Lược sử phát triển
Từ bao đời nay, hình ảnh những chú bé ngồi trên sống lưng trâu thả Diều trong tranh dân gian Đông Hồ đã được coi như một hình tượng của sự thanh thản của quốc gia Nước Ta. Trong tâm thức của người Việt, thả Diều còn hàm chứa ý nghĩa tâm linh, khát vọng về ấm no niềm hạnh phúc trong đời sống. Thú chơi Diều được thông dụng trên dải đất hình chữ S trải dài từ Bắc chí Nam đã rất truyền kiếp và mỗi vùng miền đều có những cánh Diều đặu Thcnủa người Khmer Nam Bộ với bộ phận phát âm bằng lá thốt nốt, Diều Kalang của người Chăm với hình dáng mang đậm dấu ấn tín ngưỡng phồn thực ( trời – đất, âm – dương, đực – cái ), Diều Huế cầu kỳ với sắc tố sinh động với hình dáng loài vật ( rồng, công, phượng, bướm … ) nhưng thông dụng nhất đến nay vẫn là Diều Sáo của đồng bằng Bắc Bộ .
Người dân vùng châu thổ sông Hồng vốn tài hoa và lịch sự lạị cư trú trên những vùng đất bờ bãi bát ngát, đường đê uốn lượn, gió lộng quanh năm có vẻ như đã nâng cánh thêm cho những cánh Diều bay lên. Hầu như ở làng nào cũng có người chơi Diều và biết làm Diều, khoét sáo. Nhiều liên hoan thả Diều truyền thống cuội nguồn được tổ chức triển khai hàng năm như : Bá Dương Nội ( Hoài Đức, Thành Phố Hà Nội ), Sáo Đền ( Song An, Vũ Thư, Tỉnh Thái Bình ), Hòa Hậu ( Lý Nhân, Hà Nam ) … Thả Diều sáo đa phần được thực thi sau mùa gặt hoặc đầu mùa mưa để cầu mong trời quang mây tạnh, mưa thuận gió hòa, lũ lụt không xảy ra – một rủi ro tiềm ẩn luôn tiềm ẩn nơi đây. Lúc bấy giờ người nông dân cần khô ráo để thu hái, phơi phóng thóc lúa đồng thời cũng tự thưởng cho mình những khoảng thời gian ngắn thảnh thơi nghe sáo Diều vi vu. Cánh Diều và tiếng sáo lúc này đã trở thành sứ giả đem đến những điều tốt đẹp toàn vẹn của mùa màng .
Với nhiều làng quê thì cánh Diều Sáo vô cùng đặc biệt bởi nó không chỉ đơn giản là một trò chơi dân gian có lịch sử lâu đời mà thông qua đó còn mang chở vô vàn truyền thuyết lãng mạn, lý thú với nhiều ý nghĩa văn hóa đậm sắc Việt Nam và như để lý giải cho câu hỏi: Tại sao người Việt lại chơi Diều Sáo? Sâu xa hơn nó chính là chiều sâu tâm nguyện, mang theo triết lý sâu sắc của cư dân đồng bằng Bắc Bộ.
Hiện nay bia ký và chính sử chưa giúp ta có câu vấn đáp đúng chuẩn cho sự sinh ra của Diều Sáo Nước Ta. Nhưng nếu xem xét trên mức độ phổ cập trong dân gian hay tìm kiếm thông tin từ những nguồn sử liệu khác tất cả chúng ta hoàn toàn có thể tưởng tượng ra niên đại cho những cánh diều này. Hình cánh Diều trong những bộ tranh khắc ván Đông Hồ ( Thành Phố Bắc Ninh ) mà ở vào thời thịnh vượng nhất thì hoàn toàn có thể thấy Diều chí ít cũng đã xuất hiện vào khoảng chừng thời hạn trước thế kỷ XVI. Tục thả Diều trong khoảng trống tiệc tùng Sáo Đền ( Tỉnh Thái Bình ) nơi thờ bà Hoàng Thái Hậu Ngô Thị Ngọc Giao là có từ khi bà mất và còn sống sót đến thời nay thì Diều Sáo đã thông dụng ở nước ta từ trước thế kỷ XIV. Nếu câu truyện truyền thuyết thần thoại lý giải về tục thi Diều Sáo lúc bấy giờ ở làng Bá Dương Nội ( Bá Giang ) TP. Hà Nội gắn với vị Thành hoàng Nguyễn Cả là xác đáng thì Diều sáo đã xuất hiện ở đây hơn 1000 năm. Trong tác phẩm “ Vân Đài Loại Ngữ ” Mục IX – Vật phẩm ( gồm 300 điều ) năm 1773 nhà bác học Lê Quý Đôn viết về Diều rất rõ ràng : “ Cái Diều giấy, tự Hàn Tín làm ra ” ( Điều 63 ) Ông cho biết : “ Ngày nay người ta thả Diều giấy lên cao cho trẻ con ngửa mặt lên trông để cho nhiệt hỏa từ trong người trẻ tiết ra hơi thở ” rồi nhận xét : “ Xem đó ta đủ thấy cổ nhân làm đồ chơi nhỏ mọn như thế cũng có ý nghĩa lắm ” ( điều 62 ). Gần đây hơn là trong cuốn sách nổi tiếng “ Kỹ thuật của người An Nam ” ta thấy có đến 6 bức tranh về Diều và thả Diều với nhiều hình dáng Diều khác nhau. Phải nói thêm đây là cuốn sách in theo lối mộc bản gồm 348 trang in cỡ lớn ( 62×44 cm ) trên vật liệu giấy dó, ghi lại cảnh hoạt động và sinh hoạt, lao động hằng ngày của người Việt vào khoảng chừng đầu thế kỷ 20. Sách do ông Henri Oger ( người Pháp ) cùng một số ít họa sỹ, thợ khắc mộc bản, thợ in triển khai tại Thành Phố Hà Nội từ năm 1808 – 1809. Trong số 6 bức thì có 2 bức mô tả cảnh thi Diều, điều đó càng chứng tỏ rằng tục chơi Diều đã thông dụng trong dân gian đến thế nào. Nếu xét về hình thức cánh Diều mang hình ảnh chiếc lá ( một thân, cong nhọn hai đầu – khó bay không thay đổi ) sẽ thấy ró nét tương đương với Diều những nước trong khu vực ( Khu vực Đông Nam Á ). Tuy nhiên giới trình độ thừa nhận giả thuyết cánh Diều Sáo Nước Ta sinh ra sớm hơn những nước trong khu vực này và chính Diều Sáo chứ không phải loại nào khác là đặc trưng và tiêu biểu vượt trội cho Diều Nước Ta .
Trải qua một thời hạn dài cuộc chiến tranh loạn lạc và kinh tế tài chính khó khăn vất vả, thêm vào đó là sự gia nhập tràn ngập của những loại đồ chơi văn minh nhập khẩu đã làm thú chơi thanh nhã và đậm đà truyền thống dân tộc bản địa này bị quên lãng, mai một ít nhiều. Cùng với sự nhiệt tâm gắng sức của những người có tận tâm, lúc bấy giờ ở nước ta, thú chơi Diều đang ngày càng được chăm sóc. Nhiều luận văn điều tra và nghiên cứu về Diều Nước Ta của những học giả trong nước và quốc tế được triển khai. Các bài báo, phóng sự truyền hình … về Diều được đăng tải ngày càng nhiều trên những phương tiện đi lại truyền thông online. Các liên hoan truyền thống cuội nguồn về Diều được Phục hồi như ở Bá Dương Nội ( Đan Phượng, TP.HN ) ; Sáo Đền ( Song An, Vũ Thư, Tỉnh Thái Bình ) … những liên hoan, hội thi Diều quy mô được tổ chức triển khai như Hội thi Diều ở Vũng Tàu, TP.HN, Tỉnh Nam Định … Nhiều Câu lạc bộ Diều sinh ra quy tụ hàng ngàn thành viên ở mọi lứa tuổi tham gia hoạt động và sinh hoạt. Bên cạnh đó, Open hàng chục ca khúc, hàng trăm bài thơ và nhiều tác phẩm hội họa, điêu khắc, điệu múa … nói tới hình tượng cánh Diều Sáo. Năm 2009, Liên hoan Diều quốc tế lần tiên phong được tổ chức triển khai thành công xuất sắc ở Vũng Tàu, cánh Diều Sáo Nước Ta như được nâng cánh thêm bởi làn gió mới. Đặc biệt giới trẻ đã nhiệt tình tiếp đón hưởng ứng và quay trở lại tiếp nối thú chơi này. Đó thực sự là tín hiệu đáng mừng cho việc chấn hưng văn hóa truyền thống Diều Nước Ta .
Những bước đi trong kỹ thuật làm Diều Sáo
Từ xưa đến nay để có một chiếc Diều Sáo bay cao, không thay đổi với tiếng sáo du dương cần rất nhiều thời hạn và người chế tác phải có đôi tay khôn khéo. Tùy theo mức độ cầu kỳ, và hình dáng chế tác mà một chiếc Diều Sáo phải mất từ vài ngày đến cả vài tháng mới xong. Cùng với sự tăng trưởng của khoa học kỹ thuật mà chiếc Diều Sáo Việt cũng có những bước tăng trưởng khác nhau. Về cơ bản Diều Sáo gồm 2 phần chính là Diều ( vật mang chở ) và sáo ( vật tạo âm thanh ). Người làm Diều Sáo lâu nay thường vẫn chỉ chăm sóc chú ý quan tâm đến phần “ nghe ” là sáo mà ít chú trọng đến phần “ nhìn ” là thân Diều trong việc chế tác. Cho đến mãi những năm gần đây người chơi vẫn chỉ làm ra những chiếc Diều đơn sơ, mộc mạc nếu như không muốn nói là đơn điệu và sơ sài. trái lại thì người chơi lại đặc biệt quan trọng cầu kỳ, “ khó chiều chuộng ” với mỗi chiếc / bộ sáo từ vật tư đến tạo dáng hình và nhất là chỉnh âm thanh sao cho đạt đến độ tinh xảo, hài hòa. Qua khám phá khảo sát, chúng tôi nhận thấy đặc thù địa lý tự nhiên cũng như địa văn hóa truyền thống đã tác động ảnh hưởng rất lớn đến hình dạng và âm thanh của Diều Sáo ở mỗi địa phương khác nhau
Cánh Diều : Tuy có sự khác nhau ở mỗi vùng về tạo dáng nhưng những quy trình làm một cánh Diều thì tương đối giống nhau là đều công phu từ cách chọn vật tư và triển khai xong. Khung Diều cần chắc và nhẹ nên phải được làm bằng những tay tre già, ít mấu, khi vót phải đều như đuôi chuột, gò khung phải cân rồi uốn đều như cánh cung. Giữ khung Diều là một “ sống Diều ” bằng tre cứng to bản, nhô dài ra hai bên khung. Mỗi vùng lại có “ kinh nghiệm tay nghề dân gian ” riêng để chống mối mọt hay để Diều dễ bay hơn .
Hình dáng : được cho là truyền thống cuội nguồn của Diều Sáo Việt chỉ có một thân mang dáng một con thuyền / mảnh trăng lưỡi liềm hay như một chiếc lá và không có bộ phận đuôi. Để dễ phân biệt và phân biệt những nghệ nhân xưa thường gọi tên Diều gắn với những vật thân quen xung quanh như : Cánh Chanh ( lá chanh ) ; Cánh Muỗm ( lá muỗm ) ; Cánh Phản ( to phẳng, không uốn cong ) ; hay Cánh Cắt ( thuôn nhọn như cánh chim cắt ) … Khung Diều sau khi được đẽo gọt cẩn trọng được buộc chắc như đinh và dùng những sợi dây nhỏ đan lưới hình mắt cáo hay bàn cờ để “ gò ” dáng cân đối đồng thời tăng thêm độ chiu gió và là “ giá đỡ ” cho phất ( dán ) giấy sau này. Loại Diều này yên cầu người làm phải kỳ công và khôn khéo thì mới bảo vệ dễ bay và không thay đổi .
Về sau này để Diều dễ bay không thay đổi và hoàn toàn có thể mang những bộ sáo lớn người chơi đã nâng cấp cải tiến thêm vào bộ phận đuôi. Đuôi Diều cũng có nhiều hình dạng khác nhau và cũng mang tính đặc trưng vùng miền. Có nơi chỉ gồm hai cánh tròn nhỏ cân đối hai bên xương sống Diều ( còn gọi là “ dái Diều ” ), có nơi thêm phần nối giữa đuôi và cánh Diều bằng thân Diều ( có nơi gọi là “ bẹn Diều ” ). Căn cứ vào mức độ thông dụng tại những vùng miền hiện tại chúng tôi tạm chia hình dáng Diều theo năm định dạng địa lý tiêu biểu vượt trội như sau : Diều Bá Giang ( truyền thống lịch sử ) ; Diều Vĩnh Bảo ; Diều Kiến Thụy ; Diều Kinh Môn ; Diều Tỉnh Thái Bình .
Gần đây nhiều loại vật liệu mới như sợi thủy tinh, fiber hay graphite carbon đã được đưa vào để giúp khung Diều mạnh mẽ và nhẹ nhàng hơn. Nếu trước đây cánh Diều Sáo Việt Nam chỉ bay trên cánh đồng làng do có bộ khung hình cố định, không thể di chuyển đi xa thì ngày nay những người chơi đã biết ứng dụng kỹ thuật công nghệ hiện đại để có những bộ khung Diều có thể tháo, gấp gọn lại nhưng vẫn đảm bảo hình dạng truyền thống và độ bền chắc như mong muốn. Qua đó giúp cho cánh Diều Sáo Việt Nam bay cao vươn xa đến với bạn bè ở khắp năm châu.
Áo Diều : cũng giống như khung được triển khai xong bởi cả một quy trình công phu, cầu kỳ gọi là phất Diều ( dán / khâu / may Diều ) .
Diều xưa được phất hai mặt phẳng giấy bản, giấy dó với chất kết dính là nhựa cậy ( như làm quạt ) rồi được phơi khô trong bóng râm để tránh nứt vỡ. Nhựa cây được đổ ra mâm rồi lấy giấy nhúng cho ướt đều để phất lên khung đã gò sẵn trước đó. Phất kiểu này khiến cho cánh Diều khi khô căng phẳng như mặt trống lại hoàn toàn có thể chịu được mưa ẩm và không nấm mốc hay gián nhấm. Cách làm này cũng khiến cho Diều xưa chỉ có một tông màu đơn thuần từ vàng tối đến nâu sẫm .
Sau này khi có những vật tư mới người chơi đã thay thế sửa chữa bằng giấy vỏ hộp, vải, màng nilon … và phất bằng hồ, keo dán hoặc khâu cố định và thắt chặt lên khung. Màu sắc cũng được cải tổ phong phú hơn .
Vài năm trở lại đây, khi đã có sự giao lưu với quốc tế thì 1 số ít nghệ nhân đã sử dụng những vật tư tiên tiến và phát triển và chuyên sử dụng như vải dù, vải polyester vải rip-stop. Cùng với vật tư là công nghệ tiên tiến may ống bằng máy giúp áo Diều siêu nhẹ và siêu bền hoàn toàn có thể tháo lắp khỏi khung Diều thuận tiện và linh động. Đồng thời cũng giúp cho những cánh Diều sáo văn minh ngày càng trở nên bùng cháy rực rỡ, tinh xảo như những bức tranh ghép vải thẩm mỹ và nghệ thuật mà vẫn giữ nguyên hình dáng truyền thống lịch sử .
Sáo Diều : Khác hẳn với cánh Diều, có lẽ rằng Sáo Diều đã không có sự biến hóa đáng kể nào kể từ khi nó sinh ra. Có chăng nghệ nhân thời nay cũng chỉ đưa máy móc, phụ liệu vào một vài quy trình cho nhanh hơn mà thôi. Nó thực sự không đáng kể để hoàn toàn có thể gọi là sự biến hóa hay nâng cấp cải tiến. Dù là xưa hay nay, chiếc Diều Sáo có “ hồn ” hay không thì phần quan trọng nhất vẫn là cái / bộ sáo gắn trên nó. Các quy trình làm Sáo Diều vẫn phải thủ công bằng tay yên cầu nhiều công phu và đôi tay khôn khéo mà người làm không khác gì nghệ sĩ thực thụ .
Phần ống sáo tốt phải được chọn từ cây nứa đốt dài, có nơi bỏ ruột chỉ lấy phần cật nhưng có nơi ( phần lớn ) lại làm ngược lại. Chính giữa khoét một lỗ vuông trải qua thân ống tre, phía trong hai bên lỗ lấy tre hay gỗ nhẹ, mỏng mảnh bít lại bằng keo, hai đầu ống gắn hai miệng ( còn gọi là bửng ) sáo. Gỗ dùng để khoét miệng sáo phải là gỗ mít hoặc gỗ vàng tâm, thậm chí còn là dùng sừng trâu. Miệng sáo khoét một lỗ dài bằng đường kính trong của ống sáo nơi đây gió sẽ lọt vào, rung trong ống sáo rồi thoát ra cùng với âm thanh. Sáo nào có độ rung tốt gọi là “ sáo ngân ”, sáo nào không có độ rung, hoặc rung ít gọi là “ sáo xổng ”. Cái khó của người làm sáo là làm thế nào chỉnh cho hai bên miệng cân đối và phát ra cùng một thanh âm đồng thời những sáo trên một dàn phải “ ăn ” tiếng với nhau tạo nên một hợp âm mong ước. Âm thanh của một bộ sáo thường được những nghệ nhân “ xác định ” gắn với những âm thanh quen thuộc thường ngày như : tiếng chuông ( chùa, nhà thời thánh ) ; tiếng cồng ; tiếng chiêng ; tiếng ốc ( tù và ) … Gần đây cũng có người chỉnh âm sáo theo nhạc lý như : Hợp âm đô trưởng ; : Hợp âm pha … Có sự khác nhau trong “ gu ” chiêm ngưỡng và thưởng thức ( âm sắc cao thấp, tiết tấu nhanh chậm … ) và cách nhìn nhận âm thanh sáo Diều ở mỗi vùng nhưng toàn bộ đều đồng thuận rằng một bộ sáo hay phải có âm thanh “ tròn vành rõ tiếng ” không có tạp âm và phải có độ ngân tốt .
Cũng tùy sở trường thích nghi mà có vùng chỉ ưa chơi sáo đơn ( một ống ) nhưng đa số là chơi sáo dàn ( gồm 3, 5, 7 ống hoặc hơn ). Kích cỡ những sáo trong một bộ ở mỗi nghệ nhân đều theo tỷ suất nhất định và không trọn vẹn giống nhau nhưng đều phải tuân thủ theo nguyên tắc nhỏ dần. Sáo lớn nhất được gọi là sáo cái. Sáo được xâu lại bằng một thanh tre, buộc chặt với xương sống Diều. Tùy theo size của mỗi chiếc Diều hay Lever gió nơi đâm / thả Diều mà người ta tạo / gắn cho nó một bộ sáo tương thích hay còn gọi là “ Diều nào sáo ấy ”. Một bộ sáo của Diều này gắn sang Diều khác có hình dáng kích cỡ khác nhau thì sẽ cho ra âm thanh khác nhau vì “ hụt hơi ” hoặc “ thừa hơi ”. Một bộ sáo thả trên vùng gió cấp 2 sẽ khác tiếng khi chơi ở nơi gió cấp 4. Chuyện chế tác từng chiếc sáo cho đúng cung bậc, hợp “ khẩu vị ” và chọn sáo cho hợp với Diều là cả một kiến thức và kỹ năng về âm nhạc đến tầm nghệ thuật và thẩm mỹ không phải ai cũng làm được .
Trên đường hội nhập quốc tế
Mới chỉ cách đây dăm năm bạn hữu quốc tế còn phần nhiều chưa biết đến Diều sáo mà nhắc tới Văn hóa Diều Nước Ta họ luôn cho rằng đó là những cánh Diều Huế sặc sỡ, đậm dấu ấn cung đình. Mới chỉ ít năm trở lại đây trải qua nhiều hoạt động giải trí giao lưu văn hóa truyền thống, Diều Sáo Việt mới có dịp bay cao, bay xa từng bước hội nhập và tăng trưởng nhờ vào sự đam mê khao khát, tìm tòi và sang tạo của những nghệ nhân tiêu biểu vượt trội như : Nguyễn Thanh Vân ( thành phố Hồ Chí Minh ) ; Nguyễn Văn Cư ( Huế ) ; Nguyễn Hữu Kiêm ( Thành Phố Hà Nội ) … Nhưng đặc biệt quan trọng phải nhắc tới ông Quan Hằng Cao – một kỹ sư điện tử sống và thao tác tại quốc tế – người hiểu được giá trị văn hóa truyền thống ẩn sâu trong nó, ông luôn trăn trở tìm cách đưa Sáo Diều Nước Ta ra quốc tế, trình làng với bè bạn quốc tế. Ông là người đi tiên phong trong việc nâng cấp cải tiến những cánh Diều sáo truyền thống lịch sử từ hình thức cho đến vật tư và giải pháp chế tác. Nhưng Diều sáo truyền thống lịch sử khung bằng tre buộc cố định và thắt chặt dài 4 – 5 m, rất khó luân chuyển đi xa, nhất là đưa lên máy bay nên sau một thời hạn dài tìm hiểu và khám phá những loại Diều trên quốc tế rồi mày mò, điều tra và nghiên cứu, tháo lắp, làm hỏng cả chục con Diều, ông Cao đã tìm ra chiêu thức làm xương Diều gấp gọn lại được và lắp ghép lại hoàn hảo chỉ trong vài phút. Các điểm buộc cố định và thắt chặt khung Diều trước đây được thay bằng những khớp tháo lắp bằng sắt kẽm kim loại nhẹ và chắc như đinh. Áo Diều được may bằng vải tốt ( mỏng mảnh, nhẹ, bền, không co và giãn ) do đó vô hiệu được những loại dây buộc mà Diều vẫn giữ đúng dáng khi lắp lại. Để tạo thêm sức hút cho Diều ông đã tỷ mỉ may khảm lên Diều những họa tiết trang trí thậm chí còn là cả bức tranh sinh động, tinh xảo bằng những miếng vải mầu ghép lại. Diều sáo giờ đây đã được nâng tầm trở thành một tác phẩm nghệ thuật và thẩm mỹ thực thụ gồm hình ảnh sôi động, âm thanh du dương, cấu trúc bền chắc và sử dụng thuận tiện, thuận tiện. Tiếng Sáo Diều đặc trưng ngân nga, điệu đàng luôn làm bè bạn quốc tế kinh ngạc, thán phục tại bất kể liên hoan nào có đoàn Nước Ta tham gia là một thành công xuất sắc lớn khiến ông Cao rất đỗi tự hào .
Người ta khởi đầu nhắc đến Diều Sáo Nước Ta trong mỗi liên hoan Diều quốc tế được tổ chức triển khai trên quốc tế. Nhiều kho lưu trữ bảo tàng trên quốc tế đã sưu tầm tọa lạc Diều Sáo Nước Ta. Từ “ Diều Sáo ” đã không cần phải dịch ra ngôn từ khác mà bè bạn quốc tế vẫn hoàn toàn có thể hiểu được. Năm 2011 hai chuyên viên người Đức đã sang Nước Ta điều tra và nghiên cứu về tiếng sáo Diều và quả quyết rằng : “ Tiếng Sáo Diều tựa như tiếng đàn phong cầm trong những nhà thời thánh ( thiên chúa giáo ) có thứ âm thanh mang tính tự nhiên khiến người nghe hoàn toàn có thể nghỉ ngơi, thư giãn giải trí ý thức, hoàn toàn có thể dùng làm phương pháp trị liệu trong y học. Diều Sáo của Nước Ta thực sự là một di sản văn hóa truyền thống quý giá không nước nào có được ” .
Lê Thanh Bình
