Lê Đình Tư
1. Từ tiếng Hán và từ Hán-Việt
Quá trình tiếp xúc vĩnh viễn với tiếng Hán đã để lại trong tiếng Việt một tỉ lệ lớn những từ vay mượn của tiếng Hán, gọi là từ gốc Hán hay từ Hán-Việt. Theo những nhà nghiên cứu thì khoảng chừng hơn 60 % số từ của tiếng Việt là từ vay mượn của tiếng Hán. Tuy nhiên, những từ tiếng Hán khi đi vào tiếng Việt đã được Việt hóa về cách đọc cho tương thích với mạng lưới hệ thống ngữ âm của tiếng Việt. Đó gọi là cách đọc Hán-Việt. Cách đọc này đã được hoàn thành xong từ khoảng chừng thế kỉ X – XI và được sử dụng không thay đổi cho đến nay. Điều đó có nghĩa là những từ vay mượn của tiếng Hán được người Việt đọc theo âm cổ – âm tiếng Hán đời Đường – có sự Việt hóa không ít cho tương thích với mạng lưới hệ thống ngữ âm tiếng Việt. Trong khi đó tại Trung Quốc, trải qua những thời kì khác nhau, cách phát âm của những từ đã đổi khác nhiều. Điều này lý giải tại sao từ tiếng Trung văn minh và từ Hán-Việt có cách đọc không giống nhau. Ví dụ : từ dìfēng của tiếng Trung được người Việt đọc là địa phương. Mặt khác, những từ gốc Hán trong tiếng Việt cũng có sự độc lạ về nghĩa và cách sử dụng so với từ tương tự trong tiếng Trung lúc bấy giờ. Chẳng hạn, trong tiếng Việt, từ ngoại ô được dùng để bộc lộ ý nghĩa ‘ lãnh vực bên ngoài thành phố ’ nhưng tiếng Trung lại dùng thị giao, thành giao để biểu lộ ý nghĩa này. Không những thế, tiếng Việt còn dùng những yếu tố gốc Hán để tạo ra từ mới chỉ dùng trong tiếng Việt, ví dụ : tiểu đoàn, đại đội, hoặc phối hợp một yếu tố gốc Hán với một yếu tố thuần Việt để tạo ra từ mới, ví dụ : binh lính, tàu hỏa, đói khổ. Ngoài ra, trong tiếng Việt còn có một số ít từ gốc Hán nhưng không đọc theo âm Hán-Việt, ví dụ : rồng – long ; sức – lực, xin – thỉnh, hoặc những từ gốc Hán mượn qua khẩu ngữ, ví dụ : mì chính, xì dầu …
2. Mục đích vay mượn từ tiếng Hán
Nhìn chung, tiếng Việt vay mượn các từ ngữ tiếng Hán để phục vụ cho hai mục
đích:
1) Bổ sung những từ còn thiếu
Tiếng Việt thời kì đầu còn thiếu rất nhiều từ, nhất là trong những nghành nghề dịch vụ văn hóa truyền thống, văn học – thẩm mỹ và nghệ thuật, pháp luật, chính trị, kinh tế tài chính, quốc phòng, giáo dục. Để bổ trợ những từ còn thiếu, người Việt một mặt đã tạo ra 1 số ít từ mới trên cơ sở những nguyên tắc cấu trúc từ tiếng Việt, tuy nhiên mặt khác cũng đã vay mượn một số lượng lớn từ ngữ tiếng Hán. Việc vay mượn những từ ngữ tiếng Hán đã diễn ra trong một thời hạn rất dài, ngay từ khi tiếng Việt còn chưa trở thành ngôn từ độc lập. Tuy nhiên, những từ ngữ vay mượn từ rất lâu rồi của tiếng Hán đã bị biến hóa nhiều trong tiếng Việt và chúng hoạt động giải trí giống như từ thuần Việt nên nhiều người vẫn nghĩ rằng đó là từ thuần Việt, ví dụ : buồng ( phòng ), buồn, mây, chè … Vì vậy, khi nói đến từ ngữ gốc Hán trong tiếng Việt, thường người ta nghĩ đến những từ được vay mượn trong thời kì tiếng Việt đã trở thành ngôn từ độc lập và được đọc theo một nguyên tắc chung giống nhau : đọc theo âm Hán-Việt. Ví dụ :
– Các từ trong lĩnh vực văn hóa: lễ nghi, lễ hội, tôn giáo, giáo phái, văn minh.
– Các từ trong lĩnh vực văn học-nghệ thuật: tiểu thuyết, hội họa, điêu khắc, trữ tình.
– Các từ trong lĩnh vực luật pháp: hiến pháp, luật sư, tòa án, quy định, hình sự.
– Các từ trong lĩnh vực chính trị: chính phủ, độc lập, phụ thuộc, dân chủ, liên minh.
– Các từ trong lĩnh vực kinh tế: công nghiệp, tư bản, tỷ giá, chứng khoán.
Có thể thấy rằng, đây chủ yếu là những thuật ngữ khoa học-chuyên môn.
2) Tạo ra một lớp từ có sắc thái nghĩa khác với từ đã có trong tiếng Việt
Do được sử dụng nhiều nên từ ngữ tiếng Việt thường có đặc thù của từ ngữ tiếp xúc hàng ngày. Điều đó làm cho chúng không hề dùng để bộc lộ những sắc thái nghĩa trang trọng hay khái quát. Để khắc phục thực trạng này, tiếng Việt vay mượn một số ít từ ngữ tiếng Hán có nghĩa cơ bản giống với từ tiếng Việt nhưng được bổ trợ thêm một sắc thái nghĩa khác. Điều này làm Open những cặp từ đồng nghĩa tương quan, trong đó từ thuần Việt và từ Hán-Việt chỉ có sắc thái nghĩa khác nhau. Ví dụ :
– Từ thuần Việt gây cảm xúc thô tục, ghê sợ hoặc đau đớn còn từ Hán-Việt tạo cảm xúc lịch sự và trang nhã, trung hòa. Ví dụ :
Từ thuần Việt: chảy máu, chết, nôn
Từ Hán-Việt: xuất huyết, từ trần, thổ
– Từ Hán-Việt tạo ra cảm xúc sang trọng và quý phái hơn từ thuần Việt. Ví du :
Từ thuần Việt: cưới nhau, đàn bà, người già
Từ Hán-Việt: hôn nhân, phụ nữ, phụ lão
___________________________________________________________
