Kỷ Phấn trắng hay kỷ Creta (phiên âm tiếng Việt: Krêta) là một kỷ địa chất chính trong niên đại địa chất, bắt đầu từ khi kết thúc kỷ Jura khoảng 145 triệu năm trước cho đến khi bắt đầu kỷ Cổ Cận vào khoảng 66 triệu năm trước đây.[4] Là kỷ địa chất dài nhất trong Đại Trung sinh, kỷ Phấn Trắng chiếm khoảng gần một nửa thời gian của đại địa chất này. Sự kết thúc của kỷ Phấn Trắng xác định ranh giới giữa Đại Trung Sinh và Đại Tân sinh.
Creta tiếng Latinh có nghĩa là đá phấn hay phấn trắng là một kỷ tách biệt lần đầu tiên được nhà địa chất người Bỉ Jean d’Omalius d’Halloy định nghĩa năm 1822, sử dụng địa tầng trong lòng chảo Paris[5] và đặt tên cho các tầng đá phấn trải rộng (calci cacbonat đã trầm lắng hoặc hóa thạch từ vỏ hay mai của các động vật không xương sống dưới đại dương, chủ yếu là Coccolith), được tìm thấy trong các tầng đá thuộc kỷ Phấn Trắng sớm ở châu Âu lục địa và quần đảo Anh (bao gồm cả vách đá trắng Dover).
Giống như những kỷ địa chất cổ hơn, những tầng đá xác lập kỷ Creta đã được xác lập khá rõ nhưng niên đại đúng mực của sự khởi đầu và kết thúc kỷ này vẫn không chắc như đinh trong khoanh vùng phạm vi vài triệu năm. Không có sự kiện tuyệt chủng lớn hay sự bùng nổ tính phong phú nào tách rời kỷ Creta ra khỏi kỷ Jura trước đó. Tuy nhiên, sự kết thúc kỷ này được xác lập chắc như đinh nhất, được đặt tại những lớp giàu iridi tìm thấy trên khắp quốc tế được cho là gắn liền với miệng núi lửa Chicxulub tại Yucatan và vịnh Mexico. Lớp đá này đã được xác lập niên đại là khoảng chừng 65,5 Megaannum. Sự va chạm sao băng này có lẽ rằng là nguyên do chính gây ra sự kiện tuyệt chủng lớn là sự kiện tuyệt chủng kỷ Creta-Paleogen ( Creta-phân đại đệ Tam ) đã được nghiên cứu và điều tra thoáng rộng .
Các đơn vị chức năng[sửa|sửa mã nguồn]
Kỷ Creta thông thường được phân chia thành các thế Creta sớm và muộn. Các tầng động vật từ trẻ nhất tới cổ nhất được liệt kê dưới đây; thời gian được coi là sớm hay muộn, còn các tầng đá tương ứng được coi là hạ hay thượng:
| Creta Thượng/Muộn | |
| Maastricht | (70,6 ± 0,6 – 65,8 ± 0,3 Ma) |
| Champagne | (83,5 ± 0,7 – 70,6 ± 0,6 Ma) |
| Santon | (85,8 ± 0,7 – 83,5 ± 0,7 Ma) |
| Cognac | (89,3 ± 1,0 – 85,8 ± 0,7 Ma) |
| Tours | (93,5 ± 0,8 – 89,3 ± 1,0 Ma) |
| Cenoman | (99,6 ± 0,9 – 93,5 ± 0,8 Ma) |
| Creta Hạ/Sớm | |
| Alba | (112,0 ± 1,0 – 99,6 ± 0,9 Ma) |
| Apt | (125,0 ± 1,0 – 112,0 ± 1,0 Ma) |
| Barrême | (130,0 ± 1,5 – 125,0 ± 1,0 Ma) |
| Hauterives | (136,4 ± 2,0 – 130,0 ± 1,5 Ma) |
| Valangin | (140,2 ± 3,0 – 136,4 ± 2,0 Ma) |
| Berrias | (145,5 ± 4,0 – 140,2 ± 3,0 Ma) |
Cổ địa lý học[sửa|sửa mã nguồn]
Trong kỷ Creta, siêu lục địa Pangaea có từ cuối đại Cổ Sinh – đầu đại Trung Sinh đã triển khai xong việc chia tách nó ra thành những lục địa như ngày này, mặc dầu vị trí của chúng là khác đáng kể so với lúc bấy giờ. Khi Đại Tây Dương lan rộng ra ra, những thiết kế sơn lề quy tụ đã mở màn từ kỷ Jura vẫn liên tục tại dãy núi Bắc Mỹ, ví dụ điển hình thiết kế sơn Nevada đã được tiếp nối bởi những kiến thiết sơn như xây đắp sơn Sevier và Laramide .
Địa lý Bắc Mỹ trong kỷ CretaMặc dù Gondwana vẫn không bị tác động ảnh hưởng vào đầu kỷ Creta, nhưng tự nó đã tách ra do Nam Mỹ, châu Nam Cực và nước Australia đã trôi dạt ra khỏi châu Phi ( mặc dầu Ấn Độ và Madagascar vẫn còn dính với nhau ) ; cho nên vì thế, Ấn Độ Dương và phần phía nam của Đại Tây Dương là những đại dương mới được hình thành. Hoạt động trôi dạt như vậy đã nâng những chuỗi núi lớn ngầm dưới biển dọc theo những đường viền, nâng mực nước biển chấn tĩnh trên khắp quốc tế. Về phía bắc của châu Phi thì biển Tethys liên tục thu hẹp lại. Các biển nông to lớn chiếm lợi thế dọc theo miền trung Bắc Mỹ ( biển trong nước miền Tây ) và châu Âu, và sau đó mở màn rút xuống, để lại những trầm tích đại dương dày xen vào giữa những tầng than .Kỷ Creta đúng mực là nổi tiếng vì đá phấn của nó ; thực vậy, đã có nhiều đá phấn được hình thành trong kỷ này hơn so với bất kể thời kỳ nào của liên đại Hiển Sinh [ 7 ]. Hoạt động tạo lằn gợn đại dương — hay đúng hơn là, sự lưu thông của nước biển qua những lằn gợn lan rộng ra — làm giàu thêm calci cho những đại dương ; điều này làm cho nước biển trở nên bão hòa hơn, cũng như làm tăng hiệu lực hiện hành sinh học của nguyên tố này so với những tảo phù du đá vôi [ 8 ]. Chúng làm loang rộng những trầm tích cacbonat cũng như những loại trầm tích khác, làm cho những mẫu đá kỷ Creta là đặc biệt quan trọng mịn. Famous formations từ Bắc Mỹ gồm có những hóa thạch đại dương đa dạng và phong phú ở đối Smoky tại Kansas và quần động vật hoang dã đất liền cuối kỷ Creta tại hình thành sông Hell. Các hóa thạch quan trọng khác có tại châu Âu và Trung Quốc. Tại khu vực ngày này là Ấn Độ, những tầng dung nham khổng lồ gọi là Deccan Traps đã sụt xuống vào cuối kỷ Creta và đầu thế Paleocen .
Khí hậu là rất ấm trong kỷ Creta đến mức không có băng tại hai địa cực. Mực nước biển cao hơn nhiều so với thời nay và những khu vực lớn của lớp vỏ Trái Đất đã bị những biển nông bao trùm ; những phần lõi trầm tích chỉ ra rằng những biển nhiệt đới gió mùa hoàn toàn có thể có nhiệt độ cao hơn khoảng chừng 9-12 ° so với thời nay, trong khi nhiệt độ của lòng đại dương hoàn toàn có thể cao hơn tới 15-20 ° so với ngày này [ 9 ], [ 10 ]. Biển Tethys đã nối những đại dương vùng nhiệt đới gió mùa từ tây sang đông, điều này làm cho khí hậu toàn thế giới cân đối hơn. Các hóa thạch thực vật đã thích nghi với khí hậu nóng ấm được tìm thấy tại những khu vực xa về phía bắc tới tận Alaska và Greenland, trong khi những hóa thạch khủng long thời tiền sử cũng đã được tìm thấy trong khoanh vùng phạm vi 15 ° kể từ Nam cực của kỷ Creta [ 11 ] .
Trái Đất về trung bình có thể không ấm nhiều hơn so với kỷ Trias hay kỷ Jura, nhưng khi đó nó có gradient nhiệt độ thoai thoải hơn từ xích đạo tới hai cực. Hiệu ứng phụ của điều này có thể làm suy yếu các luồng luân chuyển không khí (gió) toàn cầu, tạo ra ít sự chuyển động của các khối nước lạnh và giàu dinh dưỡng lên bề mặt đại dương và làm cho các đại dương trở thành tù đọng hơn so với ngày nay, với chứng cứ là các trầm tích đá phiến sét màu đen rộng khắp[12].
Quần thực vật[sửa|sửa mã nguồn]
Thực vật có hoa đã tăng trưởng mạnh trong kỷ này, mặc dầu chúng vẫn chưa trở thành thống trị cho đến tận gần cuối kỷ ( tầng Champagne ). Sự tiến hóa của chúng được trợ giúp thêm bởi sự Open của ong ; trên thực tiễn thực vật có hoa và côn trùng nhỏ là những ví dụ nổi bật về cùng tiến hóa. Đại diện tiên phong của nhiều loại cây tân tiến đã Open trong kỷ này, như những loài đa, tiêu huyền và mộc lan. Cùng thời hạn đó, một vài loài thực vật hạt trần từ thời kỳ đầu đại Trung Sinh, ví dụ điển hình như thông vẫn liên tục thịnh vượng, mặc dầu một vài nhánh khác như bộ Bennettitales ( dạng tuế cổ ) đã biến mất trước khi kỷ này kết thúc .
Quần động vật hoang dã[sửa|sửa mã nguồn]
Trên đất liền, động vật có vú vẫn còn ít và chỉ là thành phần tương đối nhỏ của quần động vật. Quần động vật khi đó chủ yếu là các loài bò sát dạng thằn lằn thống trị (nhóm Archosauria), đặc biệt là khủng long, khi đó đang ở đỉnh cao đa dạng của chúng. Các loài bò sát bay (bộ Pterosauria) là phổ biến ở đầu và giữa kỷ Creta, nhưng càng về cuối kỷ thì chúng lại phải đối mặt với sự cạnh tranh ngày càng gia tăng của chim, và vào cuối kỷ này thì chỉ còn 2 họ thằn lằn bay chuyên biệt hóa cao là còn tồn tại.
Hình ảnh cá hóa thạch thuộc kỷ Creta
Khu vực lưu giữ hóa thạch tại Liêu Ninh, Trung Quốc cung cấp một cái nhìn tổng quan vì sự sống đầu kỷ Creta. Tại đây các dấu tích còn được bảo quản của hàng loạt các loài khủng long, chim và động vật có vú nhỏ đã được phát hiện. Các loài khủng long thuộc nhóm Coelurosauria tìm thấy ở đây là đại diện cho các động vật của nhóm Maniraptora (dạng chuyển tiếp giữa khủng long và chim) và đáng chú ý vì sự hiện diện của các lông vũ.
Trong kỷ Creta, côn trùng bắt đầu đa dạng hóa và các loài kiến, mối cùng một vài loài cánh vẩy cổ nhất đã biết đã xuất hiện. Các loài rệp (siêu họ Aphidoidea), châu chấu (phân bộ Caelifera) và ong vú lá (họ Cipnipidae) cũng đã xuất hiện. Hàng loạt các loại hóa thạch côn trùng được bảo quản tốt cũng đã được tìm thấy trong các khu vực lưu giữ hóa thạch thời kỳ Creta muộn tại Baissa ở khu vực Siberi.
Trong lòng đại dương, các loài cá đuối (siêu bộ Batoidea), cá mập (siêu bộ Selachimorpha) hiện đại và cá xương thật sự (phân lớp Teleostei) đã trở thành phổ biến. Các loài bò sát biển bao gồm thằn lằn cá (bộ Ichthyosauria) ở đầu và giữa kỷ Creta, thằn lằn đầu rắn (phân bộ Plesiosauria) trong suốt cả kỷ và thằn lằn rắn (họ Mosasauridae) ở cuối kỷ.
Baculites, một dạng vỏ thẳng của cúc đá (phân lớp Ammonoidea) cũng đã thịnh vượng trong lòng đại dương. chim có răng (phân lớp Hesperornithes) là các loài chim không bay, sống trên mặt đại dương và bơi lội giống như các loài chim lặn (bộ Podicipediformes). Các loài trùng lỗ (ngành Foraminifera) và động vật da gai (ngành Echinodermata) như nhím biển và sao biển (lớp Asteroidea) cũng thịnh vượng. Sự lan tỏa đầu tiên của các loài tảo cát (nói chung là dạng cát chứ không phải dạng đá vôi) trong đại dương cũng diễn ra vào kỷ này nhưng các loài tảo cát nước ngọt mãi đến thế Miocen mới xuất hiện.
Trong sự kiện tuyệt chủng đánh dấu sự kết thúc kỷ Creta thì một lượng đáng kể các loài (~50%) và các họ đã biết (~25%) đã biến mất. Thực vật gần như không bị tổn thương, trong khi các sinh vật biển phải gánh chịu nặng nề nhất. Trong số đó một lượng lớn (~95%) các dạng trùng lỗ (trừ bộ Globigerinida), và thậm chí một lượng lớn hơn của nhóm Coccolithophores, tất cả các loài cúc đá và tên đá (nhóm Belemnoidea) của động vật chân đầu (lớp Cephalopoda) cũng như tất cả các nhóm rudists tạo đá ngầm của ngành động vật thân mềm (ngành Mollusca) và các loài trai thuộc chi Inoceramus), cũng như gần như toàn bộ bò sát biển (ngoại trừ rùa và cá sấu). Khủng long có lẽ là nạn nhân nổi tiếng nhất của sự kiện tuyệt chủng kỷ Creta. Các loài khủng long còn sót lại vào gần cuối kỷ (chẳng hạn Tyrannosaurus rex, Triceratops và Ankylosaurus) cũng đã bị tiêu diệt. Những con thằn lằn có cánh cuối cùng cũng đã bị tuyệt chủng và phần lớn các loài chim cũng chịu chung số phận, trong đó có các phân lớp Enantiornithes và Hesperornithes.
Sự tuyệt chủng cao độ của côn trùng nhỏ diễn ra vào khoảng chừng giữa kỷ Creta, trong tầng Alba .
