Xẩm là một loại hình dân ca của Việt Nam, phổ biến ở đồng bằng và trung du Bắc Bộ. “Xẩm” còn được dùng để chỉ những người hành nghề hát xẩm. Nghệ nhân Hà Thị Cầu (1928–2013) được coi là người hát xẩm cuối cùng của thế kỷ XX và tỉnh Ninh Bình đang có những nỗ lực đệ trình UNESCO công nhận hát xẩm là di sản văn hóa thế giới cần được bảo vệ khẩn cấp.
Hát Xẩm xưa thường là một hình thức mưu sinh của những người dân, ngày này thẩm mỹ và nghệ thuật xẩm được sân khấu hóa và đưa vào ship hàng khách du lịch. Xẩm hầu hết được trình diễn ở chợ, đường phố, nơi đông người qua lại. Hát xẩm có tính ngẫu hứng và người màn biểu diễn hoàn toàn có thể bật ra câu hát ngay khi bộc lộ .
Truyền thuyết về nguồn gốc[sửa|sửa mã nguồn]
Theo những tài liệu điều tra và nghiên cứu, hát Xẩm được hình thành khoảng chừng thế kỷ thứ XIV. Từ khi sinh ra đến khoảng chừng nửa đầu thế kỷ XX, hát Xẩm được gọi với những tên khác nhau như hát rong, hát dạo … Nhưng trên trong thực tiễn, hát Xẩm là thể loại âm nhạc dân gian chuyên nghiệp, một lối diễn xướng dân gian độc lạ trong kho tàng âm nhạc truyền thống của dân tộc bản địa, với lối kể tích thâm thúy, khôn khéo và mê hoặc. [ 1 ]
Theo truyền thuyết, đời nhà Trần, vua cha Trần Thánh Tông có hai hoàng tử là Trần Quốc Toán và Trần Quốc Đĩnh. Do tranh giành quyền lực nên Trần Quốc Đĩnh bị Trần Quốc Toán hãm hại, chọc mù mắt rồi đem bỏ giữa rừng sâu. Tỉnh dậy, hai mắt mù lòa nên Trần Quốc Đĩnh chỉ biết than khóc rồi thiếp đi. Trong mơ bụt hiện ra dạy cho ông cách làm một cây đàn với dây đàn làm bằng dây rừng và gảy bằng que nứa. Tỉnh dậy, ông mò mẫm làm cây đàn và thật lạ kỳ, cây đàn vang lên những âm thanh rất hay khiến chim muông sà xuống nghe và mang hoa quả đến cho ông ăn. Sau đó, những người đi rừng nghe tiếng đàn đã tìm thấy và đưa ông về. Trần Quốc Đĩnh dạy đàn cho những người nghèo, người khiếm thị. Tiếng đồn về những khúc nhạc của ông lan đến tận hoàng cung, vua cho mời ông vào hát và nhận ra con mình. Trở lại đời sống cung đình, nhưng Trần Quốc Đĩnh vẫn tiếp tục mang tiếng đàn, lời ca dạy cho người dân để họ có nghề kiếm sống.[2] Hát xẩm đã ra đời từ đó và Trần Quốc Đĩnh được suy tôn là ông tổ nghề hát xẩm nói riêng cũng như hát xướng dân gian Việt Nam nói chung. Người dân lấy ngày 22 tháng 2 và 22 tháng 8 âm lịch làm ngày giỗ của ông. Trung tâm Phát triển Nghệ thuật Âm nhạc Việt Nam thuộc Hội Nhạc sĩ Việt Nam đã lập ra một giải thưởng mang tên Trần Quốc Đĩnh nhằm tôn vinh, hỗ trợ các nghệ nhân, nghệ sĩ, nhà sưu tầm, nhà nghiên cứu, nhà báo có công lao, đóng góp cho lĩnh vực âm nhạc truyền thống và trao giải lần đầu tiên năm 2008.
Tuy nhiên, theo chính sử thì vua Trần Thánh Tông không có hoàng tử tên Đĩnh hay Toán. Thái tử con vua Thánh Tông tên là Khảm, sau lên ngôi là vua Nhân Tông ; một người con nữa là Tá Thiên vương. Vì vậy nguồn gốc hát xẩm là dựa trên thánh tích chứ không truy được ra trong chính sử. [ 3 ]
Bộ nhạc cụ đơn thuần nhất để hát xẩm chỉ gồm đàn nhị và Sênh tiền. Nhóm hát xẩm đông người hoàn toàn có thể dùng thêm đàn bầu, trống mảnh và phách bàn. Có tài liệu cho rằng đàn bầu khởi thủy là nhạc cụ đặc trưng của hát xẩm, sau do đàn nhị dễ chơi hơn và có âm lượng tốt hơn ( tương thích với chỗ đông người ) nên thường được sử dụng. [ 4 ] Để thay cho đàn nhị truyền thống cuội nguồn, hoàn toàn có thể dùng đàn gáo. Đây là loại đàn được tăng trưởng từ đàn nhị nhưng to và dài hơn, thích hợp khi đệm cho giọng trầm. Sênh dùng đệm nhịp cho hát xẩm hoàn toàn có thể là sênh sứa ( gồm hai thanh tre hoặc gỗ ) hoặc sênh tiền ( có gắn thêm những đồng xu tiền sắt kẽm kim loại để tạo âm thanh xúc xắc ). Ngoài ra trống cơm, sáo và thanh la cũng có thể hiện hữu trong hát xẩm .
Phân loại và làn điệu[sửa|sửa mã nguồn]
Xẩm có hai làn điệu chính là xẩm chợ và xẩm cô đào. ” Hát xẩm chợ, điệu hát mạnh, những tiếng đệm, tiếng đưa hơi đều hát nổi tiếng bằng lời hát chính và đệm đàn bầu hay nhị với sênh phách ; còn hát xẩm cô đào thì điệu hát êm ả dịu dàng hơn, những tiếng đệm và tiếng đưa hơi lẫn vào lời chính, cốt giúp cho có nhiều dư âm và bắt khúc được thuận tiện. Hát xẩm cô đào đệm đàn đáy và sênh phách, không dùng đàn bầu và nhị. ” [ 5 ]. Ngoài ra, xẩm còn sử dụng nhiều làn điệu dân ca của vùng đồng bằng Bắc Bộ khác như trống quân, cò lả, hát ví, ru em, quan họ, chèo, … hoặc ngâm thơ những điệu bồng mạc, sa mạc. Các làn điệu dân ca khác khi được dùng trong hát xẩm đã được ” xẩm hóa ” theo phong thái đặc trưng của xẩm. Trên trong thực tiễn, cách gọi tên những loại xẩm không phải theo làn điệu mà theo 1 số ít tiêu thức khác :
- Tên bài xẩm nổi tiếng: xẩm thập ân (theo tên bài xẩm ca ngợi công đức của cha mẹ), xẩm anh Khoá (theo tên bài thơ được hát theo điệu xẩm Tiễn chân anh Khoá xuống tàu của Á Nam Trần Tuấn Khải), Xẩm quê choa,…
- Theo mục đích, nội dung bài xẩm: xẩm dân vận (được chính quyền khuyến khích sáng tác để tuyên truyền, vận động quần chúng)…
- Theo môi trường biểu diễn: ngoài xẩm chợ và xẩm cô đầu (hay còn gọi là xẩm nhả tơ, xẩm ba bậc, xẩm nhà trò, xẩm huê tình) sau này còn có một dòng xẩm của Hà Nội gọi là xẩm tàu điện thường được hát trên tàu điện.
- Theo địa phương có hát xẩm Hà Nội, hát xẩm Ninh Bình, hát xẩm Hải Phòng… Miền Trung và miền Nam cũng có thể loại hát xẩm tuy khác ngoài Bắc. Xẩm miền Trung lấy bài bản từ ca Huế trong khi miền Nam gọi là “nói thơ” chẳng hạn như “nói thơ Lục Vân Tiên”.[6]
Ca từ của xẩm chủ yếu là thơ lục bát, lục bát biến thể có thêm các tiếng láy, tiếng đệm cho phù hợp với làn điệu. Nội dung của các bài xẩm có thể mang tính tự sự như than thân trách phận; nêu gương các anh hùng, liệt sĩ hay châm biếm những thói hư, tật xấu… hoặc trữ tình. Những bài thơ thường được diễn ca trong hát xẩm: thơ Nguyễn Khuyến, Tản Đà, Nguyễn Bính…
Nghệ thuật hát xẩm được xếp vào loại ” trung ca ” cùng với hát chèo, đặt bên cạnh tuồng là ” võ ca ” còn ca trù là ” văn ca “. Gọi là ” trung ca ” hoàn toàn có thể vì nội dung nhắc nhiều đến lòng trung thực, hiếu nghĩa, hoặc vì sắc thái màn biểu diễn không quá can đảm và mạnh mẽ hay hàn lâm, mà chú trọng vào dung hòa với năng khiếu sở trường của người hát .
Hát xẩm thời nay[sửa|sửa mã nguồn]
Từ khi sinh ra cho đến giữa thế kỷ XX, hát xẩm được nhiều người khiếm thị sử dụng làm nghề kiếm sống nơi bến đò, chợ búa hay long dong trên những nẻo đường … Họ tổ chức triển khai thành những phường hội để truyền nghề và giúp sức lẫn nhau trong đời sống. Vào cuối năm 1954 đầu 1955, để chống lại việc người dân miền Bắc di cư vào miền Nam sau Hiệp định Genève, chính quyền sở tại Việt Nam Dân chủ Cộng hoà đã tập trung chuyên sâu nhiều nhóm hát xẩm ( gồm nhiều nghệ nhân xẩm của những vùng Tỉnh Thái Bình, Tỉnh Ninh Bình, Tỉnh Nam Định, Thành Phố Hải Dương, Thành Phố Bắc Ninh, TP. Hà Nội … ), cử người viết bài và đến những vùng duyên hải phía Bắc trình diễn nhằm mục đích hoạt động nhân dân không di cư. Sau đó, khi Hội Người mù được xây dựng, những người hát xẩm được dạy nghề về bằng tay thủ công và chuyển sang sống bằng nghề mới này nên xẩm dần vắng bóng. Hát xẩm lúc bấy giờ chỉ nhiều lúc Open trên sóng phát thanh, sân khấu như một tiết mục văn nghệ thuần túy do những diễn viên chuyên nghiệp trình diễn chứ hát xẩm không còn sống sót với hình thái xã hội vốn có của nó. Gần đây, khi công tác làm việc sưu tầm, nghiên cứu và điều tra, bảo tồn dân ca được chú trọng, những nghệ nhân hát xẩm khan hiếm còn lại như bà Hà Thị Cầu đã được tổ chức triển khai truyền lại cho thế hệ sau mô hình dân ca này. Sau mấy chục năm gián đoạn, ngày 29 tháng 3 năm 2008 ( 22 tháng 2 âm lịch ), lễ giỗ tổ nghề hát xẩm cũng đã được hồi sinh và tổ chức triển khai một cách trang trọng tại Quốc tử giám, TP. Hà Nội. Thời gian gần đây, được sự chấp thuận đồng ý của Sở Văn hoá, Du lịch và Thể thao TP.HN cùng với sự hỗ trợ vốn của 1 số ít doanh nghiệp ; những nghệ sĩ Xuân Hoạch, Văn Ty, Thanh Ngoan, Đoàn Thanh Bình thường tổ chức triển khai những buổi trình diễn nghệ thuật và thẩm mỹ hát xẩm vào tối thứ 7 hàng tuần tại trước cổng chợ Đồng Xuân, Q. Hoàn Kiếm trong khuôn khổ những hoạt động giải trí văn hóa truyền thống nghệ thuật và thẩm mỹ tiến tới kỷ niệm 1000 năm Thăng Long – TP.HN .
Đề cử hát xẩm là di sản quốc tế[sửa|sửa mã nguồn]
Ngày 26/11/2011, Nhà hát Chèo Tỉnh Ninh Bình đã tổ chức triển khai lễ mở bán khai trương khu công trình Phục hồi, bảo tồn và tăng trưởng thẩm mỹ và nghệ thuật hát xẩm [ 7 ] nhằm mục đích sưu tầm, biên soạn, truyền dạy và phổ cập những bài hát xẩm theo những làn điệu truyền thống, dàn dựng chương trình hát xẩm, bảo tồn, tăng trưởng nghệ thuật và thẩm mỹ hát xẩm. Các nghệ sĩ đã sưu tầm những làn điệu, những bài hát xẩm truyền thống, biên soạn chương trình và trực tiếp truyền dạy nghệ thuật và thẩm mỹ hát xẩm cho những diễn viên, nhạc công Nhà hát Chèo Tỉnh Ninh Bình và những diễn viên quần chúng ở xã Yên Phong ( Yên Mô ) – quê nhà của nghệ nhân Hà Thị Cầu. Theo kế hoạch, đến tháng 12/2011, Dự án sẽ được báo cáo giải trình phần khung với chỉ huy tỉnh Tỉnh Ninh Bình. Đồng thời, trải qua những hoạt động giải trí của Dự án cũng chính là bước đệm để trình UNESCO công nhận hát xẩm là Di sản văn hóa truyền thống phi vật thể của Thế giới .
Liên hoan hát Xẩm các tỉnh khu vực phía Bắc – Ninh Bình năm 2019 đã diễn ra từ ngày 3-5/12/2019 tại Trung tâm hội nghị tỉnh Ninh Bình với sự tham gia của các nghệ nhân, nghệ sĩ thuộc 15 câu lạc bộ hát Xẩm các tỉnh, thành phố: Hà Nội, Tp HCM, Vĩnh Phúc, Quảng Ninh, Hải Phòng, Thái Bình, Nam Định, Ninh Bình, Thanh Hóa, Nghệ An. Sau đó, Ban tổ chức có kế hoạch xây dựng những điều kiện để làm hồ sơ đề nghị UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại.[8]
Năm Du lịch vương quốc 2021 do Tỉnh Ninh Bình đăng cai sẽ có Hội thảo Quốc tế về Nghệ thuật hát Xẩm. [ 9 ] dự kiến diễn ra trong quý II / 2020, là một trong những lộ trình để ý kiến đề nghị UNESCO công nhận hát xẩm là di sản văn hóa truyền thống quốc tế phi vật thể .
Những nghệ nhân, nhà nghiên cứu[sửa|sửa mã nguồn]
Các câu lạc bộ Xẩm[sửa|sửa mã nguồn]
Một số câu lạc bộ xẩm nổi tiếng :
- Câu lạc bộ xẩm Hà Thành (Hà Nội)
- Câu lạc bộ xẩm Hải Thành (Hải Phòng)
- Câu lạc bộ xẩm chợ Đồng Xuân (Hà Nội)
- Câu lạc bộ xẩm Yên Nhân (Yên Mô, Ninh Bình)
- Câu lạc bộ xẩm xã Yên Phong (Yên Mô, Ninh Bình)
- Và một số CLB xẩm tại Quảng Ninh, Nam Định, Vĩnh Phúc, Thái Bình, Thanh Hóa
- Vũ Ngọc Phan, Tục ngữ, Ca dao, Dân ca Việt Nam (tái bản lần thứ 15 có sửa chữa, bổ sung), Nhà xuất bản Văn học 2007.
- Phan Kế Bính, Việt Nam phong tục, Nhà xuất bản Văn hoá Thông tin, 2005.
