sẽ không còn là mong ước, ảo vọng mà trở thành một tiềm năng để hướng tới của người TP. Hồ Chí Minh !
Kỳ tới: Phù điêu lạ trên Dinh phó toàn quyền
Những mốc lịch sử
1698: Chúa Nguyễn cho lập phủ Gia Định, dinh Phiên Trấn.
1772: Xây lũy Bán Bích ngăn quân Xiêm ở mạn Tây, đào kênh Ruột Ngựa nối liền đồng bằng sông Cửu Long.
1790: Xây dựng Gia Định thành theo kiểu phòng thủ Vauban.
1859: Quân Pháp hạ thành Gia Định.
1862: Phương án quy hoạch Coffyn cho thành phố Sài Gòn.
1868: Xây cất Dinh thống soái Nam kỳ.
1923: Kiến trúc sư Hébrard chỉnh lý quy hoạch Sài Gòn.
1930: Sáp nhập Chợ Lớn vào thành phố Sài Gòn.
1954-1975: Sài Gòn, thủ đô chính quyền Việt Nam Cộng hòa.
1975: Thành phố được giải phóng.
1976: Sài Gòn đổi tên là Thành phố Hồ Chí Minh, rộng trên 2.000km2, bao gồm cả Sài Gòn – Chợ Lớn và tỉnh Gia Định cũ.
