(GLO)- Hãy lắng nghe xem những chiếc ché (ghè) kể câu chuyện gì thuở văn hóa rừng độc trị. Thực hay hư ảo? Huyền thoại hay tâm linh? Không lý giải được. Nhưng yêu biết mấy không gian của miền quê hương cao nguyên đất đỏ tràn nắng, ngập gió; những ngày lễ hội chung chiêng vòng xoang trong nhịp chiêng ngân, ngất ngư say bên những ghè rượu cần men lá đắng dành cho đàn ông và ngòn ngọt dành cho phụ nữ.
Tây Nguyên hiện có khoảng chừng 47 dân tộc bản địa bạn bè đang cùng cộng cư, gồm cả người tại chỗ và người những vùng miền trong cả nước chuyển đến, tổng thể cùng tạo nên một vùng văn hóa truyền thống độc lạ và nhiều độc lạ. Trong quy trình thực hành thực tế những lễ thức, ngoài nghệ thuật và thẩm mỹ diễn xướng, văn học truyền miệng, có một hiện vật không hề thiếu trong thẩm mỹ và nghệ thuật siêu thị nhà hàng Tây Nguyên, đó là những chiếc vò làm bằng những loại gốm, được gọi là eh-ché, dành để ủ rượu từ men lá, củ, quả của rừng, uống bằng cần, gọi là “ rượu cần ”. Ché là một trong những hiện vật-sản vật-lễ vật không hề thiếu để dâng lên những vị Yàng rất linh trong tôn giáo thực hành thực tế tâm thức đa thần, không riêng gì nhằm mục đích tiếp xúc với đồng đội bạn hữu, mà còn bày tỏ sự cầu xin, một mong ước, tạ ơn một việc làm tốt đẹp, tạ lỗi một sự vi phạm …
Ché là hiện vật không thể thiếu trong ẩm thực Tây Nguyên. Ảnh: Hồng Thi
Trong một năm, người Tây Nguyên có nhiều lễ, hội, nên cứ sau khi thu hoạch xong mùa màng, cũng là lúc năm cũ đã qua, năm mới đến, rượu cần thường được ủ sẵn hàng chục ché, cất kỹ, thậm chí còn là chôn xuống đất, khi có lễ, có việc hay có khách sẽ mang ra dùng. Theo ý niệm vạn vật hữu linh của người Tây Nguyên, bên cạnh những vị Yàng trú ngụ ở khắp mọi nơi, trong mỗi chiếc ché đều có một linh hồn. Do đó, ché không đơn thuần chỉ là hiện vật, mà còn mang tính thiêng khi gắn với những lễ nghi .
Người Việt có câu “ miếng trầu là đầu câu truyện ”, thì rượu ủ trong ghè, uống bằng cần của người Tây Nguyên cũng có tính năng tiếp xúc với con người tương tự thế. Khách đến nhà, dù là khách gần hay xa, thân cận hay lạ lẫm, chủ nhà cũng phải cột một ghè rượu để giao lưu trước khi câu truyện được mở màn. Tùy theo vai vế hay số lượng khách mà ghè rượu to hay nhỏ và đổ nước từ nồi đồng vào. Rượu nếu muốn uống ngay hoàn toàn có thể làm bằng củ mì. Lâu hơn một chút ít thì bằng bắp hay kê. Lâu nữa ( vài ba tháng ) thì làm bằng gạo. Người Jrai còn rang gạo lên rồi mới ủ, khiến rượu có màu nâu sậm và thơm đặc biệt quan trọng … Tất cả được ủ bằng men lá, củ rừng. Muốn để lâu và ngon, rượu gạo phải đem chôn xuống đất ( hạ thổ ), thậm chí còn có khi hàng năm trời .
Có những câu truyện hay, những quy tắc bất di bất dịch đằng sau những chiếc ché, hiện hữu ở dưới những nóc nhà sàn, nhà dài khắp Tây Nguyên. Này là ché có hình con rùa chìm, rùa nổi ; này là ché tang điêt có hình 2 con rồng quấn quanh ; kia là ché có 2-3 hàng hột nổi với 8 chiếc “ tai ” và hoa văn hình tròn trụ niên đại từ thế kỷ XIX … Kia nữa là ché Tuk lớn, phải đổi bằng mấy chục con bò mới có nổi ; hay loại ché Tang mới có từ cuối thế kỷ XX … Số “ tai ” trên một chiếc ché cũng rất quan trọng, tai càng nhiều, giá trị của ché càng cao, vì đây là chỗ móc những chiếc vòng đồng để trao cho ai đó sau lễ cúng sức khỏe thể chất, nghênh đón hay lễ thành niên … Bởi chiếc vòng đó đã được những Yàng rất thiêng ban phúc, nên nếu muốn, sau một tuần trăng mới được tháo ra. Ai lỡ làm gãy “ tai ” ché sẽ bị phạt vạ rất nặng .
Ché Tây Nguyên có nhiều nguồn gốc, nguồn gốc. Ché từ Đồng Nai sang, ché đến từ gốm Cây Gòn, Cây Mai Hồ Chí Minh mang phong thái Nước Trung Hoa, ché Nam Ổ từ Quảng Nam lên, ché Chăm từ Ninh Thuận … được bước chân những bầy voi dập dình xuyên rừng, lội suối chuyên chở, hay đoàn nô lệ của những thương nhân còng lưng trên những lối mòn để gùi, cõng đến với những buôn, bon, kon, plei Tây Nguyên. Mỗi lần như thế chỉ luân chuyển được vài chiếc, muốn ché cỡ lớn phải đặt hàng tháng, có khi hàng năm mới có được. Nên không lạ nếu bạn nghe nói chiếc ché nào đó từng phải đổi bằng cả 10-15 con trâu, bò .
Ché có đủ loại to-nhỏ, bầu-dài, đáy lõm-đáy bằng … với nhiều mẫu mã, sắc tố khác nhau. Ché thì gốm thô, ché men vàng da lươn, ché nâu màu đất, ché biếc màu lá rừng, ché xanh muôn muốt như mắt mèo … Ché nào thì cũng dùng để ủ và uống rượu. Nhưng có những chiếc ché chỉ được mang ra sử dụng trong những lễ thức có ăn trâu, cúng gà. Có ché được cột bất kể thời hạn nào khách đặt chân lên nhà sàn. Có ché chỉ dùng đối ẩm với một vị khách đặc biệt quan trọng .
Mùa gió lại về nghĩa là mùa xuân tới. Một mùa no đủ đã đến. Còn bao nhiêu người phụ nữ trong những căn nhà sàn đâu đó trong những buôn, bon, kon, plei quay quồng xoay quanh những chiếc ché đang hớn hở mở miệng tươi cười đón những hạt cơm thơm mùi gạo mới, đậm mùi men lá, ủ cho hương lên ngạt ngào, rồi múc nước từ những chiếc nồi đồng, đổ cho đầy mặt ché, sóng sánh, lộng lẫy như ánh mắt cô gái Tây Nguyên lúng liếng chào mời về đón năm mới cùng với buôn em. Rằng “ Lên cao nguyên đi anh, chiều như mơ như thực, nối vòng xoang xoay mãi, hương rượu cần ngất ngây … ” ( thơ Yên Ninh ) .
Linh Nga Niê KDam
