Theo đạo Phật, có hiếu với cha mẹ không chỉ bằng cách cung ứng vật chất mà còn phải hướng cha mẹ đến với thiện pháp nếu cha mẹ chưa biết thiện pháp. Đức Phật dạy trong kinh Tăng chi, “ Này những Tỳ-kheo, ai so với cha mẹ không có lòng tin, thì khuyến khích, hướng dẫn, an trú vào lòng tin ; so với cha mẹ theo ác giới thì khuyến khích, hướng dẫn an trú vào thiện giới ; so với cha mẹ xan tham, thì khuyến khích, hướng dẫn an trú vào bố thí ; so với cha mẹ theo ác trí tuệ, thì khuyến khích, an trú vào trí tuệ, cho đến như vậy, này những Tỳ-kheo, là làm đủ và trả ơn đủ cho mẹ và cha ”. Như vậy, đạo Phật nhấn mạnh vấn đề hiếu của người con so với cha mẹ trên phương diện hướng dẫn cha mẹ tu tập thiện pháp đưa đến giải thoát khổ đau. Để làm được điều đó, trước hết người con phải là người đã và đang thực hành thực tế thiện pháp. Nghĩa là người con phải có đức tin vào Tam bảo, phải thực hành thực tế thiện pháp, phải có bố thí, và có tu tập trí tuệ. Khi cha mẹ còn sống người con phải có hiếu là điều bắt buộc. Vậy khi cha mẹ chết rồi, con cháu có phải báo hiếu không và báo hiếu bằng cách nào ? Vấn đề này đạo Nho và đạo Phật cũng có đề cập nhưng không nhiều .
Hiếu đối với người chết
Đối với đạo Nho
Đạo Nho không nói về đời sống sau khi chết. Khổng Tử và các đệ tử không bàn đến vấn đề siêu hình như Thượng đế, linh hồn, quỷ thần. Ông từng nói với đệ tử rằng “Chưa biết việc sống, sao biết việc chết”. Tuy nhiên, đạo Nho tin có Trời, có thiên mệnh, có linh hồn – nhất là linh hồn tổ tiên, và có quỷ thần. Cho nên, đạo Nho coi trọng việc thờ cúng tổ tiên và xem việc thờ cúng tổ tiên là có hiếu. Sách Trung dung nói: “Sự tử như sự sinh, sự vong như sự tồn, hiếu chi chí dã”, nghĩa là thờ cha mẹ lúc đã chết như khi đang còn sống, lúc mất rồi cũng như lúc còn, ấy là có hiếu hết mức vậy.
Như vậy, hiếu không riêng gì bộc lộ khi cha mẹ còn sống mà còn khi đã chết. Trước tiên là lễ tang. Theo đạo Nho, người con có hiếu phải bộc lộ lòng cực kỳ thương xót khi tổ chức triển khai lễ tang cho cha mẹ. Luận ngữ ghi rằng : “ Tang trí hồ ai, nhi chỉ ”, nghĩa là việc tang cốt ở sự thương xót, chỉ như vậy là đủ bộc lộ hiếu. Trên bàn thờ cúng người mới chết cũng thường ghi “ tang trí kỳ ai ”, nghĩa là cử hành lễ tang phải rất là bi ai. Như thế, sự thương xót, thút thít, đau buồn được xem là có hiếu trong đạo Nho .
Kế đến là việc thờ cúng tổ tiên. Đạo Nho quan niệm rằng người chết đi sang quốc tế khác vẫn hoạt động và sinh hoạt như khi còn sinh tiền nên người thân trong gia đình phải lo cho người chết vừa đủ để đời sống ở quốc tế mới không gặp khó khăn vất vả, thiếu thốn. Do đó, việc cúng thức ăn và đốt vàng mã trở nên thông dụng trong hội đồng người bị ảnh hưởng tác động đạo Nho. Việc làm ấy được xem như thể có hiếu theo đạo Nho .
Đối với đạo Phật
Đạo Phật xác lập rõ là có đời sống sau khi chết qua thuyết tái sanh luân hồi. Theo đạo Phật, con người sau khi chết, nếu chưa chứng quả Thánh A-la-hán, thì sẽ tái sanh làm chư thiên, con người, động vật hoang dã, hay ngạ quỷ ( có thuyết thêm hai cõi nữa là loài chúng sanh ở âm ti và loài A-tu-la ). Trong đó, đối tượng người dùng thường được chăm sóc để báo hiếu trong đạo Phật là loài ngạ quỷ và chúng sanh ở âm ti. Hai đối tượng người dùng này được cho là hoàn toàn có thể nhận được sự cúng bái của con cháu .
Mặc dù tầm cỡ của đạo Phật, nhất là tầm cỡ Đại thừa, có miêu tả sự khổ đau, đói khát của chúng sanh chốn âm ti và ngạ quỷ nhưng chúng sanh ở hai cõi ấy sống bằng cách nào chưa được miêu tả đơn cử. Họ có thọ dụng thực phẩm hay không là điều chưa được bàn tới. Kinh Tăng chi có đề cập đến việc người chết hoàn toàn có thể hưởng được sự cúng dường của người sống nếu họ tái sanh làm ngạ quỷ. Tuy nhiên, kinh này cũng không miêu tả rõ là họ hưởng như thế nào về vật chất cũng như niềm tin mà chỉ nêu chung chung là thọ nhận được thôi .
Kinh Vu lan, một bản kinh rất phổ biến trong Phật giáo Đại thừa nói về gương hiếu của Tôn giả Mục Kiền Liên, cũng không miêu tả ngạ quỷ ăn như thế nào. Ngài Mục Kiền Liên dâng phẩm vật cho mẹ nhưng bà không ăn được vì cơm biến thành than lửa do lòng bỏn xẻn của bà. Phần dạy về phương pháp cứu bà Thanh Đề (mẹ của ngài Mục Kiền Liên) cũng không thấy đề cập đến việc cúng phẩm vật cho bà.
Về việc báo hiếu so với người chết, chỉ có vài bài kinh nói về cúng dường cho người đã chết như kinh Tăng chi vừa nêu trên. Trong năm bổn phận của người con so với cha mẹ được nêu trong kinh Trường bộ, bổn phận thứ năm cũng chỉ là lo tang lễ cha mẹ chu đáo chứ không hướng dẫn cách cúng dường người chết. Bản thân Đức Phật khi còn tại thế, Ngài cũng chỉ lo lễ tang cho cha chu đáo. Ngoài ra, Ngài cũng không cúng bái gì nữa vì vua cha được cho là đã chứng Thánh quả ngay khi ông chết .
Kinh Địa Tạng cũng chỉ hướng dẫn cách báo hiếu bằng việc cúng dường, bố thí, làm phước để giúp cha mẹ siêu thoát cảnh địa ngục, ngạ quỷ chứ không hướng dẫn cách cúng dường phẩm vật cho ông bà cha mẹ đã chết để họ thọ hưởng. Như vậy, hiếu trong đạo Phật chú trọng làm thế nào giúp cha mẹ tái sanh cõi lành hơn là cúng bái phẩm vật cho cha mẹ thọ hưởng nơi cõi ngạ quỷ hay âm ti .
Sự giống và khác nhau về chữ hiếu giữa hai tôn giáo
Như đã trình diễn ở trên, ý niệm về chữ hiếu trong đạo Nho và đạo Phật có những điểm giống và khác nhau. Điểm giống nhau là cả hai tôn giáo đều dạy người con phải có hiếu với cha mẹ, ông bà trải qua những hành vi ứng xử như lễ phép, kính vâng, phụng dưỡng chăm nom, làm cho cha mẹ an vui … Cả hai tôn giáo cũng nhấn mạnh vấn đề người con có hiếu phải có đạo đức, và xa hơn là đem danh thơm tiếng tốt cho mái ấm gia đình và dòng họ. Đối với người chết, cả hai tôn giáo đều dạy người con phải lo lễ tang chu toàn .
Tuy nhiên, hai tôn giáo cũng có những điểm khác nhau. Trong khi đạo Nho quan niệm hiếu thì phải tuân thủ những lao lý mang tính luật lệ như không được biến hóa thân thể, phải có con nối dõi … thì đạo Phật lại nhấn mạnh vấn đề hiếu trên phương diện đạo đức như làm thiện, giữ giới, bố thí cúng dường … để hoàn thành xong bản thân và để hướng cha mẹ đến với thiện pháp. Đạo Phật nhấn mạnh vấn đề trả ơn cha mẹ phải gồm có hướng cha mẹ đến thiện pháp, đến an nhàn giải thoát đời này và đời sau .
Đối với người chết, đạo Nho cho rằng có hiếu thì phải biểu hiện sự đau buồn, thương xót, khóc lóc khi tổ chức lễ tang cho cha mẹ. Có hiếu thì phải thờ cúng, cung cấp phẩm vật cho người đã chết để họ khỏi thiếu thốn. Đạo Phật không dạy có hiếu là phải khóc lóc đau buồn khi tổ chức lễ tang. Đạo Phật khuyến khích làm tất cả những điều thiện có thể để giúp cho người chết siêu thoát tái sanh cõi lành như tụng kinh, bố thí cúng dường. Đặc biệt, đạo Phật không chủ trương cúng bái phẩm vật để người chết hưởng.
Kết luận
Chữ hiếu trong đạo Nho và đạo Phật có những điểm giống và khác nhau. Cả hai đều nhấn mạnh vấn đề đến việc phụng dưỡng không thiếu về vật chất và thái độ kính vâng. Tuy nhiên, đạo Phật với mục tiêu hướng đến giải thoát khổ đau nên nhấn mạnh vấn đề hiếu trên phương diện hướng thiện, an nhàn nội tâm. Do đó, hoàn toàn có thể nói giúp cha mẹ sống an nhàn ngay trong đời này và giúp cha mẹ tái sanh cõi lành sau khi chết là có hiếu trong đạo Phật .
Ngày nay, đạo Phật bị tác động ảnh hưởng bởi văn hóa truyền thống địa phương nên những Fan Hâm mộ đều có thờ ông bà tổ tiên. Tín đồ Phật giáo cũng dâng phẩm vật cúng cho tổ tiên nhưng mục tiêu của họ không chỉ là mong cho tổ tiên no đủ mà còn là mong cho tổ tiên siêu thoát, tái sanh cõi lành. Chữ hiếu của đạo Phật chú trọng người sống hơn người chết nhưng vì bị ảnh hưởng tác động những văn hóa truyền thống, tín ngưỡng khác nên đạo Phật ngày này xem ra hơi nặng về người chết qua hình thức cúng bái. Sự thích nghi nhưng cần phải làm cho tương thích với Chánh pháp là nỗi ưu tư chung của những người con Phật .
