Người thầy phải là tấm gương sáng cho học sinh noi theo. Ảnh: V.Yên
Clip thầy và trò đánh nhau ngay trên lớp học ở Bình Định vừa qua là một hình ảnh xấu xí về giáo dục nói chung và quan hệ thầy trò nói riêng. Đây không phải là lần đầu tiên có một “sự cố” như vậy, khi liên tiếp có những vụ việc đau lòng xảy ra, làm mối quan hệ thầy trò dường như ngày càng xa cách, từ chuyện sinh viên tạt axít vào thầy, học sinh đánh thầy đến việc giáo viên gạ tình nữ sinh, giảng viên “bán điểm”…
Vì vậy, đặt lại vấn đề “quân – sư – phụ” trong bối cảnh đó cũng là cần thiết.
1. “Quân – sư – phụ” là quan niệm được Khổng Tử nêu ra từ 2.500 năm trước. Theo Khổng Tử, địa vị của người thầy được nâng lên trên cả địa vị của người cha trong gia đình – sau ông vua là đến ông thầy rồi sau hết mới đến người cha. Người cha cũng có bổn phận dạy dỗ con cái của mình, nhưng trong xã hội xưa, người dạy dỗ con mình nhiều nhất, sát nhất, cả mặt kiến thức và đạo đức chính là người thầy.
Tôi không nghĩ rằng ý niệm này giờ đây đã lỗi thời trọn vẹn, dù tất yếu phải có cách hiểu mới. Chẳng hạn, “ quân ” giờ đây không phải là ông vua nào đơn cử mà hoàn toàn có thể hiểu là “ quốc gia ”, là “ Tổ quốc ”, là “ pháp lý ” …, tùy theo thực trạng. Ví như nói đến những quyền lợi thì quyền lợi của quốc gia phải được đặt trên những quyền lợi khác – rất lâu rồi “ quân ” giống hệt với “ quốc ” nhưng giờ đây thì không còn vua mà chỉ có quốc gia, Tổ quốc mới là trên hết. Hay khi nói đến một tiêu chuẩn xã hội thì hoàn toàn có thể là tập tục, đạo đức, lề thói … nhưng pháp lý vẫn ở nấc thang trên cùng vì pháp lý mang tính biểu trưng một cách chính thức cho vương quốc … Việc hiểu khác ( nhận thức lại ) còn ở nhiều yếu tố khác. Cũng như một ý niệm khác của Khổng Tử giờ vẫn được ghi sang trọng và quý phái ở những trường học : “ Tiên học lễ, hậu học văn ”. “ Lễ ” ở đây không phải là “ Tam cương, ngũ thường ” như trước mà là đạo đức, nếp sống mới, nền nếp văn hóa truyền thống, pháp lý hiện thời, giải pháp ứng xử trong những mối quan hệ … Nghĩa là, dù xem xét ở góc nhìn nào, theo ý niệm nào, vai trò của người thầy vẫn xứng danh và phải được đặt một vị trí sang chảnh trong xã hội nói chung và trong giáo dục nói riêng .
2. Tình cờ tôi đọc lại một tài liệu cũ, có ghi: Năm 1949, một nhà giáo ở Nam kỳ kiện cha một học sinh của mình. Nguyên học sinh này lười học lại nghịch ngợm, bị thầy rầy và bắt quỳ gối nên mắc cỡ với bạn, uất ức về méc lại với cha. Ông này là người có địa vị trong tỉnh nên đã nổi giận, dắt con lại nhà thầy giáo để mắng thầy và làm thầy mất mặt. Thầy giáo đâm đơn kiện và vị thẩm phán, hồi đó là một người Pháp, đã xử cho ông giáo thắng, lại “tặng” cho người cha hồ đồ, bênh con vô lối kia một bài luân lý về phép xử sự với thầy của con.
Tài liệu đó Kết luận : Dân tộc mình nổi tiếng là biết trọng thầy, nên có câu “ Quân – sư – phụ ” ; mà bấy giờ có kẻ để cho người Pháp dạy lại cho mình bài học kinh nghiệm kính thầy thì thật là xấu hổ !Nhìn vào trong thực tiễn, với một đứa trẻ học mẫu giáo, tiểu học, thậm chí còn cả trung học cơ sở và trung học phổ thông ( nhất là ở những trường bán trú, nội trú ), thời hạn trẻ tiếp xúc với những thầy cô thường nhiều hơn hẳn so với cha mẹ. Với khoảng chừng 7-8 giờ ở trường ( với học viên nội trú thì nhiều hơn ), phần nhiều thời hạn này những em thao tác, tiếp xúc, ứng xử với những thầy cô ; thời hạn còn lại ở nhà, những em thực sự sống với cha mẹ rất ít bởi còn dành thì giờ để ngủ và hoạt động và sinh hoạt cá thể. Vì vậy, sự ảnh hưởng tác động của giáo viên so với trẻ nhiều hơn cha mẹ cũng không có gì lạ. Trong quy trình đó, không riêng gì có kỹ năng và kiến thức mà còn có thói quen, nền nếp, kiến thức và kỹ năng, lối sống … ; nếu những điều đó có nội dung đúng đắn, giải pháp hài hòa và hợp lý, có ý nghĩa thực tiễn … thì không chỉ người thầy thấy vui mà cha mẹ cũng mừng, xã hội cũng ủng hộ. Dĩ nhiên, nếu ngược lại thì mối đe dọa cũng không nhỏ .
3. Hiện nay, khi không còn “quân” thì quan niệm “quân – sư – phụ” nên hiểu là người thầy đáng được đề cao, tôn trọng hơn các bậc cha mẹ. Nói cách khác, các bậc cha mẹ nên có sự kính trọng người thầy của con, không nên xem ngang hàng hoặc là người dưới, nhất là khi cha mẹ là người có chức vụ, địa vị cao trong xã hội. Tôn trọng người thầy không chỉ là giữ truyền thống tốt đẹp “tôn sư trọng đạo” của dân tộc mà còn là cách để người thầy làm tốt hơn thiên chức của mình. Cha ông ta cũng từng nói: Muốn con hay chữ phải yêu lấy thầy, có lẽ cũng theo logic đó. Tôn trọng thầy không chỉ qua lời nói mà phải bằng hành động cụ thể; không phải qua sự biếu xén quà cáp mà là sự hợp tác, hỗ trợ các hoạt động giảng dạy tích cực, đúng đắn và góp ý, hiến kế với những hoạt động chưa phù hợp. Sự tôn trọng người thầy của cha mẹ là một tấm gương để con cái noi theo, theo cả hai lối: Cha mẹ kính trọng thầy cô của mình để con học tập (về nguyên tắc); và cha mẹ kính trọng thầy cô của con để con thực hành theo.
Lẽ dĩ nhiên, để người thầy xứng danh được tôn trọng thì bản thân mỗi người công tác làm việc trong ngành giáo dục nói chung và những giáo viên nói riêng phải bộc lộ mình có tư cách của người thầy. Quán ngữ “ thầy ra thầy, trò ra trò ” trước hết nhấn mạnh vấn đề tư cách làm thầy, trước khi yên cầu học trò phải như thế nào ; thầy với trò không phải quan hệ theo kiểu xấp xỉ lạ lẫm mà phải thân thiện, thân ái nhưng cũng không hề “ cá mè một lứa ”. Nhiều năm nay, ngành giáo dục đề ra chủ trương “ mỗi thầy cô là một tấm gương sáng ” là điều thiết yếu, không riêng gì về tư cách, đạo đức mà còn về ý niệm sống, về niềm tin học tập … Thế nhưng, cần có những đúc rút chân xác về sự nêu gương này và những bài học kinh nghiệm rút ra .
ThS. Nguyễn Minh Hải
Khi các hiện tượng “xói mòn đạo đức”, “thương mại hóa giáo dục”… đang diễn ra, chính người thầy phải góp phần tích cực vào việc hạn chế tình trạng đó. Có như vậy thì vai trò, hình ảnh của người thầy mới giữ được sự đẹp đẽ, lung linh, được xã hội tôn trọng.
