Tāj Mahal (tiếng Urdu: تاج محل, tiếng Hindi: ताज महल) là một lăng mộ nằm tại Agra, Ấn Độ. Hoàng đế Mogul Shāh Jahān (gốc Ba Tư, lên ngôi năm 1627); trong tiếng Ba Tư Shah Jahan (شاه جها) có nghĩa là “chúa tể thế giới” đã ra lệnh xây nó cho người vợ của mình là Mumtaz Mahal, khi bà qua đời. Công việc xây dựng bắt đầu năm 1631 và hoàn thành năm 1653[2]. Một số tranh cãi xung quanh câu hỏi ai là người thiết kế Taj Mahal; rõ ràng một đội các nhà thiết kế và thợ thủ công đã chịu trách nhiệm thiết kế công trình và Ustad Ahmad Lahauri được coi là kiến trúc sư chính.[3]
Taj Mahal nói chung được coi là hình mẫu tuyệt vời nhất của Kiến trúc Mogul, một phong thái tổng hợp những yếu tố của những phong thái Kiến trúc Ba Tư, Thổ Nhĩ Kỳ, Ấn Độ, và Hồi giáo. [ 4 ] [ 5 ] Tuy phần mái vòm bằng đá cẩm thạch trắng của lăng là phần điển hình nổi bật nhất, thực tiễn Taj Mahal là một tổng hợp những phong thái kiến trúc. Nó được liệt vào list những Địa điểm Di sản Thế giới của UNESCO năm 1983 và được miêu tả là một ” siêu phẩm được cả quốc tế chiêm ngưỡng và thưởng thức trong số những di sản quốc tế “. [ 6 ] Việc kiến thiết xây dựng Taj Mahal đã được phó thác cho một hội đồng quản trị của kiến trúc sư dưới sự giám sát của triều đình, gồm có Abd ul-Karim Khan Ma’mur, Makramat Khan, và Ustad Ahmad Lahauri. [ 7 ] [ 8 ] Lahauri [ 9 ] thường được coi là người phong cách thiết kế chính. [ 6 ] [ 10 ]
Nguồn gốc và cảm hứng[sửa|sửa mã nguồn]
Shah Jahan, vị hoàng đế của Đế quốc Mogul trong tiến trình cực thịnh của nó, nắm trong tay nhiều nguồn tài nguyên to lớn. Năm 1631 người vợ thứ ba của ông đã qua đời khi sinh đứa con gái thứ hai, và cũng là đứa con chung thứ mười bốn của họ. [ 11 ] Shah Jahan được cho là không hề khuây khoả trước mất mát đó. Những cuốn biên niên sử triều đình thời kỳ đó chứa nhiều câu truyện tương quan tới nỗi buồn đau của Shah Jahan trước cái chết của Mumtaz ; chúng chính là cơ sở của những câu ” chuyện tình ” thường được cho là cảm hứng tạo nên Taj Mahal. [ 12 ] Ví dụ, ‘ Abd al-Hamid Lahawri, đã ghi chép rằng, trước khi bà chết vị hoàng đế có ” hai mươi sợi râu bạc, ” nhưng sau đó không còn sợi nào không bạc cả. [ 13 ]
Việc xây dựng đền Taj Mahal đã bắt đầu tại Agra ngay sau cái chết của Mumtaz năm 1632.[14] Lăng chính được hoàn thành năm 1648, và các công trình xung quanh cùng vườn cây hoàn thành năm năm sau đó. Tới thăm Agra năm 1663, nhà du lịch người Pháp François Bernier đã viết:[15]
- Tôi sẽ kết thúc bức thư này với những dòng miêu tả về hai lăng mộ tuyệt vời và chúng chính là sự vượt trội đáng kể nhất của Agra trước Delhi. Một lăng được Jehan-guyre [sic] xây lên để vinh danh người cha Ekbar; và Chah-Jehan đã xây lăng kia để tưởng nhớ vợ mình Tage Mehale, một phụ nữ đẹp và nổi tiếng khác thường, người được chồng yêu thương rất mực tới mức có ghi chép rằng trong suốt cuộc đời và khi bà chết đức vua đã luôn ở bên và hầu như đã muốn theo bà vào trong mộ.[16]
Mộ Humayun được xây dựng năm 1560 về cơ bản có cùng kiểu mô hình như Taj Mahal
Lăng Taj Mahal sở hữu và là nơi phát triển nhiều truyền thống kiến trúc, đặc biệt là kiến trúc Hindu, Ba Tư và kiến trúc Mogul trước đó. Một số cảm hứng đặc trưng lấy từ một số công trình Timur và Mogul đã thành công trước đó. Chúng gồm Gur-e Amir (mộ của Timur, người khởi lập triều Timur, tại Samarkand),[17] Mộ của Humayun, Mộ Itmad-Ud-Daulah (thỉnh thoảng được gọi là Baby Taj), và chính Jama Masjid của Shah Jahan tại Delhi. Dưới sự bảo trợ của ông, công trình Mogul đã đạt tới đỉnh cao hoàn thiện mới.[18] Trong khi các công trình Mogul chủ yếu được xây bằng đá sa thạch đỏ, Shah Jahan đã ủng hộ việc sử dụng đá cẩm thạch trắng được khảm các loại đá bán quý khác.
Các thợ thủ công Hindu, đặc biệt là các nhà điêu khắc và thợ đá, đã mở rộng phạm vi buôn bán ra toàn châu Á vào thời điểm đó, và tài nghệ của họ được những người chịu trách nhiệm xây lăng mộ lưu tâm tìm kiếm. Tuy kiến trúc cắt đá là đặc điểm chủ yếu của những công trình xây dựng ở thời kỳ đó nhưng nó lại ít ảnh hưởng tới Taj Mahal (chạm khắc chỉ là một hình thức của yếu tố trang trí), các công trình Ấn Độ khác như cung điện Man Singh tại Gwalior là một nguồn cảm hứng cho hầu hết kiến trúc cung Mogul và cũng là nguồn cảm hứng của đài kỷ niệm chhatris bên trong Taj Mahal.
Phức hợp này được đặt trong và ngoài một charbagh lớn (một Vườn Mogul tiêu chuẩn thường được chia thành bốn phần).
Với kích thước 320 m × 300 m, vườn có những đường đi đắp cao chia mỗi phần của nó thành 16 bồn hoa hay luống hoa thấp. Một bể nước bằng đá marble cao ở trung tâm vườn, khoảng giữa mộ và cổng chính, và một bể phản chiếu gióng theo trục bắc nam phản chiếu hình ảnh Taj Mahal.[19] Mọi nơi trong vườn đều được bố trí những đường đi với các hàng cây và vòi phun nước.
Vườn charbagh được vị hoàng đế Mogul đầu tiên là Babur đưa vào Ấn Độ, đây là kiểu thiết kế lấy cảm hứng từ các vườn cây Ba Tư. Charbagh có nghĩa phản chiếu các khu vườn thiên đàng (từ từ paridaeza trong tiếng Ba Tư—một khu vườn có tường bao). Trong các văn bản thần bí Hồi giáo thời kỳ Mogul, thiên đàng được miêu tả là một khu vườn lý tưởng, phong phú. Nước đóng một vai trò quan trọng trong những phần miêu tả đó: Ở Thiên đường, những cuốn sách đó viết, bốn con sông bắt nguồn từ một dòng suối ở trung tâm hay một quả núi, và chúng chia khu vườn thành bốn phần bắc, tây, nam và đông.
Đường đi bên cạnh bể phản chiếu
Đa số các charbagh của Mogul đều có hình tam giác, với một ngôi mộ hay ngôi đình lớn ở trung tâm vườn. Vườn Taj Mahal lại đặt yếu tố chính, ngôi mộ, ở phía cuối chứ không phải ở giữa vườn. Nhưng sự tồn tại của một Mahtab Bagh hay “Vườn Ánh trăng” mới được khám phá ở phía bên kia Yamuna cho ta một cách giải thích khác—rằng chính Yamuna được tích hợp vào thiết kế vườn, và mang ý nghĩa là một trong những dòng sông của Thiên đường.[20]
Cách sắp xếp của khu vườn, và những đặc thù kiến trúc của nó như những vòi phun nước, gạch, và những lối đi lát đá marble, những luống hoa theo những hình khác nhau cùng những đặc thù khác, tựa như với Shalimar, và cho thấy vườn hoàn toàn có thể cũng đã được kiến trúc sư Ali Mardan phong cách thiết kế. [ 21 ] Early accounts of the garden describe its profusion of vegetation, including abundant roses, daffodils, and fruit trees. [ 22 ]Những lời miêu tả tiên phong về khu vườn nói tới sự đa dạng chủng loại của những loài thực vật, gồm hoa hồng, thuỷ tiên hoa vàng, và những loại cây ăn quả. Khi Đế quốc Mogul suy tàn, khu vườn cũng tàn tạ theo. Khi người Anh nắm quyền trấn áp Taj Mahal, họ đã biến hóa cảnh sắc để khiến nó giống với những vườn cỏ tại Luân Đôn. [ 23 ]
Các khu công trình phía ngoài[sửa|sửa mã nguồn]
Nhìn toàn cảnhPhức hợp Taj Mahal được bao quanh bởi một bức tường đá sa thạch đỏ có sắp xếp lỗ châu mai ở ba cạnh. Mặt quay ra con sông không có tường bao. Bên ngoài bức tường là nhiều khu công trình phụ trợ khác, gồm cả lăng mộ của những người vợ khác của Shah Jahan, và một ngôi mộ lớn cho người hầu thân cận của Mumtaz. Các khu công trình đó, hầu hết được kiến thiết xây dựng bằng đá sa thạch đỏ, nói chung nhỏ hơn những ngôi mộ Mogul cùng thời kỳ .
Phía bên trong (vườn), bức tường được xây mặt trước bằng những mái vòm với cột chống, một đặc điểm điển hình cả các đền thờ Hindu sau này đã được tích hợp vào các thánh đường Mogul. Bức tường được đặt rải rác một số ngôi nhà nhỏ (chattris) mái vòm, và các công trình nhỏ có thể từng được dùng làm nơi quan sát hay đài chiêm ngưỡng (như cái gọi là Ngôi nhà Âm nhạc, hiện được dùng như bảo tàng).
Cổng chính (darwaza) là một cấu trúc kỷ niệm được xây chủ yếu bằng đá marble. Phong cách làm ta liên tưởng tới phong cách kiến trúc Mogul của các vị hoàng đế Mogul trước đó. Cổng mái vòm của nó phản ánh hình ảnh cổng mái vòm của ngôi mộ, và trên các vòm cung pishtaq của nó được trang trí bằng những nét chữ viết. Cổng được trang trí với các motif hoa lá theo kiểu phù điêu đắp nổi thấp và pietra dura (khảm). Những vòm trần và những bức tường được trang trí các hình học phức tạp, như những hình được tìm thấy tại các công trình xây bằng đá sa thạch khác trong phức hợp.
Phía trong jawabỞ góc xa nhất của phức tạp, hai khu công trình xây bằng đá sa thạc đỏ lớn mở ra hai phía lăng mộ. Tường phía sau chúng song song với những bức tường bao phía tây và phía đông .
Hai công trình này là hình ảnh phản chiếu của nhau. Công trình phía tây là một thánh đường; phía đối diện của nó là jawab hay “sự đối diện”, mục đích chính của nó là để tạo sự cân bằng kiến trúc (và có thể nó từng được sử dụng như một nhà khách ở thời Mogul). Sự khác biệt giữa chúng là jawab không có mihrab, một hốc tường bên trong hướng về phía Mecca, và sàn của jawab có kiểu thiết kế hình học, trong khi sàn thánh đường Hồi giáo được khảm 596 tấm thảm của người cầu nguyện bằng đá marble đen.
masjidThánh đường Taj Mahal hayThiết kế cơ bản của thánh đường tựa như với những thánh đường khác được Shah Jahan thiết kế xây dựng, đặc biệt quan trọng là thánh đường Jama Masjid tại Delhi : một sảnh dài nổi lên với ba lớp mái vòm. Các thánh đường Mogul quy trình tiến độ này chia sảnh điện thành ba khu vực : một điện chính với những điện nhỏ hơn ở hai bên. Tại Taj Mahal, mỗi điện dẫn tới một sảnh mái vòm lớn .
Biểu đồ sơ lược sàn Taj Mahal .Điểm nhấn của Taj Mahal là lăng mộ đá cẩm thạch trắng. Giống như hầu hết lăng mộ Mogul khác, những yếu tố cơ bản đều có nguồn gốc Ba Tư : một tòa nhà đối xứng với iwan, một ô cửa hình vòm, trên đỉnh là một vòm lớn .Lăng mộ đứng trên một bệ hình vuông vắn. Cấu trúc nền lớn và có nhiều phòng. Phòng chính là nơi đặt bia kỷ niệm Shah Jahan và Mumtaz ( mộ ở dưới một cấp ) .
Nền chủ yếu là hình khối với các cạnh xoi, khoảng 55 mét mỗi cạnh (xem sơ đồ nền, bên phải). Ở các cạnh dài, một pishtaq, hay lối đi có mái vòm lớn, bao quanh iwan, với một ban công hình vòm tương tự bên trên. Các vòm chính kéo dài trên mái tòa nhà bằng cách sử dụng mặt ngoài nối tiếp.
Mỗi bên vòm chính, những lối đi có mái vòm phụ được sắp xếp bên trên và bên dưới. Motif sắp xếp pistaq được lặp lại tại khu góc xoi .Thiết kế trọn vẹn như nhau và như nhau ở mọi phía tòa nhà. Bốn tháp, ở mỗi góc chân cột, đối lập với những góc xoi, tạo thành khung bao mộ .
Móng, vòm, và tháp
Vòm đá mable trên mộ là điểm đáng chú ý nhất. Nó cao bằng với nền tòa nhà khoảng 35m. Chiều cao của nó nổi bật nhờ được đặt trên một cấu trúc hình trụ cao khoảng 7 mét.
Vì hình dạng của nó, vòm thường được gọi là vòm củ hành (cũng được gọi là amrud hay vòm ổi). Đỉnh vòm được trang trí một bông hoa sen, với vai trò nhấn mạnh chiều cao. Đỉnh cao nhất là một hình chạm đầu mái mạ vàng, theo phong cách pha trộn Ba Tư truyền thống và các yếu tố Hindu.
Hình chạm đầu mái
Hình dạng vòm được nhấn mạnh bởi bốn chattris (buồng) nhỏ hơn đặt ở bốn góc. Chattri vòm tuân theo hình dạng củ hành của vòm chính. Đáy hình cột của chúng mở qua mái mộ, và dẫn ánh sáng vào bên trong. chattris cũng có đỉnh là các hình chạm đầu mái mạ vàng.
Các đường xoắn ốc trang trí (guldastas) kéo dài từ cách cách đáy tường, và là điểm nhấn quang học cho chiều cao vòm.
Motif hoa sen được lặp lại trên cả chattris và guldastas .
Hình chạm đầu mái[sửa|sửa mã nguồn]
Đỉnh của mái vòm chính có một chóp nhọn (hay hình chạm) dát vàng. Cho tới những năm đầu 1800 đỉnh chóp được làm bằng vàng, ngày nay nó được làm từ đồng. Hình chóp chính là bằng chứng rõ ràng cho thấy có sự hòa nhập giữa truyền thống Ba Tư và những yếu tố trang trí Hindu. Trên cùng của hình chóp là một Mặt Trăng theo motif Hồi giáo truyền thống, có hai đầu nhọn hướng lên trời. Do vị trí của nó ở trên đầu mái, hai đầu nhọn của Mặt Trăng và đỉnh chóp tạo thành một hình đinh ba—gợi lại một biểu tượng truyền thống Hindu là Shiva. Những đỉnh tháp đều có dạng củ hành tương tự nhau. Đỉnh tháp trung tâm giống hệt như một chén đựng nước thánh của người Hindu (‘kalash hay kumbh).
Tại mỗi góc của mặt nền lăng mộ là những ngọn tháp theo kiểu giáo đường Hồi giáo : bốn ngọn tháp lớn cao hơn 40 m. Một lần nữa những ngọn tháp đã biểu lộ khuynh hướng chủ yếu cơ bản của Taj Mahal là sự đối xứng và phong cách thiết kế lặp lại. Các ngọn tháp được phong cách thiết kế với công suất tương tự như như những ngọn tháp truyền thống cuội nguồn ở giáo đường Hồi giáo, đó là nơi những muezzin ( thầy tu ) lôi kéo những Fan Hâm mộ sùng đạo cầu nguyện. Mỗi ngọn tháp được chia làm ba phần bằng nhau rõ ràng bởi hai ban công, dùng để rung chuông cho tháp. Trên đỉnh mỗi ngọn tháp là ban công cao nhất với một chhatri trên cùng, phản chiếu lại những phong cách thiết kế trên hầm mộ. Chhatri của những ngọn tháp đều có những chi tiết cụ thể hoàn thành xong giống nhau : phong cách thiết kế hình hoa sen, trên cùng là hình chạm đầu mái. Mỗi ngọn tháp đều được xây hơi nghiêng ra phía ngoài của mặt nền, để cho khi tháp có bị sụp đổ ( một sự cố thường xảy ra so với những khu công trình cao tầng liền kề vào thời đó ) thì những mảnh vụn cũng sẽ có xu thế rơi ra xa hầm mộ .
Trang trí bên ngoài[sửa|sửa mã nguồn]
Chữ viết trên pishtaq lớn .Các trang trí bên ngoài đền Taj Mahal được nhìn nhận là những trang trí đẹp nhất thời vương triều Mogul. Một chi tiết cụ thể trang trí điển hình nổi bật chính là những dòng chữ pishtaq nổi tiếng. Các chữ pistaq phía dưới được viết nhỏ hơn phía trên để khi từ dưới nhìn lên, ta có cảm tưởng là những chữ này to bằng nhau. Chúng được viết bằng sơn, hoặc bằng vữa, hoặc bằng đá khảm hoặc đơn thuần hơn là chạm khắc thẳng vào vách tường .Các đoạn văn trên tường đền Taj Mahal được viết theo kiểu Thuluth, một kiểu chữ rất đẹp và bóng bẩy do Amanat Khan tạo ra. Chúng được khảm bởi những loại đá quý như đá hoa và cẩm thạch, đặc biệt quan trọng những đoạn chữ viết trên bệ đá cẩm thạch của đài tưởng niệm trong đền lại càng cụ thể và thanh nhã hơn. Một số đoạn văn bản trong kinh Koran cũng được trang trí trên tường đền, tương truyền rằng đích thân Amanat Khan đã chọn những đoạn này. [ 24 ] [ 25 ]
Khi bước vào cổng Taj Mahal, có một dòng chữ viết như sau: O Soul, thou art at rest. Return to the Lord at peace with Him, and He at peace with you. (tạm dịch là: Này linh hồn, bạn đang yên nghỉ. Hãy trở về bên Thượng đế, bình yên với Ngài, và Ngài sẽ bình yên với bạn.)
Trang trí bên trong[sửa|sửa mã nguồn]
Đài tưởng niệm, bên trong Taj Mahal
Nội thất bên trong lăng Taj Mahal đã vượt ra khỏi những yếu tố trang trí truyền thống. Có thể nhận xét không hề cường điệu, lăng mộ đúng là một món trang sức. Những chi tiết trang trí ở đây không phải là tranh khảm mà là chạm khắc. Vật liệu trang trí trên bề mặt không phải là cẩm thạch hay ngọc bích mà là đá quý hay đá bán quý. Mỗi chi tiết trang trí ngoại thất của hầm mộ đều được đánh giá lại với nghệ thuật kim hoàn.
mặt phẳng nền Taj MahalTaj Mahal được xây trên một thửa đất ở phía nam của thành phố cổ Agra. Shah Jahan presented Maharajah Jai Singh với một hoàng cung lớn ở TT Agra để trao đổi lấy đất thiết kế xây dựng. [ 26 ] Khu vực có diện tích quy hoạnh gần 3 acre ( khoảng chừng 12.000 mét vuông ) được đào lên, lấp đầy bụi để giảm thấm, và ở độ cao 50 mét ( 160 ft ) so với bờ sông. Ở khu vực mộ, những giếng được đào lên và lấp đầu cuội sỏi để tạo móng cho mộ. Thay vì dùng tre chống đỡ, những người thợ đã thiết kế xây dựng một giàn giáo bằng gạch lớn phản chiếu ngôi mộ. Giàn giáo rất to lớn theo ước tính mất khoảng chừng vài năm để những người thợ tháo dỡ nó .
Theo truyền thuyết, Shah Jahan ra lệnh rằng bất cứ ai cũng có thể giữ những viên gạch lấy từ giàn giáo, và do đó nó đã bị những người nông dân tháo dỡ chỉ trong một đêm. 15 km (9,3 mi) đường dốc bằng đất đầm nện được xây dựng để vận chuyển đá cẩm thạch và các vật liệu khác đến để xây dựng công trình và các đội gồm 20 hoặc 30 con bà được dùng để kéo các khối đá trên các toa xe có cấu tạo đặc biệt.[27] Một hệ thống ròng rọc phức tạp được sử dụng để nâng các khối đá lên đến vị trí thiết kế. Nước được lấy từ sông bằng một loạt các purs, theo cơ chế dùng sức kéo của súc vật, đổ vào một hồ chứa nước lớn và đưa lên các bồn phân phối lớn. Nó được đưa qua 3 bồn chứa nhỏ hơn, từ đó cấp đến các phức hợp.
Các trụ và ngôi mộ mất khoảng chừng 12 năm để hoàn thành xong. Phần còn lại của khu phức tạp mất thêm 10 năm và đã được hoàn thành xong theo thứ tự tháp, nhà thời thánh Hồi giáo và Jawab, và cổng. Vì phức tạp được thiết kế xây dựng trong nhiều tiến trình, nên có sự độc lạ về ngày hoàn thành xong do những quan điểm khác nhau về sự ” triển khai xong “. Ví dụ, riêng lăng mộ, về cơ bản hoàn thành xong năm 1643, nhưng việc làm vẫn còn liên tục để hoàn thành xong những phần còn lại của khu phức tạp. Dự toán ngân sách kiến thiết xây dựng có sự độc lạ do những khó khăn vất vả trong dự trù ngân sách theo thời hạn. Tổng chi phí đã được ước tính là khoảng chừng 32 triệu Rupees tại thời gian đó. [ 28 ]Vật liệu kiến thiết xây dựng Taj Mahal được lấy từ nhiều nơi trên khắp Ấn Độ và châu Á và có hơn 1000 con voi được sử dụng để luân chuyển vật tư thiết kế xây dựng. Đá cẩm thạch trắng mờ được mua từ Makrana, Rajasthan, jasper từ Punjab, jade và pha lê từ Trung Quốc. Turquoise từ Tây Tạng và Lapis lazuli từ Afghanistan, trong khi sapphire từ Sri Lanka và carnelian từ Ả Rập. Tổng cộng có 28 loại đá quý và bán quý được khảm vào đá cẩm thạch trắng .Việc thiết kế xây dựng Taj Mahal đã được phó thác cho một hội đồng quản trị của kiến trúc sư dưới sự giám sát của triều đình, gồm có Abd ul-Karim Khan Ma’mur, Makramat Khan, và Ustad Ahmad Lahauri. [ 7 ] [ 8 ] Lahauri [ 9 ] is generally considered to be the principal designer. [ 6 ]20.000 lao động được sử dụng từ khắp miền bắc Ấn Độ. Các nhà điêu khắc từ Bukhara, nhà thư pháp từ Syria và Ba Tư, người xếp lớp đá từ miền nam Ấn Độ, người cắt đá từ Baluchistan, một chuyên viên trong việc kiến thiết xây dựng tháp pháo, một người chỉ chuyên khắc hoa trên đá cẩm thạch, trong tổng số 37 người tạo ra tuyệt tác này. Một số thợ xây tham gia kiến thiết xây dựng Taj Mahal là :
- Ismail Afandi (a.k.a. Ismail Khan) – trước đó làm việc cho Ottoman Sultan và được xem là một trong những người thiết kế mái vòm.[29]
- Ustad Isa, sinh ở Shiraz, đế quốc Ottoman hoặc Agra – có vai trò quan trọng trong việc thiết kế kiến trúc và mái vòm chính.[30]
- ‘Puru’ từ Benarus, Ba Tư – là người giám sát kiến trúc.[31]
- Qazim Khan, người Lahore – cast the solid gold finial.
- Chiranjilal – nhà điêu khắc trưởng và khảm đá.
- Amanat Khan từ Shiraz, Iran – thư pháp trưởng.[32]
- Muhammad Hanif – giám sát phần xây nề.
- Mir Abdul Karim và Mukkarimat Khan của Shiraz – phụ trách tài chính và quản lý sản xuất hàng ngày.
- Asher, Catherine B. Architecture of Mughal India New Cambridge History of India I.4 (Cambridge University Press) 1992 ISBN 0-521-26728-5
- Bernier, Françoi’ Travels in the Moghul Empire A.D. 1657-1668 (Westminster: Archibald Constable & Co.) 1891
- Carroll, David (1971). The Taj Mahal, Newsweek Books ISBN 0-88225-024-8
- Chaghtai, Muhammad Abdullah Le Tadj Mahal d’Agra (Inde). Histoire et description (Brussells: Editions de la Connaissance) 1938
- Copplestone, Trewin. (ed). (1963). World architecture – An illustrated history. Hamlyn, London.
- Gascoigne, Bamber (1971). The Great Moguls, Harper & Row
- Havel, E.B. (1913). Indian Architecture: Its Psychology, Structure and History, John Murray
- Kambo, Muhammad Salih Amal-i-Salih or Shah Jahan Namah Ed. Ghulam Yazdani (Calcutta: Baptist Mission Press) Vol.I 1923. Vol. II 1927
- Koch, Ebba. The Complete Taj Mahal: And the Riverfront Gardens of Agra (bằng tiếng Anh). Thames & Hudson Ltd. tr. 288 pages. ISBN 0-500-34209-1.
- Lahawri, ‘Abd al-Hamid Badshah Namah Ed. Maulawis Kabir al-Din Ahmad and ‘Abd al-Rahim under the superintendence of Major W.N. Lees. (Calcutta: College Press) Vol. I 1867 Vol. II 1868
- Lall, John (1992). Taj Mahal, Tiger International Press
- Rothfarb, Ed (1998). In the Land of the Taj Mahal, Henry Holt ISBN 0-8050-5299-2
- Saksena, Banarsi Prasad History of Shahjahan of Dihli (Allahabad: The Indian Press Ltd.) 1932
- Stall, B (1995). Agra and Fathepur Sikri, Millennium
- Stierlin, Henri [editor] & Volwahsen, Andreas (1990). Architecture of the World: Islamic India, Taschen
- Tillitson, G.H.R. (1990). Architectural Guide to Mughal India, Chronicle Books
