Một con tê giác tại Thảo cầm viên thành phố Hồ Chí Minh
Một con tê giác tại Thảo Cầm viên thành phố Hồ Chí Minh
Tê giác hay con tê (tiếng Anh: Rhinoceros hay Rhino) (/raɪˈnɒsərəs/, từ tiếng Hy Lạp rhinokerōs, nghĩa là ‘mũi sừng’, từ rhis nghĩa là ‘mũi’, và keras nghĩa là ‘sừng’) là những loài động vật có vú guốc lẻ trong họ Rhinocerotidae. Trong năm loài còn sinh tồn, hai loài sinh sống ở Châu Phi, và ba loài sinh sống ở Nam Á. Thuật ngữ “tê giác” thường được áp dụng rộng rãi hơn cho các loài hiện nay đã tuyệt chủng trong liên họ Rhocerotoidea.
Các thành viên của Họ Tê giác là một trong những động vật trên cạn lớn nhất, với tất cả các loài có thể đạt đến hoặc hơn trọng lượng một tấn. Chúng ăn thực vật, có bộ não nhỏ (400 đến 600 g), có một hoặc hai sừng và lớp da bảo vệ dày (1,5 đến 5 cm) được hình thành từ các lớp collagen nằm trong cấu trúc mạng tinh thể. Chúng thường ăn cỏ và lá cây, mặc dù khả năng lên men thức ăn trong ruột già của chúng cho phép chúng ăn các loại thực vật có sợi hơn khi cần thiết. Không giống như các động vật móng guốc lẻ khác, hai loài tê giác ở châu Phi thiếu răng ở phía trước miệng, thay vào đó dựa vào môi của chúng để nhổ thức ăn.[1]
Tê giác bị giết bởi một số ít người để lấy sừng của chúng, được mua và bán trên thị trường chợ đen, và được 1 số ít nền văn hóa truyền thống sử dụng làm đồ trang trí hoặc cho y học truyền thống. [ 2 ] Đông Á, đơn cử là Nước Ta, là thị trường lớn nhất trong việc kinh doanh sừng tê giác. Theo khối lượng, sừng tê giác có giá trị như vàng trên thị trường chợ đen. Người ta mài sừng và tiêu thụ chúng, tin rằng bụi của chúng có đặc tính trị liệu. [ 3 ] Sừng tê giác được tạo nên từ keratin, loại protein cùng tạo nên tóc và móng tay. [ 4 ] Cả hai loài tê giác châu Phi và tê giác Sumatra đều có hai sừng, trong khi tê giác Ấn Độ và tê giác Java chỉ có một sừng. Sách đỏ IUCN nhìn nhận tê giác đen, Javan và Sumatra là những loài cực kỳ nguy cấp .
Trước năm 1954, trong phương ngữ tiếng Việt miền Bắc con tê giác được gọi là tê ngưu (chữ Hán: 犀牛) hoặc con tê, cái sừng của con tê ngưu gọi là “tê giác” (犀角), trong đó “giác” (角) là từ Hán Việt, nó có nghĩa là cái sừng. Phương ngữ tiếng Việt miền Nam khi đó gọi con tê giác là tây ngưu (biến thể ngữ âm của “tê giác) hoặc con tây, sừng của con tây ngưu được gọi là “tây giác”. Về sau nhiều người không biết “tê giác” chỉ là cái sừng của con tê ngưu, lại tưởng tê giác là tên gọi của con vật có cái sừng đó nên đã gọi con tê ngưu là “tê giác”.
Một số loài tê giác chỉ mới tuyệt chủng trong thời hạn địa chất gần đây, nổi tiếng nhất là những loài trong Chi Thú Xương mỏng dính và tê giác lông mượt ở đại lục Á-Âu : nguyên do của sự tuyệt chủng này là do biến hóa khí hậu hay việc săn bắn của con người vẫn đang là yếu tố gây tranh cãi. Các chứng cứ hiện tại cho thấy chúng có lẽ rằng đã sống sót qua nhiều đổi khác khí hậu cho đến khi người văn minh Open .Các động vật hoang dã tương tự như tê giác đã lần tiên phong Open trong thế Eocen ( 34-56 triệu năm trước ) như thể những động vật hoang dã có hình dáng ngoài thon thả, và vào thời kỳ cuối thế Miocen ( 5,3 – 23 triệu năm trước ) đã sống sót nhiều loài khác nhau. Phần lớn những loài này có vẻ bên ngoài đồ sộ. Một loài là Indricotherium đã cân nặng khoảng chừng 30 tấn và ( trong số những động vật hoang dã đã biết ) là một trong số những động vật hoang dã lớn nhất trong số động vật hoang dã có vú đã từng sống trên Trái Đất. Tê giác bị tuyệt chủng trong thời kỳ thế Pliocen ( 1,8 – 5,3 triệu năm trước ) ở Bắc Mỹ, và trong thời kỳ thế Pleistocen ( 10.000 đến 1,8 triệu năm trước ) ở Bắc Á và châu Âu .Năm loài còn sống sót lúc bấy giờ thuộc về ba tông. Có ba loại ở châu Á là loài tê giác Sumatra đang ở thực trạng cực kỳ nguy cấp là đại diện thay mặt duy nhất còn sống sót trong nhóm nguyên thủy nhất – Dicerorhinini – đã Open trong thế Miocen ( khoảng chừng 20 triệu năm trước ). Loài tê giác lông tơ đã tuyệt chủng ở miền bắc châu Âu và châu Á cũng là thành viên của tông này. Còn hai loài thuộc tông Rhinocerotini vẫn đang sống sót là tê giác Ấn Độ ( nguy cấp ) và tê giác Java ( cực kỳ nguy cấp ), đã phân nhánh từ một gốc khác khoảng chừng 10 triệu năm trước. Hai loài ở châu Phi là tê giác trắng và tê giác đen, đã phân nhánh trong thời kỳ đầu thế Pliocen ( khoảng chừng 5 triệu năm trước ) nhưng chúng vẫn thuộc về nhóm Dicerotini ở giữa thế Miocen ( khoảng chừng 14 triệu năm trước ). Khác biệt chính giữa tê giác trắng và tê giác đen là hình dạng môi / miệng của chúng. Tê giác trắng có những môi rộng và phẳng để gặm cỏ còn tê giác đen có những môi dài đầu nhọn để ăn lá cây. Tên gọi tê giác trắng trên trong thực tiễn là một sai lầm đáng tiếc thông dụng xuất phát từ từ đồng âm trong tiếng Anh chỉ cái môi rộng của chúng .Con lai của những phân loài tê giác trắng ( Ceratotherium simum simum x Ceratotherium simum cottoni ) đã sinh nở tại vườn thú Dvur Kralove ( vườn bách thú Dvur Kralove nad Labem ) tại Tiệp Khắc năm 1977 .
Tê giác trắng ở Nam Phi
Đặc trưng phân biệt rõ nét nhất của tê giác là sừng lớn trên mũi. Sừng tê giác được sử dụng trong y học truyền thống châu Á ( Trung Quốc và Nước Ta ), và dùng làm đồ trang sức đẹp ( đơn cử là cán dao găm ) ở Yemen và Oman. Sừng tê giác có thành phần cấu trúc gồm keratin tương tự như tóc và móng tay con người, trọn vẹn không có giá trị y học. [ 6 ] Tại Khu vực Đông Nam Á và nhất là ở Nước Ta, người dân mài sừng tê giác pha với nước hay rượu để uống và tin rằng nó hoàn toàn có thể dùng để chữa bệnh. [ 7 ] Nước Ta cũng là nước tiêu thụ lậu sừng tê giác lớn nhất quốc tế .Cả năm loài tê giác đều không có tương lai bảo đảm an toàn : tê giác trắng có lẽ rằng là ít nguy cấp nhất, tê giác Java hiện chỉ còn một số lượng rất nhỏ ( khoảng chừng 60 thành viên vào năm 2002 ) và là một trong hai hay ba loài động vật hoang dã có vú lớn đang ở thực trạng nguy cấp nhất trên quốc tế. Các chiến dịch bảo vệ tê giác được khởi động từ những năm thập niên 1970, nhưng quần thể tê giác vẫn liên tục suy giảm nghiêm trọng. Việc kinh doanh những bộ phận khung hình tê giác bị cấm theo những thỏa ước của CITES, nhưng việc săn bắn trộm vẫn là mối rình rập đe dọa nguy hại nhất cho tổng thể những loài tê giác. Ngày 09 tháng 11 năm 2008, bà Vũ Mộc Anh, Bí thư thứ nhất của đại sứ quán Nam Phi đã bị triệu hồi về nước. Báo Tuổi Trẻ trích lời đại sứ Nước Ta tại Pretoria Trần Duy Thi nói bà Vũ Mộc Anh chỉ nhận là bà đã ” cầm hộ ” sừng tê giác cho hai người Nước Ta [ 8 ] .Hồi tháng 7 năm 2007, hai công dân Nước Ta khác cũng đã bị bắt giữ tại Sân bay quốc tế OR Tambo cùng bốn chiếc sừng tê giác. Đầu năm 2008, 18 kg sừng đã bị thu giữ khi được luân chuyển từ Nam Phi về tới TP. Hà Nội. [ 9 ]. Còn nhiều tê giác bị chết một cách đau đớn vì bị cắt mất sừng. Tại Nam phi năm 2012 tối thiểu 668 con tê giác bị chết trong trường hợp này. Theo ông Bret Tolman, tổ chức triển khai bảo vệ quái vật TRAFFIC, trong chương trình ” Tấm gương quốc tế ” ( Weltspiegel ), đa phần những người buôn lậu hàng này bị bắt tại Nam Phi hay Mozambique là người Việt, ngay cả ở những phi trường Bangkok, Dubai hay Hongkong cũng vậy. 100 g sừng tê giác tại một shop tại Hà Nội trị giá khoảng chừng 2500 Dollar [ 10 ] .
Dự án Giải cứu tê giác[sửa|sửa mã nguồn]
Ngày 15/4/2015, trong một cuộc họp báo tại TP Hồ Chí Minh, TS Lorinda Hern đại diện thay mặt cho Rhino Rescue Project ( Dự án Giải cứu tê giác ) cho biết, họ đã quyết định hành động bơm chất ectoparasiticides vào sừng tê giác để bảo vệ tê giác tại Nam Phi và những nơi có nạn săn bắt trộm. Với tê giác chất này là vô hại, nhưng nó hoàn toàn có thể gây nguy hại đến sức khỏe thể chất người sử dụng. [ 11 ]. Riêng trong năm năm trước đã có tới 1.200 con tê giác chết do nạn săn bắt ở Nam Phi đưa tới rủi ro tiềm ẩn diệt chủng .
Nhà chữa cháy[sửa|sửa mã nguồn]
Có nhiều truyền thuyết về việc tê giác dập tắt lửa. Những câu chuyện như thế dường như rất phổ biến ở Malaysia và Myanma.[cần dẫn nguồn] Loại tê giác này thậm chí có tên riêng trong tiếng Mã Lai, badak api, trong đó badak có nghĩa là tê giác và api nghĩa là lửa. Động vật này sẽ chạy đến khi có lửa trong rừng và dập tắt nó. Điều này đúng hay sai vẫn chưa được kiểm chứng, do chưa có tài liệu nào chứng kiến hay ghi nhận hiện tượng này trong thời gian gần đây. Điều này thiếu chứng cứ có thể là do thực tế là ngày nay tê giác rất hiếm khi được nhìn thấy ở Đông Nam Á, chủ yếu là do sự săn bắn bất hợp pháp rất phổ biến đối với loài động vật đang ở tình trạng cực kỳ nguy cấp này.
(tiếng Anh)
- Chapman, Jan. 1999. The Art of Rhinoceros Horn Carving in China. Christies Books, Luân Đôn. ISBN 0-903432-57-9.
- Laufer, Berthold. 1914. “History of the Rhinoceros.” In: Chinese Clay Figures, Part I: Prolegomena on the History of Defence Armor. Field Museum of Natural History, Chicago, pp. 73–173.
(tiếng Việt)
(tiếng Anh)
