Đông Kinh Nghĩa Thục (chữ Hán: 東京義塾;[1] lập ra từ tháng 3 năm 1907 và chấm dứt vào tháng 11 năm 1907) là một phong trào nhằm thực hiện cải cách xã hội Việt Nam vào đầu thế kỷ 20 trong thời Pháp thuộc. Mục đích của phong trào là: khai trí cho dân, phương tiện được hoạch định: mở những lớp dạy học không lấy tiền (để đúng với cái tên ‘nghĩa thục’ – trường tư thục vì việc nghĩa) và tổ chức những cuộc diễn thuyết để trao đổi tư tưởng cùng cổ động trong dân chúng.[2]
Đầu thế kỷ 20, Pháp phần đông đã hoàn thành xong quy trình bình định, dẹp yên những cuộc khởi nghĩa yêu nước bên trong Nước Ta ( chỉ còn trào lưu Khởi nghĩa Yên Thế của Đề Thám còn đang hoạt động giải trí, nhưng chỉ ở diện hẹp và bị dập tắt trọn vẹn vào năm 1913 ). Cùng với việc lan rộng ra quy trình thực dân hoá, tư bản hóa nhằm mục đích khai thác thuộc địa một cách hiệu suất cao nhất, những cơ sở tiên phong của kinh tế tài chính tư sản khởi đầu tăng trưởng trên toàn chủ quyền lãnh thổ Nước Ta, đặc biệt quan trọng là ở Bắc Kỳ và Nam Kỳ. Song song với sự tăng trưởng kinh tế tài chính, những tư tưởng tư bản cũng gia nhập và tăng trưởng bên trong Nước Ta. Các nhà nho có tư tưởng văn minh nhận thức được sự yếu kém của quốc dân, tận mắt chứng kiến nước Nhật Bản duy tân mà thắng đế quốc Nga đã quyết định hành động phải đổi khác tư tưởng, phương pháp học tập trong nước nhằm mục đích mục tiêu tự cường kỳ vọng một cuộc thay đổi. Đồng thời học tập từ thất bại của cuộc cải cách của nhóm Lương Khải Siêu và Khang Hữu Vi khởi xướng ở Trung Quốc. Tháng 3 năm 1907, Đông Kinh Nghĩa Thục mở màn được khai giảng ở phố Hàng Đào, TP.HN .Đông Kinh Nghĩa Thục nhanh gọn trở nên nổi tiếng bên trong TP. Hà Nội, nhiều tỉnh lân cận cũng đã có những hội nhóm mở lớp, xin sách giáo khoa của trường về giảng dạy. Bắt đầu là ở HĐ Hà Đông, quê nhà của nhiều sáng lập viên nghĩa thục có tên tuổi như Vũ Trác, Hoàng Tăng Bí ; ở Hoài Đức còn có 3 phân hiệu nghĩa thục ở thôn Canh, Tây Mỗ, Tân Hội ; ở Hưng Yên cũng có 2 huyện có nghĩa thục, lại còn mở thêm một hiệu buôn nội hoá là Hưng Lợi Tế. Thành Phố Hải Dương, Tỉnh Thái Bình, nghĩa thục cũng tăng trưởng khá can đảm và mạnh mẽ, lại còn tổ chức triển khai ra nhiều hội ái hữu, tương tế. Thậm chí, nghĩa thục của Tỉnh Thái Bình còn cử người đi liên hệ với trào lưu chống Pháp của Hoàng Hoa Thám ( hay Đề Thám ), muốn ứng viện cho nghĩa quân Yên Thế …
Ban đầu, chính quyền Pháp cho phép cho Đông Kinh Nghĩa Thục hoạt động hợp pháp, về sau nhận thấy đây có thể là một mối nguy đối với chế độ thuộc địa, vào tháng 11 năm 1907 trường bị chính quyền thực dân buộc phải giải tán và đầu năm 1908, ra lệnh cấm việc hội họp diễn thuyết ở miền Trung.
Sau vụ chống thuế Trung kỳ ( tháng 3 năm 1908 ) và vụ đầu độc lính Pháp ở TP. Hà Nội ( tháng 6 năm 1908 ), chính sách thuộc địa của Pháp nhân đó quy nghĩa vụ và trách nhiệm cho sĩ phu duy tân và thẳng tay đàn áp, bắt hầu hết giáo viên, giải tán hội buôn, đóng cửa Đăng Cổ Tùng Báo, cấm diễn thuyết, trò chuyện, cấm lưu hành và tàng trữ những tác phẩm của nhà trường .Tên của trào lưu sau này được đặt tên cho một trung tâm vui chơi quảng trường tại TP. Hà Nội .
Sáng lập viên chính[sửa|sửa mã nguồn]
Phong trào có hai tiềm năng :
- Bỏ lối học từ chương, du nhập những tư tưởng mới, phát triển văn hoá, thúc đẩy sử dụng chữ quốc ngữ thông qua các hoạt động giáo dục (dịch, viết sách giáo khoa), báo chí, tuyên truyền, cổ động.
- Chấn hưng thực nghiệp. Mở tiệm buôn, phát triển công thương.
Theo tài liệu, cuối năm 1906, sau khi hội kiến với Phan Bội Châu ở Nhật về nước, Phan Chu Trinh đã gặp gỡ Lương Văn Can và nêu dự tính xây dựng một trường học kiểu mới, giống quy mô của trường Khánh Ứng Nghĩa thục ở Nhật .
Dưới thời Thiên hoàng Minh Trị, học giả Fukuzawa Yukichi (Phúc Trạch Dụ Cát, 1835 – 1901) đã thành lập Trường Khánh Ứng Nghĩa thục vào năm 1868 ở Nhật Bản theo mô hình “public school” của nước Anh bao gồm việc truyền bá bốn tính cách quan trọng cho học sinh đó là tính tự cường, ý chí độc lập, óc tháo vát và lòng tự nguyện đóng góp vào các việc công ích, công thiện.
Một thời hạn sau, Phan Bội Châu cũng về nước, cùng Phan Chu Trinh, Lương Văn Can và Tăng Bạt Hổ họp tại phố Hàng Đào, quyết định hành động mở trường, lấy tên là Đông Kinh Nghĩa thục với mục tiêu : khai chí ( trí ) cho dân, mở những lớp dạy học không lấy tiền. Đông Kinh là tên trường, Nghĩa Thục là trường thao tác nghĩa. Lương Văn Can được cử làm Thục trưởng ( Hiệu trưởng ). Nguyễn Quyền làm học giám [ 2 ]Về kinh tế tài chính, hội viên tự ý giúp bao nhiêu cũng được và quyên thêm trong những chỗ quen thuộc hảo tâm. Tiền do cụ Lương xuất phát, nhưng sổ sách do cụ Nguyễn Quyền giữ .Trường được chia làm bốn ban hoạt động giải trí :
Ban giáo dục[sửa|sửa mã nguồn]
Nhiệm vụ của Ban là mở lớp học, dạy học. Tuy nhiên, trường chưa có một chương trình học rõ ràng và mạng lưới hệ thống, cũng như những tài liệu được biên soạn dành cho giảng dạy. Cơ bản với 3 bậc học : Tiểu học dạy những người mới học Quốc ngữ ; Trung học và Đại học dạy cho những người lớn đã thông chữ Hán, hoặc muốn học chữ Pháp. Các bậc học thực ra chỉ địa thế căn cứ vào trình độ hiểu biết của học viên mà xếp thành lớp, do đó lớp tuổi học viên cũng không đều .Các môn học được giảng dạy gồm có Sử ký, Địa lý nước nhà, Toán, Hội họa, 1 số ít kỹ năng và kiến thức khoa học .
Về tài liệu giáo khoa, về Hán học, thì học tân thư Trung Quốc, nhất là sách của Khang Hữu Vi, Lương Khải Siêu. Sách học Quốc ngữ là những giáo án tự soạn của những giáo viên, dạy những kỹ năng và kiến thức cơ bản về quốc gia, về lịch sử vẻ vang Nước Ta .
Ban kinh tế tài chính[sửa|sửa mã nguồn]
Trường không thu học phí và giáo viên khởi đầu cũng không có lương. Ban đầu, nguồn kinh phí đầu tư của trường dựa vào những khoản ” lạc trợ ” ( ủng hộ ) của những hội viên và những người hảo tâm yêu nước, cũng như những khoản góp phần tự nguyện của học viên. Theo cụ Lê Đại, một hội viên sáng lập của trường, đảm nhiệm Ban Tài chính, ” Ấy vậy, có lúc nhà trường đứng ra thu tiền ủng hộ không xuể ” .
Về sau, phong trào duy tân xung quanh hoạt động dạy học Đông Kinh Nghĩa Thục lan rộng. Ban Tài chính còn chịu trách nhiệm mở các tiệm buôn bán và kinh doanh nhằm khuếch trương thực nghiệp, cổ động cải cách kinh doanh, đồng thời tăng thêm nguồn thu cho trường. Sau này kinh phí dồi dào, trường cấp miễn phí giấy bút cho học sinh và trả giáo viên một số lương tượng trưng nhỏ.
Ban cổ động diễn thuyết và bình văn[sửa|sửa mã nguồn]
Ban chịu trách nhiệm điều hành hai tờ báo Đăng cổ Tùng báo, Đại Việt Tân báo, là cơ quan ngôn luận của trường, tuyên truyền cho cải cách, bài trừ hủ tục, vận động nhớ đến ngày giỗ tổ mùng 10 tháng 3, sử dụng chữ quốc ngữ. Ban cũng thường xuyên tổ chức diễn thuyết, bình văn tại trường vào các tối mồng một và rằm hàng tháng. Người ngoài trường dự nghe rất đông, có cả quan lại, binh lính, viên chức. Trong các buổi diễn thuyết, diễn giả thường bình luận các bài in trên Đăng cổ Tùng báo, Đại Việt Tân báo, hoặc nói chuyện về đề tài lịch sử, về Cách mạng Pháp 1789, về sự nghiệp của George Washington, v.v… Phan Chu Trinh cũng thỉnh thoảng đến diễn thuyết ở trường.
Ban trước tác[sửa|sửa mã nguồn]
Biên soạn, dịch thuật những tài liệu học tập và tài liệu tuyên truyền là trách nhiệm của Ban Trước tác. Xuất bản và dịch thuật những tài liệu Tân thư được xem như cương lĩnh hành vi chung của sĩ phu Duy tân bấy giờ, chủ trương dùng văn tự nước nhà, hiệu định sách vở cốt thiết thực, sửa đổi phép thi, cổ võ nhân tài, chấn hưng công nghệ tiên tiến, xuất bản báo chí ….
Để truyền bá tư tưởng duy tân (đổi mới), nhà trường phát hành nhiều sách giáo khoa như là Tân đính Luân lý Giáo khoa thư, Văn minh Tân học sách, Quốc dân độc bản, Nam quốc địa dư, Cải lương mông học Quốc sử Giáo khoa thư [3]
Các sách giáo khoa chữ Hán được in bản gỗ, trên giấy lĩnh làng Bưởi như Nam Quốc địa dư, Nam Quốc vĩ nhân truyện, Quốc dân độc bản. Sách Quốc ngữ thì in bằng thạch, chủ yếu là những bài ca dễ đọc, dễ nhớ, đại loại như Kêu hồn nước, Á Tế Á, Đề bỉnh quốc dân, Thiết diễn ca… Các sách dịch đầu tiên là những bộ Tân thư như Trung Quốc tân giáo khoa thư, Văn minh tân học sách…
Chỉ trong vòng mấy tháng, ban này đã soạn được nhiều sách giáo khoa cho mục tiêu dạy học của nhà trường, ngoài những còn biên dịch nhiều Tân thư chữ Hán. Nhờ Đông Kinh Nghĩa Thục mà tiếng Việt tân tiến đã có thêm nhiều từ mới .
Lịch sử hoạt động giải trí[sửa|sửa mã nguồn]
Khai trí dạy học[sửa|sửa mã nguồn]
Tháng 3 năm 1907, mặc dầu chưa được giấy phép của chính quyền sở tại thuộc địa, trường vẫn trong thời điểm tạm thời khai giảng tại gác tẩu mã trên nhà số 4, phố Hàng Đào, với 2 lớp chuyên dạy Quốc ngữ ; với khoảng chừng 70 học viên, phần đông là con cháu hội viên. Đây vốn là căn nhà cụ Lương Văn Can cho mượn. Cụ Lương cũng ý kiến đề nghị khi nào số học viên đông, sẽ mướn thêm ngôi nhà số 10 ở bên cạnh. Nhà này còn rộng hơn nhà cụ, vốn là của ông Hương cống Sùng, một phú gia bậc nhất nhì Thành Phố Hà Nội hồi trước, lúc đó đã bán cho ông Phạm Lẫm [ 4 ]. Hai lớp khởi đầu được mở, một là để dành cho nam, lớp còn lại là của nữ. Nhưng họ lại gặp phải khó khăn vất vả để quyết định hành động ai là người dạy ban nữ. Khi đó cụ Lương Trúc Đàm đã ý kiến đề nghị :
- “Nếu không tìm được ai dạy thì tôi xin cử em Năm tôi. Cô ấy biết Quốc ngữ, tôi tưởng dạy tạm lúc đầu cũng được.”[2]
Mọi người chấp thuận đồng ý và lớp được mở. Đến tháng 5, Thống sứ Bắc Kỳ mới chính thức cấp giấy phép cho trường hoạt động giải trí. Trường phải mượn thêm căn nhà số 10 gần đó để lan rộng ra, nhằm mục đích phân phối sự tăng trưởng của trường. Sau này trường chia những lớp thành ba ban : tiểu, trung và ĐH. Tuy nhiên mặc dầu được chia ra như vậy nhưng thực sự thì chương trình học không được chia ra rõ ràng. Đại loại, tiểu học để dạy những người mới học quốc ngữ, trung học và ĐH dạy những người lớn đã thông chữ Hán hoặc muốn học chữ Pháp. Các môn học thì có sử ký, địa lý của nước nhà, toán học, vẽ, một chút ít khoa học. Không chia ra từng năm học như ngày này, cứ tùy trình độ hiểu biết của học viên mà sắp thành từng lớp, trong một lớp tuổi học viên cũng không đều. Lối dạy của trường là cốt đào tạo và giảng dạy những người có ý tưởng sáng tạo, có óc thực tiễn ngược hẳn với lối huấn hỗ, lối ” Tử viết, Thi vân “, bảo thủ của nhà Nho. Lối văn khoa cử bỏ hẳn, Tứ thư, Ngũ kinh vẫn còn giảng, nhưng giảng theo một ý thức mới, những sách của Khang Hữu Vi, Lương Khải Siêu được đem ra bàn nhiều nhất. Phần Hán văn giao cho cụ Kép làng Hương Canh, những cụ Dương Bá Trạc, Hoàng Tăng Bí, Nguyễn Hải Thần, Nguyễn Quyền, Lương Trúc Đàm ; cụ Đào Nguyên Phổ tuy không dạy nhưng thường góp quan điểm .Phần Việt văn và Pháp văn do sáu bảy nhà tân học đảm nhiệm : Nguyễn Văn Vĩnh, Phạm Duy Tốn, Nguyễn Bá Học, Trần Đình Đức, Bùi Đình Tá, Phạm Đình Đối …Sau đó, do ý kiến đề nghị của cụ Nguyễn Văn Vĩnh, trường lập một sân thể dục tại hoa viên, cũng sắm được vài quả tạ, dựng được vài cây cột leo. Các nhà tân học lãnh dạy môn đó, nhưng giáo sư đã không thạo mà học viên cũng không ham, rốt môn thể dục hữu danh mà vô thực .
Soạn sách và bài ca[sửa|sửa mã nguồn]
Nhằm mục tiêu truyền bá tư tưởng mới cho dân chúng, trường đã tự soạn lấy sách và lập ra ban Tu thư chia làm hai ngành : ngành soạn giao cho những cụ Phạm Tư Trực ( Thủ khoa, người làng Hành Thiện ), Dương Bá Trạc, Lương Trúc Đàm, Phương Sơn và ngành dịch giao cho những cụ : Nguyễn Hữu Tiến, Nguyễn Đôn Phục, ông cử làng Đông Tác, Hoàng Tích Phụng. Tuy nhiên, chương trình hoạt động giải trí và tổ chức triển khai phân công chưa được vạch rõ. Đại loại giáo sư dạy môn nào thường phải soạn bài cho môn đó, mỗi bài dài độ vài trang và xét về một yếu tố. Dù viết bằng Hán văn hay Việt văn, những cụ vẫn theo thể biền ngẫu, trừ 1 số ít đọc nhiều tân thư thì dùng thể nửa biền nửa tản, thể sở trường của Lương Khải Siêu. Nội dung bài nào cũng hô hào lòng ái quốc, chí tự cường và ý thức duy tân. Ngoài ra những cụ còn dịch sách của ngoại bang. Những sách được dịch tiên phong là những tân thư của Nước Trung Hoa, như bộ Trung quốc tân giáo khoa thư. Hai cụ Nguyễn Hữu Tiến và Nguyễn Đôn Phục, nhờ rảnh việc dịch mà luyện được cây bút, sau thành những nhà văn tinh tế trong nhóm Nam Phong. Sách soạn xong, giao cho một ban khác và in ra hằng trăm bản để phát không cho học viên và những chiến sỹ ở khắp nơi. Nhưng số sách của trường hiện tại bị thất lạc và không còn di tích lịch sử .
Tuy số sách của trào lưu đã bị thất lạc. Nhưng những bài ca xuất phát từ phong trao đã được nhiều người cùng thời học thuộc lòng và được truyền lại tới ngày này. Nổi bật là là Hải ngoại huyết thư được cụ Lê Đại dịch của Phan Bội Châu. Nhờ vậy bài thơ được lưu hành khắp nước Nước Ta và là nguồn cổ vũ cho trào lưu yêu nước đầu thế kỷ 20 .
Không chỉ dịch thơ, các nhà nho trong phong trào còn sáng tác những bài thơ yêu nước như cụ Nguyễn Quyền có bà Cắt tóc, Chiêu hồn nước,… Ngoài những bài thơ do các nhà nho sáng tác, những bài thơ khuyết danh cũng là nguồn cảm hứng yêu nước cho nhân dân và cổ vũ duy tân. Ví dụ như Á Tế Á, Vợ khuyên chồng, Khuyên con,…
Tuy nhiên bài thơ nổi bật nhất và có sức ảnh hưởng lớn đương thời là bài Thiết tiền ca của Nguyễn Phan Lăng, biệt hiệu là Đoàn Xuyên. Bài dùng thể song thất lục bát, nội dung chua xót và đầy phẫn uất[2]
- Trời đất hỡi! dân ta khốn khổ,
- Đủ trăm đường thuế nọ thuế kia,
- Lưới vây chài quét trăm bề
- Róc xương, róc thịt còn gì nữa đâu
- Chợt lại thấy bắt tiêu tiền sắt
- Thoạt tai nghe bần bật khúc lòng!
- Trời ơi có khổ hay không?
- Khổ gì bằng khổ mắc trong cường quyền
- Lấy mẹo lừa giết hết chúng ta
- Bạc vào đem sắt đổ ra,
- Bạc kia thu hết sắt mà làm chi?:…[2]
Bài thơ được truyền tụng thoáng đãng, từ kẻ chợ đến thôn quê, không ai chịu dùng tiền sắt nữa. nhà nước Pháp ra lệnh bắt giam 1 số ít, nhưng càng đàn áp, dân chúng càng nghi kị, có nơi gần như bãi thị. Tiền phát cho quan lại, họ miễn cưỡng nhận, mang về giao cho vợ con, vợ con đem ra chợ tiêu không được, tình hình muốn nghiêm trọng, cơ quan chính phủ phải chịu thua, thu tiền sắt về .
- Lịch sử Việt Nam (1877-1914), Trần Văn Giàu; Đinh Xuân Lâm, Nguyễn Văn Sự, Nhà xuất bản Xây dựng, 1957.
- Đông Kinh Nghĩa Thục, Nguyễn Hiến Lê, Lá Bối, 1968.
- Một trăm năm Đông Kinh Nghĩa Thục, Nhiều tác giả, Nhà xuất bản Tri thức, 2008.
