1. Khái niệm ngôn từ nghệ thuật
Ngôn ngữ là phương tiện đi lại tiếp xúc quan trọng nhất của con người. Chúng ta sử dụng ngôn ngữ cùng với những phương tiện đi lại phi ngôn ngữ như ánh mắt, nét mặt, cử chỉ, điệu bộ trong đời sống hàng ngày để truyền đạt thông tin, xúc cảm, để phá vỡ khoảng chừng yên lặng giữa con người với con người và vạn vật xung quanh .Ngôn từ nghệ thuật, xét trên bình diện rộng, là ngôn ngữ của những ngành nghệ thuật, trong đó có văn học. Song, ở một góc nhìn nào đấy, ngôn từ nghệ thuật được hiểu trong khoanh vùng phạm vi hẹp là ngôn ngữ văn chương, được dùng trong những văn bản văn chương, có tính năng thẩm mĩ – tức cung ứng nhu yếu thẩm mĩ của con người bằng chính ngôn ngữ .
Ngôn từ nghệ thuật là một hiện tượng kỳ lạ nghệ thuật do nghệ sĩ phát minh sáng tạo theo quy luật chung của nghệ thuật. Điều này cũng nhằm mục đích chứng minh và khẳng định sự độc lạ về thực chất giữa ngôn từ nghệ thuật và ngôn ngữ nói chung – mặc dầu “ văn học là nghệ thuật của ngôn từ ”, văn học sử dụng ngôn ngữ, lấy ngôn ngữ làm vật liệu để dệt nên hình tượng, để phát minh sáng tạo và thụ cảm. Đồng thời với việc sử dụng, người nghệ sĩ cũng gia công ngôn ngữ để biến nó thành phương tiện đi lại bộc lộ nghệ thuật có hiệu suất cao cao. Từ “ quặng ngôn ngữ ”, người sáng tác tôi luyện, gọt giũa để có được vật liệu cho hành trình dài phát minh sáng tạo và thể nghiệm. Có thể nói, ngôn từ nghệ thuật là ngôn từ được lựa chọn và xử lí một cách tinh xảo. Điều này phần nào được biểu lộ trong một ý thơ nói về việc làm của người “ luyện đan ngôn từ ” :Nhà thơ như ong biến trăm hoa thành một mậtMột giọt mật thành, đời vạn chuyến ong bay .Ngôn từ nghệ thuật được lấy từ chính đời sống nhưng khi đi vào tác phẩm, chúng mang những đặc trưng của một mô hình kí hiệu đặc biệt quan trọng. Và nếu ngôn từ hàng ngày trong đời sống nhờ vào vào ngữ cảnh trực tiếp thì ngôn từ nghệ thuật dựa vào nguyên tắc thủ tiêu đặc trưng trực tiếp của ngữ cảnh. Lúc này, ngôn từ nghệ thuật chỉ có ngữ cảnh thời đại, ngữ cảnh văn hoá, ngữ cảnh nội tại của chính nó .
2. Đặc trưng cơ bản của ngôn từ nghệ thuật
a. Những đặc trưng chung
Ngôn từ nghệ thuật – cũng như ngôn ngữ tự nhiên, đời thường, ngôn ngữ văn bản phi nghệ thuật khác – đều có những đặc thù chung như tính hình tượng, tính đơn cử, quyến rũ, tính cá thể hoá, tình hàm súc, tính đúng mực, tính đa nghĩa, tính tạo hình, tính nhịp điệu … V. Scơlôpxki còn đề xuất kiến nghị thêm về tính lạ hoá, còn R. Jakobson thì xuất phát từ những tính năng tiếp xúc mà xác lập tính thơ trong ngôn từ thơ … Song, cần phải hiểu đặc trưng ngôn từ nghệ thuật với một nội dung thâm thúy hơn, gắn liền với đặc trưng phản ánh đời sống của văn học và nghệ thuật. Trên cơ sở đó hoàn toàn có thể xác lập những đặc trưng cơ bản của ngôn từ nghệ thuật như sau :– Đặc trưng thứ nhất : Tính hình tượngVăn bản là một loại sản phẩm của một hoạt động giải trí tiếp xúc đặc trưng. Tính hình tượng của ngôn ngữ trước hết phát sinh từ tính hình tượng của chủ thể lời nói được phát minh sáng tạo bằng tưởng tượng. Và do vậy, tính hình tượng của bản thân ngôn từ nghệ thuật có những biến hóa về chất. Toàn bộ ngôn từ đều là loại sản phẩm hư cấu cùng với chủ thể lời nói, là thứ ngôn từ miêu tả mà từ vần, nhịp, từ, câu và tổng hợp trên câu đều có tính năng màn biểu diễn như diễn viên trên sân khấu nhằm mục đích tái hiện thực tại nghệ thuật .Tính hình tượng đặc trưng của ngôn từ nghệ thuật nằm sâu trong thực chất hình tượng của sáng tác. Nói như Letxing, lời văn là lời của quốc tế hình tượng muốn tự nói lên bằng ngôn từ và hơn thế, ngôn từ trong nghệ thuật tự bản thân nó là một hình tượng của ngôn ngữ .– Đặc trưng thứ hai : Tính tổ chức triển khaiTính tổ chức triển khai cao không phải là một độc quyền của ngôn từ nghệ thuật tuy nhiên đó là một đặc trưng điển hình nổi bật, có ý nghĩa trong việc giải phóng tính hình tượng của từ. Lời văn nghệ thuật nói chung không khi nào chỉ thông tin giản đơn những việc xảy ra với nhân vật mà còn tái hiện cả một phức tạp quan hệ chủ quan và khách quan trong sự kiện đó. Sự tổ chức triển khai ngôn từ tạo nên sự cân đối, hài hoà cho tác phẩm, ngày càng tăng sức bộc lộ và cao hơn, tạo ra những phương pháp miêu tả mới. Trong thơ, tính tổ chức triển khai cao bộc lộ ở vần, nhịp, niêm, đối … Trong văn, đó là sự nối kết khôn khéo những đơn vị chức năng ngôn ngữ để tạo nên những chuỗi lời uyển chuyển, có khi đẩy thành những đợt sóng xúc cảm trào dâng. Trong Tôi đi học của Thanh Tịnh, đó là những dư vị ngọt ngào trở lại vào mỗi độ thu sang :“ Hằng năm cứ vào cuối thu, lá ngoài đường rụng nhiều và trên không có những đám mây bàng bạc, lòng tôi lại nao nức những kỉ niệm mơn man của buổi tựu trường .Tôi quên sao được những xúc cảm trong sáng ấy nảy nở trong lòng tôi như mấy cánh hoa tươi mỉm cười giữa khung trời quang đãng …Buổi mai hôm ấy, một buổi mai đầy sương thu và gió lạnh, mẹ tôi âu yếm nắm tay tôi dẫn đi trên con đường làng dài và hẹp. Con đường này tôi đã quen đi lại lắm lần, nhưng lần này tôi tự nhiên thấy lạ. Cảnh vật chung quanh tôi đều đổi khác, vì chính lòng tôi đang có sự biến hóa lớn : Hôm nay tôi đi học. ”Dòng thời hạn chảy qua những kí ức êm ái của một khoảnh khắc quan trọng đầu đời nhân vật trữ tình “ tôi ”. Nếu không quá quan tâm tới một lớp tính từ chỉ xúc cảm như “ nao nức ”, “ mơn man ”, “ trong sáng ” … thì chính cách lựa chọn về thời hạn, chính sự “ sắp xếp ” đầy dụng ý những khoảng chừng nhớ, Thanh Tịnh đã kéo người đọc đi từ nao nức đến bồn chồn đợi chờ. Cuối cùng, khi những mảnh ngôn từ được ráp lại hoàn hảo, toàn vẹn, bức thông điệp mới được hé mở : “ Chính lòng tôi đang có sự đổi khác lớn : Hôm nay tôi đi học ” .
b. Ngôn từ nghệ thuật trong văn học mần nin thiếu nhi
Văn học mần nin thiếu nhi luôn là cuộc hành trình dài thi vị tìm về với ấu thơ, với những thanh âm trong trẻo nhất, hồn nhiên nhất. Tính hình tượng, tính tổ chức triển khai cao hay cả tính lạ hoá, tính đa nghĩa … trong những sáng tác dành cho trẻ mẫu giáo và học viên tiểu học chính vì vậy cũng có những dư vị riêng, những biến điệu riêng .Thơ, truyện viết cho mần nin thiếu nhi sử dụng một thứ ngôn từ rất tinh lọc, giản dị và đơn giản, trong sáng, dễ hiểu và ngắn gọn … Bùi Công Hùng trong “ Nhịp điệu thơ mần nin thiếu nhi ” đã lí giải những điệu thơ trên cơ sở nhịp điệu của hơi thở con người và cả của nhịp tim. Và do đó, những bài thơ dành cho trẻ thường có những câu ngắn 4, 5 chữ, thậm chí còn là 2 đến 3 chữ, nhịp thơ cũng được ngắt nhiều lần trong một câu :… Tiếng gà Giục quả na Mở mắt Tròn xoeGiục hàng tre Đâm măng Nhọn hoắtGiục buồng chuối Thơm lừng Trứng cuốc …( Ò … ó … o …, Trần Đăng Khoa )Sự uyển chuyển còn bộc lộ ở phương pháp tổ chức triển khai câu, gieo vần, ở ngôn từ đơn thuần và một âm sắc có tinh lọc. Những từ ngữ chỉ sự bừng tỉnh của vạn vật được đặt trong chuỗi ngôn từ tinh xảo tạo nên điểm nhấn cho thơ :Mở mắt ( tròn xoe )( Đâm măng ) nhọn hoắtThơm lừng ( trứng cuốc )… nảy mầm… uốn câu… ra đồng… chạy trốnMột đặc thù nữa của ngôn từ trong văn học mần nin thiếu nhi là cấu trúc ngôn ngữ trùng điệp được sử dụng khá nhiều như chính một đặc thù tâm lí trẻ : Thích nghe kể mãi một câu truyện mà không biết chán, đố nhau một câu dù ai cũng biết đáp án là gì … Trong văn ( truyện ), những câu dài cũng thường được “ tự động hóa ” chia cắt thành nhiều câu ngắn theo đúng lối nghĩ, lối nói của những em. Đối với trẻ, hình thức hội thoại hình thành sớm hơn là độc thoại. Cho nên, văn cũng hướng tới những cuộc trò chuyện giữa những nhân vật .Trẻ rất hứng thú và dễ bị mê hoặc bởi sắc tố, hình tượng và cũng đặc biệt quan trọng thích tìm tòi, tò mò. Văn học viết cho mần nin thiếu nhi đã lấp đầy những “ cơn khát huyền diệu ” đó bằng những từ ngữ giàu sắc tố, lấp láy, vui tươi, đồng thời cũng mở ra chân trời của sự mới lạ qua phép so sánh, nhân hoá trữ tình :Trăng ơi … từ đâu đến ?Hay biển xanh diệu kìTrăng tròn như mắt cá
Chẳng bao giờ chớp mi…
… Trăng bay như quả bóngĐứa nào đá lên trời ?( Trăng ơi … từ đâu đến ?, Trần Đăng Khoa )Và :Cánh diều no gióSáo nó thổi vangSao trời trôi quaDiều thành trăng vàng …… Diều hay chiếc thuyềnTrôi bên sông Ngân …Diều là hạt cauPhơi trên nong trời …… Diều em lưỡi liềmAi quên bỏ lại …Cánh diều no gió Nhạc trời réo vangTiếng diều xanh lúa Uốn cong tre làng …( Thả diều, Trần Đăng Khoa )
3. Chức năng cơ bản của ngôn từ nghệ thuật
Về tính năng của ngôn từ nghệ thuật, GS. Trần Đình Sử đã chứng minh và khẳng định : “ Chức năng của ngôn từ nghệ thuật là phát minh sáng tạo ra thực tại nghệ thuật, phát minh sáng tạo ra khách thể thẩm mĩ, đồng thời phát minh sáng tạo ra bản thân những hình tượng ngôn từ, những biểu lộ nghệ thuật, những hình thức lời thơ, lời văn xuôi nghệ thuật, để thoả mãn nhu yếu tiếp xúc nghệ thuật ” ( Tài liệu 4, mục I, trang 210 ) .Để hiểu rõ tính năng của ngôn từ nghệ thuật, cần nhận diện đúng vai trò của ngôn từ trong sáng tác nghệ thuật. Một số khuynh hướng nên tránh :
- Xem ngôn từ nghệ thuật như một phương tiện bề ngoài, phương tiện giản đơn để truyền đạt cái hình tượng có sẵn.
- Ngôn từ cần nhưng không quan trọng, chỉ chú ý tới cá tính của ngôn từ nhân vật và ngôn từ tác giả.
- Xem ngôn từ nghệ thuật không đáng tin cậy, chẳng qua là trò chơi dựa trên sự tương đồng và khác biệt của các kí hiệu.
- Xem giá trị, bản chất của văn học nằm trong văn bản ngôn từ, coi việc phân tích ngôn từ thay thế cho việc phân tích nội dung cuộc sống được thể hiện trong đó.
Khám phá tác phẩm nghệ thuật qua ngôn từ là một con đường, tuy nhiên cần xem xét mối quan hệ biện chứng giữa ngôn từ và nội dung để không sa vào những cách tiếp cận cực đoan. Về tính năng, sự chú ý quan tâm đúng mức đến tính “ phát minh sáng tạo ” của ngôn từ là việc làm hữu hiệu giúp người nghiên cứu và điều tra giải thuật được những giá trị tiềm ẩn của một phạm trù thi pháp học rất mê hoặc và lí thú. Sự biểu lộ của tính năng phát minh sáng tạo thực tại nghệ thuật, phát minh sáng tạo khách thể thẩm mĩ … trong những tác phẩm đơn cử cũng rất phong phú và có độ khúc xạ thẩm mĩ lớn. Bởi ngôn từ nghệ thuật là một hiện tượng kỳ lạ do nghệ sĩ phát minh sáng tạo theo quy luật chung của nghệ thuật, nó in đậm dấu ấn chủ quan của người sáng tác. Ngôn ngữ khi đi vào tác phẩm nghệ thuật đã mang những nét cách điệu, hay nói cách khác, tự bản thân ngôn từ nghệ thuật đã phát minh sáng tạo ra những hình tượng ngôn từ, phân phối cho nghệ thuật những hình tượng, những hình thức miêu tả mới mẻ và lạ mắt và do vậy, làm cho con người cảm thụ đời sống cũng như ngôn từ một cách mới lạ hơn .Trong số những tác giả viết cho mần nin thiếu nhi, Phạm Hổ là một cây bút luôn kiếm tìm không căng thẳng mệt mỏi những vật liệu ngôn từ vừa mộc mạc, thân thiện vừa mới lạ và đầy tính phát minh sáng tạo. Bài thơ Đàn gà mới nở là một thể nghiệm đáng yêu và dễ thương về ngôn từ :… Lông vàng mát dịu Mắt đẹp sáng ngời Ôi ! chú gà ơiTa yêu chú lắm !Mẹ dang đôi cánh Con biến vào trongMẹ ngẩng đầu trông Bọn diều, bọn quạ .Bây giờ thư thả Mẹ đi lên đầu Đàn con bé tíLíu ríu chạy sau .Con mẹ đẹp sao Những hòn tơ nhỏChạy như lăn tròn Trên sân, trên cỏ .Vườn trưa gió mát Bướm bay dập dờnQuanh đôi chân mẹ Một rừng chân con .Phạm Hổ chọn những câu thơ bốn chữ để xây đắp bài thơ. Một hiện thực đời sống rất ngộ nghĩnh, rất đáng yêu được ngôn từ nghệ thuật chuyển tải qua những gam màu đẹp và những nét vẽ điểm xuyết tinh xảo. Màu vàng mịn màng, mát dịu của bộ cánh non nớt, đôi mắt đẹp sáng ngời. Hình ảnh gà mẹ đưa đàn con đi tìm mồi cũng được khắc chạm một cách khôn khéo. Đàn gà con bé tí lúc thì “ biến ” vào trong đôi cánh của mẹ, khi lại “ líu ríu ” chạy theo sau. Phép so sánh đẩy tứ thơ bay lên cùng tưởng tượng bay bổng về những viên ngọc trẻ thơ sáng lấp lánh lung linh :Con mẹ đẹp sao Những hòn tơ nhỏ Chạy như lăn tròn Trên sân, trên cỏ .Ngôn ngữ bài thơ căng tròn sức sống, sức sống mới phát sinh với vẻ đẹp non tơ. Sau lớp vỏ ngôn từ ấy là những phát minh sáng tạo mới lạ về hình tượng ngôn từ, hình tượng nghệ thuật : đàn gà “ biến ” vào cánh mẹ, những chú gà nhỏ xinh lăn tròn như “ hòn tơ ” và từ “ rừng ” như một điểm nhấn tuyệt vời của sự bừng nở sức sống .Lời thơ trong trẻo. Ý thơ cũng tràn ngập sự yêu thương. Và ngôn từ nghệ thuật, với “ thiên chức ” của nó đã chuyển tải những giai điệu đẹp từ đời sống vào nghệ thuật .
(Nguồn tham khảo: Bùi Thanh Truyền, Giáo trình văn học 2)
