Tỳ khí hư còn gọi là trung khí bất túc, phần nhiều do tỳ vận hoá không tốt, nguyên khí bất túc mà gây ra bệnh. Chứng tỳ khí hư thường gặp ở trẻ sơ sinh và tuổi nhi đồng, do tiên thiên bất túc, hậu thiên nuôi dưỡng hoặc ở người có tuổi thể lực suy yếu, mắc bệnh kinh niên làm nguyên khí không hồi phục được.
Tỳ khí hư còn gọi là trung khí bất túc, phần lớn do tỳ vận hoá không tốt, nguyên khí bất túc mà gây ra bệnh. Chứng tỳ khí hư thường gặp ở trẻ sơ sinh và tuổi nhi đồng, do tiên thiên bất túc, hậu thiên nuôi dưỡng hoặc ở người có tuổi thể lực suy yếu, mắc bệnh kinh niên làm nguyên khí không phục sinh được .Ở trẻ nhỏ thường có biểu lộ rối loạn tiêu hoá, nôn mửa, bụng trướng to nhưng khung hình gầy còm, mặt xanh nhợt. Đối với người cao tuổi, bệnh thường bộc lộ nặng nề, tay chân vô lực, căng thẳng mệt mỏi, thích nằm. Những người ốm lâu ngày thường gầy còm, sức yếu, tiếng nói nhỏ nhẹ, sắc mặt úa vàng, lao động nhẹ cũng hụt hơi .
Đông y chia tỳ khí hư thành nhiều thể, do vậy cần phân biệt để có bài thuốc tương thích .
Phân biệt chứng tỳ khí hư với tỳ dương hư. Trong Đông y, khí thuộc dương, khí hư là tiến trình đầu của dương hư, ngược lại dương hư mở màn từ khí hư. Chứng tỳ khí hư bộc lộ nhà hàng kém, không tiêu, bụng trướng đầy, đại tiện lỏng, phân sống. Tỳ khí hư dẫn đến khí huyết bất túc, khí huyết không đủ để nuôi dưỡng dẫn đến chân tay mỏi mệt, gày còm, sắc mặt úa vàng bủng, lưỡi nhợt, mạch nhược. Còn chứng tỳ dương hư thì ngoài những bộc lộ của chứng tỳ khí hư còn bộc lộ hàn chứng : chân tay sợ lạnh, bụng đau, thích ấm và ưa xoa bóp. Do khí huyết không thông nên dẫn đến phù thũng, mạch trầm trì tế nhược .
Phân biệt chứng tỳ khí hư với chứng tỳ hư thấp khốn. Trong Đông y thấp là do âm tà, nguyên do là do tỳ hư, thuỷ thấp không hoá được mà gây ra, đa số bản hư, tiêu thực ; hoặc hư thực lẫn lộn. Nếu nhẹ thì bộc lộ đầu mình và chân tay nặng nề, rêu lưỡi trắng nhớt. Nếu nặng thì chân tay lạnh, sợ lạnh, đàm ẩm, có khi Open thuỷ thũng. Thường do ăn nhiều thức ăn sống lạnh hoặc do nội thấp quá thịnh, sống nơi ẩm thấp .
Phân biệt chứng tỳ khí hư với chứng âm tỳ đều hư. Chứng âm tỳ đều hư là do chứng tỳ khí hư và tận tâm bất túc. Nguyên nhân là do lao thương quá độ tác động ảnh hưởng đến tâm tỳ, ẩm thực ăn uống không khá đầy đủ, ốm lâu ngày chăm nom không chu đáo, tỳ khí hư không hoá sinh được tận tâm. Ngoài những biểu lộ của chứng tỳ khí hư, người bệnh còn bồn chồn, hay quên, mất ngủ …
Đông y điều trị chứng bệnh này như thế nào?
Do tỳ khí hư sinh chứng tiết tả :
Nguyên nhân do tỳ khí hư yếu, mất công dụng vận hoá thuỷ thấp. Biểu hiện đi tả lâu ngày không khỏi, ăn vào không tiêu hoá, đại tiện lúc thông thường lúc táo, lúc lỏng. Nếu ăn dầu mỡ thì sôi bụng, đau bụng, đại tiện lỏng, đi nhiều lần trong ngày .
Phép trị : kiện tỳ chỉ tả .
Bài thuốc : nhân sâm 12 g, phục linh 12 g, bạch truật 16 g, biển đậu 12 g, sa nhân 12 g, đại táo 12 g, cát cánh 8 g, hoài sơn 8 g, chích thảo 4 g, liên nhục 12 g, ý dĩ 12 g. Sắc uống ngày 1 thang chia 3 lần .
Chứng tỳ khí hư Open vị quản thống, phúc thống :
Nguyên nhân do thể chất vốn tỳ vị hư yếu, hoặc ốm lâu ngày làm tổn thương tỳ vị, do lao động quá mệt nhọc làm cho tỳ khí bị tổn thương, không vận hoá được mà sinh bệnh. Biểu hiện đau liên miên ở vùng bụng, lúc nặng lúc nhẹ, gặp ấm thì đỡ, thích xoa bóp.
Phép trị : kiện tỳ ích khí, ôn trung .
Bài thuốc : quế chi 12 g, bạch thược 12 g, chích thảo 4 g, sinh khương 12 g, đại táo 12 g, di đường 50 g. Sắc uống ngày 1 thang chia 3 lần, tùy chứng hoàn toàn có thể gia giảm tương thích .
Do tỳ khí hư Open chứng thủy thũng :
Nguyên nhân do tỳ khí bất túc gây nên. Biểu hiện mi mắt bị phù, buổi sáng thường phù ở mặt khá rõ, trong người căng thẳng mệt mỏi thì hai chi dưới phù nặng, có khi phù thũng body toàn thân, tiểu tiện hoàn toàn có thể ít .
Phép trị : kiện tỳ, lý khí, dưỡng tỳ làm cho tỳ khí bền chắc, vận, hoá mạnh, thì tự lưu thông .
Bài thuốc : nhân sâm 8 g, bạch truật 16 g, trần bì 8 g, chích thảo 4 g, đại táo 12 g, phục linh 8 g, đương quy 8 g, bạch thược 8 g, sinh khương 6 g. Sắc uống ngày 1 thang chia 3 lần, tùy chứng mà gia giảm cho tương thích .
Tỳ khí hư Open chứng đàm ẩm :
Nguyên nhân do tỳ khí ở trung tiêu bất túc, công dụng kiện vận kém, thuỷ thấp không hoá được tân dịch đọng mà sinh bệnh. Biểu hiện đàm loãng, màu trắng có bọt, lượng nhiều dễ ho .
Phép trị : kiện bổ tỳ .
Bài thuốc : bạch truật 16 g, thiên nam tinh 12 g, nhân sâm 8 g, phục linh 12 g, bán hạ 10 g, trần bì 12 g, chích thảo 4 g. Sắc uống ngày 1 thang chia 3 lần .
Bệnh háo suyễn do tỳ khí hư :
Thường gặp ở trẻ em, nguyên nhân do tiên thiên phú bẩm không đầy đủ làm cho tỳ thổ hư yếu, không hoá được thủy cốc thành tinh chất làm đàm trọc trú ngụ trong cơ thể, hoặc do ăn uống không đầy đủ, hoặc cảm nhiễm ngoại tà mà sinh bệnh. Biểu hiện thở khò khè liên tục.
Phép trị : kiện tỳ, khu hàn, thanh nhiệt, hoá đàm .
Bài thuốc : tử tô 16 g, bạch giới tử 12 g, la bạc tử 12 g. Sắc uống ngày 1 thang chia 3 lần, tuỳ chứng bệnh và thể trạng mà gia giảm tương thích .
TTND.BS. Nguyễn Xuân Hướng
