THIỀN CHỈ VÀ THIỀN QUÁN
Thích Trung Định
Thiền chỉ (samantha) và Thiền quán (vipassana) là hai nội dung lớn trong vấn đề “phát triển của tâm” được đề cập trong Kinh tạng Nikāya. Cả hai phương pháp thiền tập này được coi là phương tiện tuyệt vời nhất đưa đến nhất tâm và tăng trưởng trí tuệ. Cụ thể, thiền chỉ làm dừng lại các dục và bất thiện pháp, đưa đến sự hỷ, lạc, nhất tâm; trong lúc thiền quán nhờ quan sát sự vật hiện tượng như thật mà đoạn trừ vô minh phiền não đưa đến trí tuệ giải thoát. Như vậy cả hai đưa đến “tâm giải thoát”, “tuệ giải thoát”, thành tựu đạo quả, đoạn tận khổ đau sinh tử luân hồi. Tôn giả Ᾱnanda nói rằng tất cả những ai đạt được A-la-hán có thể thực hiện theo bốn cách: Một là bằng cách thực tập thiền chỉ trước, sau đó thực tập thiền quán (theo trình tự chuẩn). Hai là bằng cách thực hành thiền quán trước, sau đó thực hành thiền chỉ. Thứ ba, hoặc thực hành kết hợp cả hai, thiền chỉ quán song tu. Và cuối cùng có thể khởi tâm “thao thức về Giáo pháp” cũng sẽ đạt đến sự nhất tâm1 .
Thiền chỉ và Thiền quán được so sánh với những cặp sứ giả nhanh nhất ( Sīghaṃ dūtayugaṃ ), người đã mang thông điệp của thực sự, đó là, Niết-bàn cảnh giới của Phật, tức là những khoa về chánh niệm ( sati ) là người gác cửa sáu giác quan ( phòng hộ sáu căn môn ), và Bát Chánh đạo là con đường dẫn đến niết bàn2. Mục đích của thiền chỉ là để an định tâm trí, không để tâm phân tán loạn động ( vikshepa ). Bản chất của thiền quán là để nhìn thấy thực sự như nó là ( ānupassanā ). Cả hai cùng nhau hành vi như một thực thể duy nhất hòa giải như là cách để đạt đến Niết-bàn3. Thiền chỉ có trách nhiệm thâu gom vọng tưởng lại, còn thiền quán có công suất chặt đứt phiền não. Sự đào luyện tâm lý đều phải dựa vào giải pháp thực hành thực tế thiền chỉ và thiền quán. Hai giải pháp thiền này có công dụng, trách nhiệm khác nhau. Thiền chỉ nhằm mục đích mục tiêu tăng trưởng sự an tịnh nội tâm bằng cách tập trung chuyên sâu vào một chủ đề thiền định. Chức năng của nó là để an tịnh tâm hành và trong thời điểm tạm thời làm lắng dịu những tâm như tham dục và sân hận, sự chấp thủ cho người hành thiền, đồng thời vượt qua năm triền cái. Mặt khác, thiền quán có trí tuệ như là tính năng của nó nhằm mục đích hủy hoại tà kiến ( moha ) và tổng thể những phiền não khác để đạt được giác ngộ. Thiền chỉ làm dừng lại hoặc tập trung chuyên sâu tâm vào một đối tượng người dùng, trong khi thiền quán vipassanā là cái nhìn thâm thúy, cả hai đều bổ trợ cho nhau để hoàn thành xong thực hành thực tế thiền định.
THIỀN CHỈ (samatha)
Chỉ là dừng lại. Tịnh chỉ là dừng lại sự tán loạn, sự quên lãng, vọng niệm, chấm hết sự đuổi bắt của tâm đến những đối tượng người dùng của trần cảnh. Thiền chỉ là trạng thái tâm chuyên chú vào một cảnh, một đối tượng người tiêu dùng, khiến cho mọi vọng tưởng đều ngưng bặt, là cách buộc chặt tâm ý vào một pháp làm cho tâm ý chuyên nhất đưa đến hỷ lạc và nhất tâm. Thiền chỉ là sự an tĩnh, yên bình của tâm, sự chấm hết của tâm hành ( sankhāra ), xử lý những câu hỏi pháp lý ( adhikaraṇa ) 4. Chỉ có nghĩa là dừng sự phân tâm, quên lãng, long dong, chấm hết sự theo đuổi của tâm đến sáu đối tượng người dùng tương ứng ( viṣaya ). Thiền chỉ là tập trung chuyên sâu làm dịu những trạng thái tâm trái chiều như dục vọng ( kāmacchanda ), vv. Thiền định ( samādhi ) vô hiệu những xúc cảm và căng thẳng mệt mỏi tà ác được gọi là thiền chỉ ( samatha ). Trong những bản văn, ý nghĩa của samatha được lý giải là : ‘ Paccanīkadhamme same-tīti samatho ’, có nghĩa là pháp đã thanh lọc và vô hiệu được pháp đối nghịch được gọi là samatha5.
Lại nữa, ‘samatha’ có nghĩa là tĩnh lặng, đó là trạng thái tập trung tâm ý, không còn lay động, tịnh và yên bình của tâm trí. Nó được gọi là thiền chỉ bởi vì nó làm lắng dịu xuống năm triền cái. Khi tâm được chuyên chú tập trung sâu vào các đối tượng của thiền định, tất cả những triền cái như tham dục, sân hận, thùy miên, trạo hối và hoài nghi vắng mặt từ trong nội tâm mà được hấp thụ trong các đối tượng thiền. Khi tâm được tịnh hóa từ tất cả các chướng ngại này, hành giả cảm thấy bình tĩnh, thanh bình, hạnh phúc và bình yên. Các kết quả của thiền samatha đó là một mức độ hạnh phúc thông qua việc đạt được sự nhất tâm, định (samadhi) như định cận hành (upacara) hay định an chỉ (appana). Sự nhất tâm gọi là thiền, nhưng nó không cho phép một hành giả hiểu một cách đúng đắn rằng cơ thể và các hiện tượng tinh thần là như thật6 .
Thiền chỉ tương quan trực tiếp đến sự an định tâm lý của hành giả về một đối tượng người dùng thiền thích hợp, nhằm mục đích ngăn ngừa sự phóng túng và vọng tưởng trong tâm. Khi tâm lý tập trung chuyên sâu sẽ phát sinh niềm an nhàn tinh xảo, sự mê hoặc bởi chấm hết những dục và những bất thiện pháp. Samatha là một công cụ can đảm và mạnh mẽ để thực hành thực tế thiền minh sát có hiệu suất cao. Bất cứ ai đạt được thiền chỉ, tâm lý của họ trở nên lạng lẽ, giống như một hồ nước trọn vẹn yên lặng trong suốt vô ngần không có một gợn sóng lăn tăn làm khuấy động mặt hồ.
THIỀN QUÁN (Vipassanā)
Thuật ngữ Pāli, Vipassanā là một sự tích hợp của hai từ : Vi + passana. Vi nghĩa sự khác nhau và passana dịch là hiểu đúng hay chánh niệm ( sati ) tỉnh giác về thân và tâm. Thuật ngữ Vipassanā cũng được hiểu là ‘ sự đồng cảm ’, nghĩa là cái nhìn sâu vào ba đặc tính phổ quát của sự sống sót ( tam pháp ấn ) : vô thường, khổ và vô ngã. Nói cách khác, thực hành pháp môn thiền này được gọi là Thiền Minh sát, bắt nguồn từ ý Pāli có nghĩa là tuệ minh sát7. Om Prakash Pathak lý giải rằng, Vi là tiền tố có nghĩa là “ bật mý ” và passanā có nghĩa là “ nhìn, quan sát, nhìn vào bên trong, cái nhìn thâm thúy, trực giác … ”. Nó có nghĩa là để nhìn thấy mọi thứ như chúng đang là, và để quan sát về thực chất thật của sự vật hiện tượng kỳ lạ. Nó đi sâu vào trong thực chất, một kỹ thuật quan sát, quan sát thật sự, tò mò bản thân8. Theo Bimalendra Kumar, Passanā có nghĩa là nhìn bằng đôi mắt mở. Vipassanā có nghĩa là xem xét theo cách đặc biệt quan trọng, tức là quan sát mọi sự vật như thật, không phải như chúng Open. Nói cách khác, Vipassanā là một kỹ thuật tự quan sát và tu luyện những tiềm năng đó để triển khai xong và tăng trưởng những giới luật. Kỹ thuật này cũng được biết như thể thiền định của chánh niệm hoặc nhận thức về cái nhìn sâu sắc9. Theo Phra Athikan Somsak Sorado, vipassanā là sự phối hợp của chữ Vi và Passana. Vi có nghĩa là rõ ràng, trung thực, tuyệt vời. Passana có nghĩa là nhìn thấy, nhận thức trực tiếp và chánh tri kiến ( trí tuệ ). Vì vậy, ý nghĩa của vipassanā được hiểu như sau :
1. Nhìn thấy rõ ràng với trí tuệ về sắc và tâm (rūpanama), và về Chân lý Cao thượng Tứ diệu đế (Ariyasacca);
2. Minh sát rõ về Tam pháp ấn : vô thường, khổ và vô ngã ( Tilakkhana ), và Duyên khởi ( Paticcasamuppada ) ; 3. Nhìn thấy rõ những biểu lộ của những tâm hành, đều không bình thường hoặc quái gở ( thấy trong khi hành thiền ) 10. Có rất nhiều cách giải nghĩa từ vipassanā, tuy nhiên, bất kỳ lời lý giải nào cũng không hề vượt quá ý nghĩa vipassanā là tuệ minh sát rõ ràng trực quan đến những hiện tượng kỳ lạ như sắc và tâm khi chúng Open và biến mất. Nhìn thấy chúng một cách như thật trong chính nó về ba đặc thù : vô thường, khổ và vô ngã. Vipassanā là con đường dẫn đến sự thành tựu Niết-bàn, giải thoát đích thực. Trong thực hành thực tế vipassanā, cái nhìn thâm thúy phát sinh qua một quan sát thiền định trực tiếp về sự quản lý và vận hành của thân và tâm. Định ( samādhi ) sự tập trung chuyên sâu tâm lý làm hữu dụng cho việc thực hành thực tế vipassanā, vì chúng đưa đến sự nhất tâm, thuận tiện trong quán chiếu. Thiền quán là đường lối tự chuyển hóa bằng tự quan sát. Nó chú trọng đến sự đối sánh tương quan mật thiết giữa tâm và thân, là điều hoàn toàn có thể cảm nghiệm được trực tiếp bằng cách chú tâm đến những cảm xúc thực thụ trên thân, nó luôn luôn liên hệ và chi phối tâm. Căn cứ vào sự quan sát này, và hành trình tự mày mò đi vào nền tảng chung của tâm và thân để xóa bỏ những bất tịnh niềm tin, đưa đến một tâm quân bình tràn trề tình thương và lòng từ bi. Mục đích của thiền quán là đạt được sự chấm hết của đau khổ trải qua sự hiểu biết đúng về sự quản lý và vận hành của thân và tâm đúng như thực chất thật của nó. Đối với điều này, tất cả chúng ta cần một mức độ tập trung chuyên sâu. Sự tập trung chuyên sâu tâm ý này hoàn toàn có thể đạt được qua chánh niệm liên tục và không gián đoạn về sự giác niệm thân thể và những tâm hành. Như vậy, Vipassanā có nghĩa là “ nhìn thấy theo những cách khác nhau ” và khi vận dụng cho thiền, nó đề cập đến việc nhìn thấy toàn bộ những đối tượng người tiêu dùng hoặc hiện tượng kỳ lạ vô thường ( anicca ), khổ ( dukkha ) và vô ngã ( anatta ). Nguyên lý thiền Vipassanā là quan sát, sự quản lý và vận hành, hay sự bộc lộ của thân và tâm trong giờ phút hiện tại, để kịp thời kiểm soát và điều chỉnh, chuyển hóa là làm lắng dịu chúng. Như vậy, tập trung chuyên sâu không phải là cố định và thắt chặt trên một đối tượng người tiêu dùng duy nhất mà là tập quán thời hạn ( khanika samadhi ) phát sanh khi tâm thoát khỏi những chướng ngại của những triền cái. Ở quá trình này, tâm lý hoàn toàn có thể ghi nhận bất kể vật gì phát sinh đa phần, do đó bật mý thực chất thật của chúng ( yathabhuta ) 10. Đó là một cách tự quy đổi trải qua việc tự quan sát. Nó tập trung chuyên sâu vào mối đối sánh tương quan thâm thúy giữa thân và tâm. Nó giúp để thưởng thức trực tiếp bằng sự chú ý quan tâm kỹ thuật so với những cảm xúc vật chất hình thành nên đời sống của khung hình và liên tục liên kết với những điều kiện kèm theo đời sống. Chính hành trình dài mày mò dựa trên tự tò mò này đến tận nền tảng của tâm và thân mà giải thể sự ô uế, dẫn đến một tâm cân đối đầy tình thương và từ bi. Thanh tịnh đạo luận ( Visuddhimagga ) đưa ra link vipassanā với passanā, có nghĩa là nó vượt qua nhận thức / ký ức / công nhận và vipassanā là ý thức / tỉnh giác, và tiến tới giải thoát sau cuối. Sự tăng trưởng của thiền passanā nhằm mục đích đoạn tận những lậu hoặc ( những bất tịnh ý thức ), mang lại niềm vui cho tất cả chúng ta trên con đường hùng vĩ, và sự giải thoát sau cuối từ mọi khổ đau12, đạt đến Niết-bàn. Visuddhimagga lại cho rằng passanā được tu luyện trải qua sự hiểu biết những pháp hay những góc nhìn cơ bản của sự sống sót. Chúng gồm có, ví dụ, danh ( nāma ) tâm : ý thức về cái gì đó, và sắc ( rūpa ) thân thể vật lý, những đối tượng người dùng vật chất của ý thức ), Ngũ uẩn ( pañcakkhandha ), Thập nhị xứ, Thập bát giới, Tứ diệu đế và Thập nhị nhân duyên13. Như vậy, tất cả chúng ta sẽ thấy đây là những đối tượng người dùng thiền quán trong chiêu thức thiền Tứ niệm xứ ( satipaṭṭhāna ), thiền chánh niệm hơi thở, quán niệm pháp chết như đề cập trong Kinh tạng.
Tóm lại, thiền chỉ và thiền quán là hai phương pháp hành thiền vô cùng quan trọng của Phật giáo. Đây là con đường duy nhất đưa đến thanh tịnh, an lạc và giải thoát. Trong kinh Tăng chi bộ, Đức Phật giải thích rõ ràng về bản chất và chức năng của thiền chỉ và thiền quán như sau: “Để thắng tri tham, này các Tỷ-kheo, hai pháp cần phải tu tập. Thế nào là hai? Chỉ và Quán. Để thắng tri tham, này các Tỷ-kheo, hai pháp này cần phải tu tập. Để biến tri tham, này các Tỷ-kheo,… để biến tận, để đoạn tận, để trừ diệt, để biến diệt, để ly tham, để đoạn diệt, để xả bỏ, để từ bỏ tham, hai pháp này cần phải tu tập. Thế nào là hai? Chỉ và Quán… Để thắng tri… để biến tri sân, si, phẫn nộ, hiềm hận, giả dối, não hại, tật đố, xan tham, man trá, phản trắc, cứng đầu, cuồng nhiệt, mạn, quá mạn, kiêu căng, phóng dật,… để biến tận, để đoạn tận, để trừ diệt, để biến diệt, để ly tham, để đoạn diệt, để xả bỏ, để từ bỏ sân… phóng dật, hai pháp này cần phải tu tập. Thế nào là hai? Chỉ và Quán… hai pháp này cần phải tu tập”14.
Ghi chú:
1. Bhikhu Bodhi, (trans.), Aṅgutt ara nikāya, The Numerical Discourse of the Buddha, Boston: Wisdom publication, 2012, p.47.
2. Bhikhu Bodhi, (trans.), Saṃyutta nikāya, vol. 3, Pāli publication Board, Nalanda, 1960, p.174.
3. Harcharn Singh Sobti, (ed), Vipassanā, The Buddhist Way, Delhi: EBL, 2003, p.85.
4. T.W. Rhys Davids & W. Stede (ed.), Pali-English Dictionary, Munshhiram Manoharlal, New Delhi, 2001, p.682.
5. Nandamālābhivaṃsa, Samatha and Vipassanā, Concentration and insight meditation, English version, Sagaing, 2013, p.2.
6. Edward Conze, Buddhist Meditation, London, 1956, p.221.
7. Ven. Pannyavaro, The Vipassana Retreat, Buddha Dharma Education Association Inc, p.4.
8. See, Harcharn Singh Sobti, Vipassanā, The Buddhist way, EBL, Delhi, 2003, p.134.
9. Ibid, p.134.
10. Phra Athikan Somsak Sorado, Handbook Vipassana Meditation for beginners, Bangkok, Thailand, 2009, p.22.
11. Buddhist Meditation, p.221.
12. Paravahera Vajiranana Mahathera, Buddhist Meditation in Theory and Practice, (Colombo: M. D. Gunasena Co. Ltd., 1962), p.345.
13. Ibid, p.345.
14. Bhikhu Bodhi, (trans.), Aṅguttara nikāya, The Numerical Discourses of the Buddha, Boston: Wisdom publications, 2012, p.152-53 (Thích Minh Châu, Tăng chi bộ kinh, chương 2 pháp, phẩm thứ 17).
Thích Trung Định | Văn Hóa Phật Giáo 308 1-11-2018
Thư Viện Hoa Sen
Bài đọc thêm :
Phương pháp thực hành thiền chỉ
