Phương ngữ tiếng Việt – Wikipedia tiếng Việt

Ngôn ngữ hình thành từ đời sống và phản ánh đời sống của từng địa phương khác nhau về kinh tế tài chính, văn hóa truyền thống sẽ khác nhau. Ở Nước Ta, đa phần có ba vùng phương ngữ chính : phương ngữ Bắc ( Bắc Bộ ), phương ngữ Trung ( Bắc Trung Bộ ), phương ngữ Nam ( Nam Trung Bộ và Nam Bộ ). Các phương ngữ này khác nhau đa phần ở ngữ âm, rồi đến từ vựng, sau cuối là một chút ít độc lạ ngữ pháp .

Bản đồ phân bổ 3 vùng phương ngữ chính của tiếng Việt tại Nước Ta .Sự độc lạ về ngữ âm là nhiều nhất, nhưng hoàn toàn có thể đoán được. Sự độc lạ về từ vựng hoàn toàn có thể dẫn đến sự hiểu nhầm nhiều nhất. [ 1 ]

Các phương ngữ Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ hiện nay thể hiện sự khác biệt ngữ âm khá rõ gần tương đương với địa giới phân chia hành chính thời Lê sơ:

Các phương ngữ Nam Bộ lúc bấy giờ hình thành rõ nét kể từ khi chúa Nguyễn Hoàng vượt qua Đèo Hải Vân vào Quảng Nam cùng với nhiều đổi khác trong ngữ âm và bổ trợ nhiều từ vựng từ tiếng Khmer, tiếng Quảng Đông, tiếng Triều Châu …

Có những tổ hợp song âm khi tách ra dùng đơn lẻ thì phương ngữ Nam chọn yếu tố thứ nhất, còn phương ngữ Bắc chọn yếu tố thứ hai: dơ bẩn, đau ốm, lời lãi, bao bọc, mai mối, hư hỏng, dư thừa, kêu gọi, sợ hãi, hình ảnh, la mắng, bồng bế, hăm dọa… Ngược lại có những tổ hợp người miền Bắc chọn yếu tố đầu, người miền Nam chọn yếu tố sau: thóc lúa, giẫm đạp, đón rước (trong phương ngữ Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ, rước mang nghĩa trang trọng), lừa gạt, sắc bén, lau chùi, thứ hạng, chăn mền, chậm trễ, tìm kiếm, vâng dạ, đùa giỡn, thuê mướn, mau lẹ, hung dữ, trêu chọc…[2]

Nhiều từ vựng, phương ngữ Bắc quen dùng từ thuần Việt, phương ngữ Nam hay dùng từ Hán Việt như (Bắc/Nam): hát/ca, chè/trà, bèo tây/lục bình, quán/tiệm, mướp đắng/khổ qua, đỗ/đậu… Ở chiều ngược lại, phương ngữ Bắc thông dụng từ Hán Việt thì phương ngữ Nam hay dùng từ đã Việt hóa như: hoa quả/trái cây…[cần dẫn nguồn]

Nhiều từ vựng phương ngữ miền Nam có nguồn gốc từ toàn cảnh sông nước, đặc thù tự nhiên của miền Tây Nam Bộ, như : có giang, quá giang, bạn bè cọc chèo ( phân biệt chèo lái, chèo kế, chèo mũi ) chỉ bạn bè đồng hao ở ngoài Bắc, khẳm ( chỉ thứ gì nhiều quá ví dụ khẳm tiền ), chìm xuồng ( chỉ vấn đề bị quên lãng ), tới bến, xuống nước … [ 3 ]

Phương ngữ vùng nào tất yếu sẽ được người dân vùng đó dùng để tiếp xúc. Tuy nhiên ngoài những còn có 1 số ít đặc thù sau .Phương ngữ miền Bắc được dùng nhiều trong những kênh thông tin đại chúng của vương quốc như Đài Truyền hình Nước Ta. Tuy ngày càng có khuynh hướng nhiều chương trình mở màn có người dẫn chương trình dùng phương ngữ miền Nam nhưng vẫn chiếm tỉ lệ khá thấp trong khi phương ngữ miền Trung có vẻ như vắng bóng. Chẳng hạn như trong chương trình thời sự lúc 19 giờ hằng ngày, chương trình được xem là quan trọng và được hầu hết những đài truyền hình địa phương tiếp sóng, chỉ có 2 biên tập viên dùng phương ngữ miền Nam. Tuy vậy, lời dẫn chương trình của những bản tin được gửi về từ địa phương hoàn toàn có thể là phương ngữ của vùng đó, ví dụ bản tin từ Quảng Bình được nói bằng giọng Quảng Bình .

Trong khi hát, các ca sĩ dẫu trong Nam hay ngoài Bắc, kể cả hải ngoại đều dùng phương ngữ miền Bắc[cần dẫn nguồn]. Có một số trường hợp dùng phương ngữ địa phương do tính chất bài hát (chẳng hạn ca sĩ Cẩm Ly) hoặc dân ca địa phương hoặc vọng cổ (phương ngữ miền Nam). Tuy nhiên, trong nhiều bài tân cổ giao duyên, thì phần tân cũng được hát bằng phương ngữ miền Bắc trong khi phần cổ được hát bằng phương ngữ miền Nam.

Gần đây khi giao thông vận tải, truyền hình, phim ảnh và internet phát triển, nhìn chung người ngoài Bắc và trong Nam có xu hướng dễ hiểu nhau hơn, ở một mức độ nào đó có ảnh hưởng lẫn nhau, ví dụ ngoài Bắc dùng từ nhậu, dzô hoặc trong Nam dùng từ vào trong bóng đá hoặc từ bác xưng hô trên internet nhiều hơn.

Trong khuynh hướng này, những từ của tiếng Nam Bộ nhập vào tiếng Việt chung là bộc lộ rõ nhất : bột giặt, kem giặt ( thay cho xà phòng bột, xà phòng kem ), gạch bông, bông tai ( gạch hoa, hoa tai ), máy lạnh ( điều hòa nhiệt độ ), tiêu chảy ( ỉa chảy, ỉa lỏng ), bà bầu ( bà chửa ), chỉ, cây ( vàng ) ( đồng cân, lạng ( vàng ) ), quậy ( phá ), nhậu nhẹt ( ẩm thực ăn uống, bia rượu ), lì xì ( mừng tuổi ), nước tương ( xì dầu ), nhà thuốc / nhà sách ( shop thuốc / shop sách ), v.v. [ 2 ]Ngoài ra trên những mạng xã hội, những thanh thiếu niên nhiều lúc cố ý viết sai chính tả để ký âm phương ngữ miền Nam hay miền Trung với mục tiêu vui tươi .

Phương ngữ tiếng Việt giữa những vùng[sửa|sửa mã nguồn]

So sánh ngữ âm trong phương ngữ ba vùng chủ quyền lãnh thổ Nước Ta :[sửa|sửa mã nguồn]

• Việc lẫn lộn l/n (nói ngọng), r/gi xảy ra cục bộ trên toàn bộ các vùng nói phương ngữ Bắc.
• Việc lẫn lộn v, gi và d xảy ra cục bộ trên toàn bộ các vùng nói phương ngữ Nam.

Hệ thống phụ âm những vùng phương ngữ tiếng Việt[sửa|sửa mã nguồn]

Hệ thống phụ âm các vùng phương ngữ tiếng Việt

Vị trí

Chính tả

Vùng phương ngữ Bắc

Vùng phương ngữ Trung

Vùng phương ngữ Nam

Hà Nội

Hải Phòng (Phục Lễ)

Hà Tĩnh (Lộc Hà)[4]

Quảng Bình (Phong Nha)

Huế[5][6]

Quảng Nam[7][8]

Bình Định[9][10]

Sài Gòn

Trà Vinh

Phụ âm đầu

x

[ s ]

[ s ]

[ s ]

[ s ], [ɕ]

[ s ]

[ s ]

[ s ]

[ s ]

[ s ]

s

[ ʂ ]

[ ʂ ]

[ ʂ ]

[ ʂ ]

[ ʂ ]

[ ʂ ]

[ ʂ ]

ch

[ tɕ ]

/ c /

[ c ]

[ c ]

[ c ]

[ c ]

[ c ]

[ c ]

[ c ]

tr

/ ʈ /

[ ʈ ]

[ ʈ ]

[ ʈ ]

[ ʈ ]

[ ʈ ]

[ ʈ ]

[ ʈ ]

r

[z]

[ ʐ ]

[ ʐ ]

[ʐ], [ r ]

[ʐ], [ r ]

[ r ]

[ r ]

[r]

[ɣ]

d

[dʱ]

[z], [dʱ]

[ʑ], [ð]

[ j ]

[j]

[j]

[ j ]

[j]

gi

[z]

[z]

[ʑ], [ʝ], [c], [ ʈ ][11]

v [12]

[ v ]

[v]

[ v ]

[ v ]

[ v ]

[ v ], [j]

[ v ], [j]

[ j ], [vj], [v]

Bảng vần những vùng phương ngữ tiếng Việt[sửa|sửa mã nguồn]

Bảng vần các vùng phương ngữ tiếng Việt

Vị trí

Chính tả

Vùng phương ngữ Bắc

Vùng phương ngữ Trung

Vùng phương ngữ Nam

Hà Nội

Hà Tĩnh (Lộc Hà)[4]

Huế[5][6]

Quảng Nam[7]

Bình Định[9]

Sài Gòn

Vận mẫu

-n, –t[13]

[n], [ t ]

[n], [ t ]

[ ŋ ], [ k ]

[ ŋ ], [ k ]

[ ŋ ], [ k ]

[ ŋ ], [ k ]

-ng, -c[14]

[ ŋ ], [ k ]

[ ŋ ], [ k ]

on, ot

[ɔn], [ɔt]

[ɔn], [ɔt]

[ɔŋ], [ɔk]

[ɔŋ], [ɔk]

[ɔŋ], [ɔk]

[ɔŋ], [ɔk]

oong, ooc

[ɔŋ], [ɔk]

[ɔŋ], [ɔk]

ong, oc

[ăwŋm], [ăwkp]

[ɔŋ], [ɔk] / [ɔŋm], [ɔkp]

[ăwŋm], [ăwkp]

[aŋ], [ak]

[æŋm], [ækp]

[ăwŋm], [ăwkp]

ôn, ôt

[on], [ot]

[on], [ot]

[oŋ], [ok]

[oŋ], [ok]

[oŋm], [okp]

[oŋm], [okp]

ôông, ôôc

[oŋ], [ok]

[oŋ], [ok]

ông, ôc

[ə̆wŋm], [ə̆wkp]

[oŋ], [ok] / [oŋm], [okp]

[ăwŋm], [ăwkp]

[ăwŋm], [ăwkp]

[ɐŋm], [ɐkp]

[ăwŋm], [ăwkp]

un, ut

[un], [ut]

[un], [ut]

[uŋ], [uk]

[uŋ], [uk]

[uŋ], [uk]

[ʊwŋm], [ʊwkp]

ung, uc

[ʊwŋm], [ʊwkp]

[uŋ], [uk] / [uŋm], [ukp]

[ʊwŋm], [ʊwkp]

[ʊwŋm], [ʊwkp]

en, et

[ɛn], [ɛt]

[ɛn], [ɛt]

[ɛŋ], [ɛk]

[ɛŋ], [ɛk]

[ɛŋ], [ɛk]

[ɛŋ], [ɛk]

eng, ec

[ɛŋ], [ɛk]

[ɛŋ], [ɛk]

anh, ach

[ăjŋ], [ăjk]

[ɛɲ], [ɛc]

[ăn], [ăt]

[ăn], [ăt]

[æn], [æt]

[ăn], [ăt]

ên, êt

[en], [et]

[en], [et]

[en], [et]

[eɲ], [ec]

[ɤn, ɤt]

[ən], [ət]

ênh, êch

[ ə ̆ jŋ ], [ ə ̆ jk ]

[eɲ], [ec]

[ən], [ət]

[e:n], [e:t]

in, it

[in], [it]

[in], [it]

[in], [it]

[iɲ], [ic]

[in], [it]

[ɨn], [ɨt]

inh, ich

[ iŋ ], [ ik ]

[iɲ], [ic]

[ɨn], [ɨt]

[ɨn], [ɨt]

[ɨn], [ɨt]

Vùng phương ngữ Bắc[sửa|sửa mã nguồn]

Vùng phương ngữ Trung[sửa|sửa mã nguồn]

Vùng phương ngữ Nam[sửa|sửa mã nguồn]

Bảng vần phương ngữ Bình Định so với chính tả

Chính tả

Nguyên âm

hạt nhân

Phụ âm cuối (chung âm)

zero

-i, -y

-o, -u

-m, -p

-n, -t

-ng, -c, -nh, -ch

/-zero/

/-j/

/-w/

/-m, -p/

/-n, -t/

/-ŋ, -k/

i

/i/

[i]

–

[iw]

[im, ip]

[in, it]

[ɨn, ɨt]

ê

/ɤ/

[ɤ]

–

[iw]

[im, ip]

[ɤn, ɤt]

[ɤn, ɤt]

e

/ɛ/

[ɛ]

–

[ɛw]

[ɛm, ɛp]

[ɛŋ, ɛk]

[æn, æt ][15]

ư

/ɯ/

[ɯ]

[ɯ]

[ɯw]

–

[ɯŋ, ɯk]

[ɯŋ, ɯk]

ơ

/ɤ/

[ɤ]

[ɐj]

–

[om, op]

[ɤŋ, ɤk]

–

â

/ɤ̆/

–

[ɐj]

[ɐw]

[ɐm, ɐp]

[ɐŋ, ɐk]

[ɐŋ, ɐk]

a

/a/

[æ ]

[æj]

[æw]

[æm, æp]

[æŋ, æk]

[æŋ, æk]

ă

/ă/

–

[æj][16]

[æw][17]

[æm, æp]

[æŋ, æk]

[æŋ, æk]

u

/u/

[u]

[uj]

–

[ɯm, ɯp]

[uŋ, uk]

[uŋ, uk]

ô

/o/

[o]

[ɐw]

–

[om, op]

[oŋm, okp]

[ɐŋm, ɐkp]

o

/ɔ/

[ɐ ]

[oj]

–

[om, op]

[ɔŋ, ɔk]

[æŋm, ækp]

ia, iê

/iɤ/

[iɤ]

–

[iw]

[im, ip]

[iɤŋ, iɤk]

[iɤŋ, iɤk]

ưa, ươ

/ɯɤ/

[ɯɤ]

[ɯ]

[ɯw]

[ɯm, ɯp]

[ɯɤŋ, ɯɤk]

[ɯɤŋ, ɯɤk]

ua, uô

/uɤ/

[uɤ]

[uj]

–

[ɯm, ɯp]

[uɤŋ, uɤk]

[uɤŋ, uɤk]

^ Notes:

• Vần inh, ich, ênh, êch, anh, ach trong phương ngữ Bình Định giống như các phương ngữ miền Nam khác khi nguyên âm ngắn dòng trước /i, e, ɛ/ nhích về phía giữa (centralization) thành các nguyên âm dòng giữa [ɨ, ɤ, æ] trong khi phụ âm theo sau biểu hiện như phụ âm chân răng [n, t].
• Âm /ɤ̆/ â biến đổi [ɐ] trong mọi hoàn cảnh âm vị. Trong khi, /a, ă/ a, ă mất phân biệt trường độ cùng biến đổi thành nguyên âm đơn có âm sắc mới trong hệ thống [æ]. Hệ quả vần âng, âc [ɐŋ, ɐk], ang, ac, ăng, ăc [æŋ, æk] phân biệt với ông, ôc [ɐŋm, ɐkp] và ong, oc [æŋm, ækp] chỉ bằng nét môi hóa phụ âm cuối.
• Vần ươi, ưi /ɯɤj, ɯj/ rụng âm cuối /ɯ:, ɯ/ và mất phân biệt trường độ thành [ɯ]. Thí dụ trái bưởi như trái bử, người ta như ngừ ta.
• Vần ôi /oj/ rụng âm cuối và nguyên âm đôi hóa [ɐw]. Thí dụ bà nội như bà nậu, rồi như rầu.

Bảng vần phương ngữ Quảng Nam so với chính tả

Chính tả

Nguyên âm

hạt nhân

Phụ âm cuối (chung âm)

zero

-i, -y

-o, -u

-m, -p

-n, -t

-ng, -c, -nh, -ch

/-zero/

/-j/

/-w/

/-m, -p/

/-n, -t/

/-ŋ, -k/

i

/i/

[i:]

–

[i:w]

[i:m, i:p]

[iɲ, ic]

[ɯn, ɯt]

ê

/ɤ/

[e:]

–

[ew]

[em, ep]

[eɲ, ec]

[e:n, e:t]

e

/ɛ/

[ɛ:]

–

[ew]

[em, ep]

[ɛŋ, ɛk]

[an, at ][15]

ư

/ɯ/

[ɯ:]

[ɯ:j]

[ɯ:w]

–

[ɯŋ, ɯk]

[ɯŋ, ɯk]

ơ

/ɤ/

[ɤ:]

[ɤ:j]

–

[ɤ:m, ɤ:p]

[ɤ:ŋ, ɤ:k]

–

â

/ɤ̆/

–

[a:j]

[a:w]

[am, ap]

[aŋ, ak]

[aŋ, ak]

a

/a/

[ɑ ]

[ɯə]

[o:]

[ɑm, ɑp]

[ɑŋ, ɑk]

[ɑŋ, ɑk]

ă

/ă/

–

[a:][16]

[a:][17]

[a:m, a:p]

[ɛŋ, ɛk]

[ɛŋ, ɛk]

u

/u/

[u:]

[u:j]

–

[ɯm, ɯp]

[u:ŋ, u:k]

[uŋm, ukp]

ô

/o/

[o:]

[o:j]

–

[ɤ:m, ɤ:p]

[o:ŋ, o:k]

[ɔŋm, ɔkp ]

o

/ɔ/

[ɔ]

[uə]

–

[o:m, o:p]

[ɔŋ ]

[a:ŋ, a:k ]

ia, iê

/iɤ/

[iə]

–

[i:w]

[i:m, i:p]

[i:ŋ, i:k]

[i:ŋ, i:k]

ưa, ươ

/ɯɤ/

[ɯə]

[ɯəj]

[ɯ:w]

[ɯ:m, ɯ:p]

[ɯ:ŋ, ɯ:k]

[ɯ:ŋ, ɯ:k]

ua, uô

/uɤ/

[uə]

[u:j]

–

[u:m, u:p]

[u:ŋ, u:k]

[uŋ, uk]

^ Notes:

• Vần inh, ich, ênh, êch, anh, ach trong phương ngữ Quảng Nam đang xét giống như các phương ngữ miền Nam khác (từ Huế trở vào) khi nguyên âm ngắn dòng trước /i, ɛ/ nhích về phía giữa thành các nguyên âm dòng giữa [ɯ, a], ngoại trừ /e/ [e:]; trong khi phụ âm theo sau biểu hiện như phụ âm chân răng [n, t].
• Vần in, it, ên, êt [iɲ, ic, eɲ, ec] được cho một phát âm cổ còn lưu dấu lại và tương đồng với một số phương ngữ Mường hiện nay, lên [leɲ], đến [ɗeɲ].

Bảng so sánh những đại từ được sử dụng tại những vùng phương ngữ tiếng Việt[sửa|sửa mã nguồn]

Bảng so sánh các đại từ[18]

Phương ngữ Bắc

Phương ngữ Trung

Phương ngữ Nam

này

ni, nì,

ni, nì (Quảng Nam – Đà Nẵng)

nầy, rày, nè

thế này

ri này (Thanh Hoá),

ri nì (Nghệ Tĩnh, Bình Trị Thiên)

ri nè (Quảng Nam – Đà Nẵng)

vầy, như vầy

ấy

nớ,

nớ (Quảng Nam – Đà Nẵng)

đó

thế, thế ấy

rứa, rứa nớ

vậy, vậy đó

kia

tê

kia

kìa

tề

kìa

đâu

mô

đâu

nào

mồ

nào

sao, thế nào

răng

sao

tôi

tui

tui, tôi

tao

tau

ta (Quảng Nam – Đà Nẵng)

tao

chúng tôi

bọn tui (Thanh Nghệ Tĩnh),

tụi tui (Bình Trị Thiên)

tụi tui

chúng tao

choa, bọn choa (Thanh Nghệ Tĩnh, Quảng Bình),

tụi tau (Trị Thiên)

tụi ta (Quảng Nam – Đà Nẵng)

tụi tao

mày

mi

mày, bay, bây

chúng mày

bọn bây (Thanh Nghệ Tĩnh),

tụi mi, tụi bay (Bình Trị Thiên, Quảng Nam – Đà Nẵng)

tụi mày, tụi bay, tụi bây

nó

hắn

nó

chúng nó

bọn hắn (Thanh Nghệ Tĩnh),

tụi hắn (Bình Trị Thiên, Quảng Nam – Đà Nẵng)

tụi nó

ông ấy

ông nớ

ông nớ (Quảng Nam – Đà Nẵng)

ổng

bà ấy

mụ nớ (Bình Trị Thiên),

bà nớ (Quảng Nam – Đà Nẵng)

bả

cô ấy

o nớ,

cô nớ (Quảng Nam – Đà Nẵng)

cổ

chị ấy

chị nớ

chị nớ, ả nớ (Quảng Nam – Đà Nẵng)

chỉ

anh ấy

anh nớ, eng nớ

anh nớ (Quảng Nam – Đà Nẵng)

ảnh

Bảng so sánh những từ thông dụng tại những vùng trong phương ngữ tiếng Việt[sửa|sửa mã nguồn]

Liên kết ngoài[sửa|sửa mã nguồn]