Các nhà Tâm lý học chuyên điều tra và nghiên cứu về trẻ em đều mong ước khám phá thực chất, chính sách, nguồn gốc, động lực của sự phát triển tâm lý trẻ em. Xuất phát điểm từ những quan điểm triết học, tâm lý học khác nhau về trẻ em, và nguồn gốc, động lực của sự phát triển tâm lý trẻ em mà hình thành nên những quan điểm khác nhau về sự phát triển tâm lý trẻ em. Dưới đây là một số ít học thuyết khá thông dụng .
1. Những ý niệm sai lầm đáng tiếc về sự phát triển tâm lý trẻ em
a. Thuyết tiền định lí
Đại diện tiêu biểu vượt trội cho Thuyết tiền định là những nhà di truyền học, những người có ý niệm rằng sự phát triển trẻ em có nguồn gốc sinh vật ( S. Auerbac, E. Thơndike, … ) .
Những người theo quan điểm của thuyết này cho rằng di truyền ( những đặc thù bẩm sinh hoặc gen ) là yếu tố đóng vai trò quyết định hành động so với sự phát triển tâm lý trẻ em, còn môi trường tự nhiên chỉ là “ yếu tố kiểm soát và điều chỉnh ”, “ yếu tố bộc lộ ” một tác nhân không bao giờ thay đổi nào đó của tính di truyền mà thôi. Nghĩa là, động lực của sự phát triển tâm lý là do những tiềm năng sinh vật bám sinh gây ra ( ngày này sinh học phát triển, người ta cho rằng tiềm năng sinh vật đó là sự mã hóa, chương trình hóa được trang bị trong gen ), còn chính sách của sự phát triển là quy trình trưởng thành, chín muồi của những thuộc tính bẩm sinh đó. Phát triển chẳng qua là sự thể hiện từ từ những tiềm năng bẩm sinh sẵn có. Bản chất của sự phát triển chính là sự ngày càng tăng về lượng của những hiện tượng kỳ lạ tâm lý được thể hiện đó. Tất cả là do di truyền quyết định hành động. Tính tích cực cá thể, giáo dục, giáo dưỡng … chỉ làm tăng lên hoặc giảm đi những yếu tố đã được tiền định từ trước đó mà thôi. Thuyết tiền định là chỗ dựa cho chủ nghĩa phân biệt chủng tộc với sự lý giải phản khoa học rằng “ dân tộc bản địa thượng đẳng ” ưu việt hơn “ dân tộc bản địa hạ đẳng ”, và điều đó do gen di truyền quyết định hành động .
Các nhà khoa học theo Thuyết tiền định thường dẫn ra những người nổi tiếng để dẫn chứng cho học thuyết của mình, rằng di truyền quyết định hành động tổng thể. Chẳng hạn, Đalămbe ( Jean le Rond d’Alembert, 1717 – 1783, nhà Toán học, Vật lý học nổi tiếng người Pháp ) là con hoang của nữ văn sĩ nổi tiếng, cháu ngoại của Hồng y giáo chủ được hưởng sự mưu trí do ông ngoại và bà mẹ di truyền lại. Thế nhưng, lại có những dẫn chứng khác : Pharađây ( M. Faraday, 1791 – 1867, nhà vật lý học Anh ) là con của người thợ rèn, nhạc sĩ Sôpanh ( F. Chopin, 1810 – 1849 ) là con người kế toán, vv … Vì thế coi di truyền bẩm sinh quyết định hành động sự phát triển tâm lý là không đúng chuẩn vì nó không bao quát được hết những trường hợp .
Ngày nay, Thuyết tiền định đã có những đổi khác mềm mỏng hơn để mọi người dễ đồng ý, ví dụ điển hình, nhà di truyền học S. Auerbac cho rằng sự phát triển của con người được quyết định hành động bởi gen, tuy nhiên có lúc gen có sự phân bổ xấu đến mức thậm chí còn khó chờ đón một tác dụng vừa phải, càng hiếm có sự phân bổ ưu việt đến mức khó hoàn toàn có thể đạt được hiệu quả cao mà không yên cầu sự cố gắng nào. Nhà Tâm lý học Mỹ E. Thơndike cho rằng, tự nhiên ban cho mỗi người một vốn nhất định, giáo dục cần phải làm thể hiện vốn đó là vốn gì và phải sử dụng nó bằng phương tiện đi lại tốt nhất. Cũng theo ông thì vốn đó đặt ra số lượng giới hạn cho sự phát triển, vì vậy một bộ phận học viên tỏ ra không đạt được tác dụng nào đó “ dù giảng dạy tốt ” số khác lại tỏ ra lại có thành tích cao “ dù giảng dạy tồi ” .
Tâm lý học tân tiến đã chứng minh và khẳng định không một tư chất nào mang sẵn những năng lượng và những nét nhân cách nhất định. Các yếu tố bẩm sinh, di truyền là tiền đề quan trọng cho sự phát triển tâm lý, nó pháp luật khunh hướng của sự phát triển tâm lý nhưng không quyết định hành động trình tự cũng như mức phát triển trí tuệ và nhân cách của trẻ em .
Như vậy, một mặt Thuyết tiền định có những góp phần nhất định cho khoa học tâm lý, giúp tất cả chúng ta thấy được những ảnh hưởng tác động của di truyền so với sự phát triển tâm lý. Mặt khác, Thuyết tiền định còn rất nhiều hạn chế. Những người theo học thuyết này đã hạ thấp vai trò của giáo dục và phủ nhận tính tích cực hoạt động giải trí của cá thể. Họ cho rằng trẻ tốt hay xấu, học giỏi hay kém không phải do giáo dục mà do gen tốt hay xấu. Vì thế, mọi sự can thiệp vào quy trình phát triển tự nhiên của trẻ đều không thiết yếu. Đề cao quá mức vai trò của di truyền khiến họ cổ súy cho giáo dục tự phát, giáo dục tự do .
b. Thuyết duy cảm
Thuyết duy cảm được khởi xướng bởi những nhà triết học duy cảm người Anh ở thế kỷ XVII – XVIII như Thơngs Hobbes ( 1586 – 1679 ) và John Lock ( 1632 – 1704 ), … Họ ý niệm rằng sự phát triển tâm lý con người có nguồn gốc là môi trường tự nhiên sống .
Những người theo Thuyết duy cảm quan niệm rằng thiên nhiên và môi trường là tác nhân quyết định hành động sự phát triển tâm lý của trẻ em. Chẳng hạn, John Lock đưa ra nguyên tắc “ tấm bảng sạch ” ( tabula rasa ) cho rằng trẻ em khi mới sinh ra, giống như một tờ giấy trắng, rồi dưới tác động ảnh hưởng của môi trường tự nhiên sống mà người lớn muốn vẽ trên đó cái gì thì sẽ nên cái đó. Ông cho rằng mọi tri thức của con người không phải là bẩm sinh mà là hiệu quả của nhận thức. Quan điểm của ông về trẻ em và nguyên tắc “ tấm bảng sạch ” là cơ sở triết học của những khuynh hướng quá tôn vinh vai trò của thiên nhiên và môi trường xã hội so với sự phát triển tâm lý trẻ em. Nghĩa là, theo họ, động lực của sự phát triển tâm lý chính là những tác động ảnh hưởng của môi trường tự nhiên. Cơ chế của sự phát triển tâm lý chính là sự ‘ ‘ sao chụp ” lại thiên nhiên và môi trường sống. Môi trường xung quanh như thế nào thì hành vi, nhân cách của con người sẽ như thế ấy. Bởi thế, muốn điều tra và nghiên cứu trẻ em chỉ cần nghiên cứu và phân tích thiên nhiên và môi trường xã hội xung quanh là hoàn toàn có thể hiểu được nó. Nhưng họ lại hiểu thiên nhiên và môi trường xã hội một cách không bao giờ thay đổi, quyết định hành động số phận con người .
So với Thuyết tiền định, Thuyết duy cảm có vẻ như trái chiều với Thuyết tiền định, về hình thức, quan điểm của hai học thuyết này không giống nhau, nhưng thực ra cả hai đều xem trẻ em như thể một thực thể thụ động trước tác động của di truyền hay thiên nhiên và môi trường. Nếu Thuyết tiền định bảo vệ sự sống sót của giai cấp và chủng tộc thống trị trong xã hội bằng tính di truyền thi Thuyết duy cảm bảo vệ họ bằng những điều kiện kèm theo đặc biệt quan trọng của thiên nhiên và môi trường. Vì lẽ đó, khi nghiên cứu và phân tích nguyên do trẻ em phạm pháp thì những người theo Thuyết tiền định cho rằng mầm mống phạm tội đã có sẵn trong di truyền, còn những người theo Thuyết duy cảm lại cho rằng trẻ em phạm tội vì nó sống trong môi trường tự nhiên tội lỗi .
Như vậy, Thuyết duy cảm có ưu điểm là nhìn thấy được sự tác động ảnh hưởng của môi trường tự nhiên so với sự phát triển tâm lý trẻ em, nhưng lại quá tôn vinh vai trò của giáo dục mà hạ thấp sự tác động ảnh hưởng của di truyền, đồng thời phủ nhận tính tích cực của chủ thể, vì vậy không hề lý giải được vì sao trong một môi trường tự nhiên sống như nhau lại có những nhân cách khác nhau .
c. Thuyết hội tụ hai yếu tố
Nhằm khắc phục sự phiến diện và sai lầm đáng tiếc của hai học thuyết trên, V. Stecnơ ( nhà Tâm lý học người Đức ) đã thiết kế xây dựng Thuyết quy tụ hai yếu tố .
Theo thuyết này thì sự tác động ảnh hưởng qua lại giữa thiên nhiên và môi trường và di truyền quyết định hành động sự phát triển tâm lý trẻ em. Trong hai yếu tố trên, di truyền giữ vai trò quyết định hành động còn thiên nhiên và môi trường là điều kiện kèm theo để biến những yếu tố có sẵn của di truyền trở thành hiện thực. Nghĩa là, theo họ, động lực của sự phát triển tâm lý trẻ em là sự tác động ảnh hưởng qua lại giữa di truyền và thiên nhiên và môi trường. Cơ chế của sự phát triển là sự trưởng thành, chín muồi của những tiềm năng sinh vật bẩm sinh có sẵn, trong đó nhịp độ và số lượng giới hạn của sự phát triển là tiền định .
Như vậy, lắp ghép hai ý niệm sai lầm đáng tiếc thành một học thuyết mới, về thực ra không có gì hơn thuyết sai lầm đáng tiếc đứng riêng không liên quan gì đến nhau. Những người theo thuyết này có đề cập đến vai trò của thiên nhiên và môi trường so với vận tốc chín muồi của năng lượng và nét tính cách được truyền lại cho trẻ em. Nhưng theo họ, “ môi trường tự nhiên ” không phải là hàng loạt những điều kiện kèm theo và thực trạng trẻ em đang sống mà chỉ là mái ấm gia đình của trẻ … Môi trường này mang tính riêng không liên quan gì đến nhau và gần như tách rời với đời sống xã hội. “ Môi trường xung quanh ” này tiếp tục không thay đổi và ảnh hưởng tác động một cách định mệnh đến sự phát triển tâm lý của trẻ, mà không nhờ vào vào hoạt động giải trí sư phạm của nhà giáo dục và tính tích cực của trẻ .
Quan niệm như trên là không hài hòa và hợp lý, bởi trên trong thực tiễn có nhiều trẻ em sinh đôi cùng trứng, cùng sống trong một môi trường tự nhiên mái ấm gia đình như nhau nhưng tâm lý lại phát triển khác nhau. Chính thế cho nên mà học thuyết này cũng không được thừa nhận thoáng đãng, mặc dầu ưu điểm của học thuyết là có đề cập đến sự ảnh hưởng tác động của di truyền và thiên nhiên và môi trường sống nhưng còn mang tính máy móc và chưa đơn cử, do đó cũng chưa thấy hết được vai trò của giáo dục và dạy học so với sự phát triển tâm lý trẻ em. Hơn nữa, học thuyết phủ nhận tính tích cực của trẻ em, vì thế không hề lý giải được nhiều trường hợp trong thực tiễn .
2. Quan niệm duy vật biện chứng về sự phát triển tâm lý trẻ em
Đây là quan điểm của những nhà Tâm lý học thuộc phe phái Tâm lý học hoạt động giải trí với những đại diện thay mặt tiêu biểu vượt trội : L. X. Vưgốtxki, A. N. Leônchiev, D. B. Encônhin, …
Khi xem xét những yếu tố về sự phát triển tâm lý trẻ em những nhà Tâm lý học hoạt động giải trí đa phần dựa trên nguyên tắc phát triển của triết học Mác – Lê nin .
Nguyên lý phát triển trong triết học Mác – Lê nin thừa nhận sự phát triển là quy trình biến hóa của sự vật hiện tượng kỳ lạ từ thấp lên cao, từ đơn thuần đến phức tạp. Đó là quy trình tích góp dần về lượng dẫn đến sự nhảy vọt về chất, là quy trình phát sinh cái mới trên cơ sở cái cũ do sự đấu tranh giữa những mặt trái chiều nằm ngay trong bản thân sự vật, hiện tượng kỳ lạ .
Khi nói đến khái niệm phát triển người ta hay đề cập đến những khái niệm có tương quan như lượng và chất, tăng trưởng, chín muồi và phát triển, cần phân biệt rõ những khái niệm này .
Thay đổi về lượng là đổi khác về mặt hình thức những thuộc tính của sự vật hiện tượng kỳ lạ ( số lượng bao nhiêu, mức độ nhiều hay ít, khối lượng, kích cỡ, vận tốc, … ) .
Thay đổi về chất là đổi khác về mặt nội dung, đổi khác những thuộc tính thực chất của sự vật hiện tượng kỳ lạ .
Tăng trưởng là sự đổi khác từ từ và tăng thêm về số lượng hoặc mức độ của một cấu trúc đã có .
Chín muồi là để chỉ sự tăng trưởng đạt đến “ độ ” ( mức độ đỉnh ). Tại thời gian đó sẽ xảy ra sự biến hóa về chất .
Phát triển là sự đổi khác về thực chất của cái được phản ánh và phương pháp phản ánh của cấu trúc đã có đó, nghĩa là có sự cấu trúc lại, kiểm soát và điều chỉnh lại cấu trúc đó và hiệu quả là tạo ra cái mới cả về phương diện hình thức lẫn nội dung .
Quan hệ giữa tăng trưởng, chín muồi với phát triển là quan hệ về mặt số lượng và chất lượng. Tăng trưởng, chín muồi dẫn đến sự đổi khác nhảy vọt về chất ( phát triển ) .
Vận dụng quan điểm Mác xít này để xem xét sự phát triển tâm lý trẻ em. Như vậy, sự phát triển tâm lý trẻ em cũng là quy trình đổi khác tâm lý của trẻ em từ thấp lên cao, từ đơn thuần đến phức tạp, cũng là quy trình tích góp dần về lượng, dẫn đến sự nhảy vọt về chất, là quy trình phát sinh những nét tâm lý mới trên nền những nét tăm lý cũ do sự đấu tranh giữa những mặt trái chiều nằm ngay trong chính bản thân đứa trẻ .
Quan điểm của các nhà tâm lý học Mác xít về sự phát triển tâm lý trẻ em có một số điểm đáng chú ý sau:
Bản chất của sự phát triển tâm lý chính là quy trình tích góp dần về lượng dẫn đến sự đổi khác về chất trong những hoạt động giải trí tâm lý và nhân cách của trẻ. Sự phát triển tâm lý trẻ em được biểu lộ ở hai mặt số lượng và chất lượng. Sự đổi khác về lượng của những tính năng tâm lý đạt đến độ “ chín muồi ” sẽ dẫn đến sự đổi khác nhảy vọt về chất và đưa đến cấu trúc tâm lý mới được hình thành .
Ví dụ : tư duy con người đi từ tư duy trực quan hành vi đến tư duy trực quan hình tượng rồi đến tư duy trừu tượng. Mỗi một loại tư duy sau đó có sự biến hóa về chất so với loại tư duy trước đó .
Sự phát triển tâm lý tuân theo quy luật phủ định của phủ định, gắn liền với sự Open những cấu trúc tâm lý mới ở những quy trình tiến độ lứa tuổi khác nhau. Sự phát triển tâm lý diễn ra theo khunh hướng đi lên, trong đó sẽ có những nét tâm lý mới được hình thành, những nét tâm lý cũ mất đi, nhưng không phải là mất đi hẳn mà là sự cấu trúc lại, cải tổ lại cấu trúc tâm lý cũ đó, thừa kế những yếu tố tích cực của cấu trúc cũ, gạt bỏ những yếu tố không tương thích và tái tạo lại chúng cho tương thích với sự phát triển của cấu trúc tâm lý mới, hiệu quả là những cấu trúc tâm lý mới được hình thành trên cơ sở cấu trúc tâm lý cũ ở một quy trình tiến độ lứa tuổi nhất định, cấu trúc tâm lý mới ấy, sau khi Open lại liên tục phát triển và đến một lúc nào đó sẽ bị phủ định bởi cấu trúc tâm lý mới Open từ trong lòng nó và quy trình đó cứ thế liên tục mãi. Sự phát triển như vậy luôn diễn ra liên tục, theo khunh hướng đi lên, nhưng không theo đường thẳng mà theo hình xoáy trôn ốc. Vì thế, sự phát triển tâm lý còn tuân theo quy luật thừa kế .
Ví dụ : tự ý thức về bản thân được hình thành từ tuổi mẫu giáo và phát triển qua những tiến trình lứa tuổi khác nhau. Sự tự ý thức của thiếu niên khác với sự tự ý thức của tuổi nhi đồng, tuổi mẫu giáo về chất .
Như vậy, trong mỗi quy trình tiến độ lứa tuổi sẽ có sự cải tổ về chất của những quy trình tâm lý và hàng loạt nhân cách của trẻ. Sự Open những nét cấu trúc tâm lý mới đã làm cho mỗi quy trình tiến độ lứa tuổi tâm lý con người sẽ mang những nét đặc trưng riêng .
Ví dụ : những em học viên trung học phổ thông có những nét tâm lý đặc trưng riêng khác với những tiến trình lứa tuổi khác như là sự hình thành quốc tế quan khoa học và khuynh hướng nghề nghiệp. Dù muốn hay không muốn thì trước cánh cổng vào đời, những em cũng phải tâm lý để lựa chọn cho mình một hướng đi, điều đó khiến những em đặc biệt quan trọng chăm sóc đến những mô hình nghề nghiệp và lựa chọn cho mình một nghề nghiệp, một hướng đi trong tương lai .
Sự phát triển tâm lý diễn ra không yên bình mà có khủng hoảng cục bộ và đột biến. Sự phát triển tâm lý có những quá trình phát triển cân đối không thay đổi trong thời điểm tạm thời xen kẽ với những thời kỳ “ khủng hoảng cục bộ ” và đột biến với những thay đổi thâm thúy .
Ví dụ : khủng hoảng cục bộ tuổi lên 3, khủng hoảng cục bộ tuổi dậy thì .
Sự phát triển tâm lý có tính liên tục, lê dài suốt cả cuộc sống và tuân theo một quy luật tuần tự với những quá trình tiếp nối đuôi nhau nhau theo một trật tự cố định và thắt chặt .
Cụ thể là các giai đoạn: Bắt đầu từ bào thai – sơ sinh – hài nhi – nhi đồng – thiếu niên – thanh niên – người trưởng thành – già lão. Sự phát triển tuân theo trình tự của các giai đoạn đó, không có sự đốt cháy giai đoạn, hoặc nhảy cóc qua các giai đoạn. Nếu con người chết đi ở giai đoạn nào thì đời người dừng lại ở giai đoạn đó.
Sự phát triển tâm lý trẻ em là một quy trình trẻ em tích cực hoạt động giải trí để-lĩnh hội nền văn hóa truyền thống xã hội loài người. L.x. Vưgốtxki đã đi sâu điều tra và nghiên cứu về vai trò của việc sử dụng những công cụ lao động ở người và nêu ra tư tưởng : việc sử dụng những công cụ lao động dẫn đến sự biến hóa hành vi con người, khiến con người khác với động vật hoang dã. Sự độc lạ này biểu lộ rõ nhất ở tính gián tiếp của hoạt động giải trí. Trong hoạt động giải trí, con người biết sử dụng công cụ lao động và những kí hiệu ( từ ngữ, chữ số … ). Công cụ hướng ra bên ngoài, ảnh hưởng tác động vào đối tượng người dùng nhằm mục đích biến hóa nó Giao hàng cho những nhu yếu của con người, còn kí hiệu hướng vào bên trong, ảnh hưởng tác động đến hành vi con người, có vai trò tinh chỉnh và điều khiển, kiểm soát và điều chỉnh hành vi và hoạt động giải trí của con người. Sự phát triển diễn ra trong chính quy trình con người nắm vững những loại công cụ và những loại kí hiệu đó. Trải qua những quá trình phát triển, con người sử dụng những loại ký hiệu để ghi lại những kinh nghiệm tay nghề về những loại công cụ và phương pháp sử dụng chúng. Đó là kho tàng kinh nghiệm tay nghề mang tính xã hội lịch sử vẻ vang của loài người. Để phát triển, đứa trẻ phải tích cực lĩnh hội được những kinh nghiệm tay nghề đó trải qua hoạt động giải trí và tiếp xúc. Nhưng đứa trẻ không tự lớn lên giữa môi trường tự nhiên mà trải qua vai trò trung gian của người lớn. Người lớn truyền thụ những kinh nghiệm tay nghề đó bằng con đường đặc trưng là giáo dục ( theo nghĩa rộng ). Chính vì thế, L. X. Vưgôtxki coi giáo dục chiếm vị tri trung tâm số 1 trong hàng loạt mạng lưới hệ thống tổ chức triển khai đời sống của trẻ em .
Quan điểm trên của L.x. Vưgốtxki đã được hàng loạt những nhà Tâm lý học Liên Xô nổi tiếng như : X.L. Rubinstêin, B.G. Angnhev, A.R. Luria, A.N. Leônchiev, P.J. Galpêrin, I.v. Zankôv, D.B. Elcônhin, B.B. Đavưđốp thừa nhận, tiến hành điều tra và nghiên cứu trên thực tiễn và chứng tỏ tính đúng đắn của nó. Không những thế, quan điểm hoạt động giải trí tích cực của chủ thể để lĩnh hội kinh nghiệm tay nghề xã hội lịch sử dân tộc là động lực của sự phát triển tâm lý trẻ Cĩậ còn được nhiều nhà tâm lý học châu Âu, Mỹ thừa nhận ( A.I. Walon, J. Piaget, p. Jangt, B.F. Skingr, J.B. Watson … ) .
Quan điểm của L.x. Vưgốtxki đã làm sáng tỏ nguồn gốc của sự phát triển tâm lý là môi trường tự nhiên văn hóa truyền thống xã hội, đơn cử là những kinh nghiệm tay nghề lịch sử vẻ vang xã hội. Cơ chế của sự phát triển tâm lý là quy trình con người tiếp thu và lĩnh hội kinh nghiệm tay nghề xã hội lịch sử vẻ vang đó .
Theo L.x. Vưgốtxki, động lực của sự phát triển tâm lý chính là hoạt động giải trí tích cực của cá thể để xử lý những xích míc. Nói một cách đơn cử hơn, chính những xích míc Open bên trong bản thân đứa trẻ trong quy trình sống và hoạt động giải trí có tính năng thôi thúc đứa trẻ tích cực hoạt động giải trí để xử lý những xích míc đó và hiệu quả là dẫn đến sự phát triển tâm lý. “ Nội dung thực sự của sự phát triển tâm lý chính là sự đấu tranh giữa những mặt trái chiều nằm ngay trong bản thân đứa trẻ, đó chính là cuộc đấu tranh giữa những xích míc bên trong, xích míc giữa những cái cũ ( nội dung và hình thức của những hoạt động giải trí tâm lý ) đã lỗi thời và những cái mới được sản sinh trong quy trình sống và hoạt động giải trí của trẻ ( L.x. Vưgốtxki, A.N. Leônchiev, X.L. Rubinstêin ) ” .
Ví dụ : theo Liubinxkaia có 4 nhóm xích míc ở trẻ mẫu giáo :
Thứ nhất, mâu thuẫn giữa nhu cầu mới với khả năng cũ chưa thể đáp ứng nhu cầu đó. Đơn cử như: trẻ mẫu giáo bắt đầu đi học, chúng muốn giao thiệp rộng rãi hơn, chúng muốn mọi người hiểu được chúng, nhưng ngôn ngữ còn nghèo nàn, vốn từ quá ít ỏi dẫn đến trẻ phải tích cực hoạt động để có thể lĩnh hội ngôn ngữ được nhiều hơn, kết quả là cuối tuổi mẫu giáo hầu hết các trẻ đều biết sử dụng tiếng mẹ đẻ một cách thành thạo trong sinh hoạt hàng ngày.
Thứ hai, mâu thuẫn giữa khả năng mới với hình thức cũ của hoạt động đang cản trở sự phát triển khả năng đó. Chẳng hạn, trẻ ba tuổi có thể tự mặc quần áo, tự ăn cơm, nhưng người lớn không cho dẫn đến khủng hoảng tuổi lên ba, đòi “con tự” làm.
Thứ ba, mâu thuẫn giữa hình thức cũ và hình thức mới của những mâu thuẫn: muốn vẽ nhưng chưa biết vẽ, biết vẽ nhưng vẽ không đẹp, vẽ không đẹp nên muốn vẽ đẹp hơn, vẽ đẹp rồi lại muốn vẽ gì đó mới hơn, lạ hơn,… Những mâu thuẫn nảy sinh không ngừng đó thôi thúc trẻ tích cực lĩnh hội những tri thức, kỹ năng, kỹ xảo mới, từ đó dẫn đến sự sáng tạo của trẻ trong hoạt động.
Thứ tư, mâu thuẫn giữa khả năng cũ với hình thức mới của hoàn cảnh (khả năng hiện có chưa đáp ứng được với những đòi hỏi mới của hoàn cảnh): khi trẻ bắt đầu đi mẫu giáo, giáo viên đòi hỏi trẻ phải tuân theo những yêu cầu của trường mầm non, nhưng trẻ chưa quen, chưa có khả năng thực hiện điều đó nên trẻ phải tích cực hoạt động để đáp ứng yêu cầu của giáo viên.
Tóm lại, có rất nhiều loại mâu thuẫn, chúng khác nhau trong từng thời điểm và từng giai đoạn lứa tuổi, nhưng mâu thuẫn chủ yếu nhất vẫn là mâu thuẫn giữa một bên là cái “tôi muốn” (nhu cầu) và một bên là cái “tôi có thể” (khả năng). Một mặt, trẻ có nhu cầu được hòa nhập vào đời sống của người lớn, được giống như người lớn, muốn có một vị trí xã hội nhất định trong đời sống, mong muốn thể hiện sự độc lập nhưng mặt khác, trẻ lại thiếu đi những khả năng hiện thực để đáp ứng nhu cầu đó. Trong nhận thức của trẻ nó xuất hiện như một sự không tương thích giữa nhu cầu và khả năng hiện có. Để giải quyết mâu thuẫn, trẻ phải tích cực hoạt động để lĩnh hội những kiến thức mới, hình thành kỹ năng, kỹ xảo mới…, nhằm mở rộng quyền tự lập và nâng cao khả năng, dẫn tới sự khai phá những điều mới mẻ trong xã hội người lớn, cái xã hội mà hiện giờ chúng chưa đủ trình độ để hiểu nhưng là cái xã hội mà chúng muốn được bước vào.
Sự phát triển tâm lý chịu ảnh hưởng tác động của nhiều yếu tố : bẩm sinh, di truyền, môi trường tự nhiên sống và hoạt động giải trí, dạy học – giáo dục và hoạt động giải trí cá thể. Trong đó yếu tố bẩm sinh, di truyền đóng vai trò là tiền đề của sự phát triển tâm lý, thiên nhiên và môi trường xã hội và hoạt động giải trí là điều kiện kèm theo, dạy học – giáo dục đóng vai trò chủ yếu, còn hoạt động giải trí tích cực của cá thể đóng vai trò quyết định hành động sự phát triển tâm lý .
3. Những quy luật chung về sự phát triển tâm lý trẻ em
a. Tính không đồng đều của sự phát triển tâm lý
Đây là quy luật chung của sự phát triển tâm lý. Quy luật này được bộc lộ ở chỗ những bộc lộ tâm lý, những tính năng tâm lý ở trẻ em không hề phát triển ở mức độ như nhau dù trong điều kiện kèm theo giống nhau. Tính không đồng đều của sự phát triển tâm lý được xem xét kỹ hơn ở hai góc nhìn sau :
Xét trong tiến trình phát triển tâm lý cá thể :
Sự phát triển tâm lý cá thể diễn ra không đồng đều qua những quá trình lứa tuổi, mà có những tiến trình quy tụ những điều kiện kèm theo tối ưu cho sự phát triển một hiện tượng kỳ lạ tâm lý nào đó tiêu biểu vượt trội hơn hẳn so với những hiện tượng kỳ lạ tâm lý khác. Giai đoạn thuận tiện đó gọi là quy trình tiến độ phát cảm .
Ví dụ : 1/5 tuổi : quy trình tiến độ phát cảm ngôn từ, 6-11 tuổi quá trình phát cảm kỹ xảo hoạt động, 15-20 tuổi : tiến trình phát cảm tư duy logic .
Tốc độ, nhịp độ phát triển tâm lý của một cá thể ( trí tuệ, tình cảm. đạo đức, … ) qua những tiến trình lứa tuổi cũng diễn ra không đồng đều. Có những quy trình tiến độ phát triển nhanh, mạnh, có quá trình phát triển dịu dàng êm ả, chậm hơn. Chẳng hạn, tiến trình dậy thì trẻ phát triển rất nhanh, rất mạnh .
Các cấu trúc tâm lý của cá thể cũng phát triển không đều về thời gian hình thành, vận tốc và mức độ phát triển. Chẳng hạn, trẻ phát triển nhận thức trước phát triển ngôn từ, phát triển ý thức về những sự vật bên ngoài trước khi phát triển ý thức về bản thân .
Xét trong quan hệ giữa cá thể này với cá thể khác .
Trong cùng một lứa tuổi, vận tốc và mức độ phát triển tâm lý của những cá thể ( nhận thức, tình cảm, sở trường thích nghi, tính cách, … ) cũng không đều nhau. Có những trẻ phát triển sớm hơn hoặc muộn hơn những trẻ khác. Nguyên nhân là do di truyền, điều kiện kèm theo sống và hoạt động giải trí khác nhau, tính tích cực hoạt động giải trí cũng khác nhau giữa những trẻ. Điều này đặt ra yếu tố giáo dục trẻ em không riêng gì tôn trọng sự độc lạ cá thể mà còn phải tạo điều kiện kèm theo thuận tiện để những em hoàn toàn có thể phát huy đến mức tối đa mọi tiềm năng của mình .
b. Tính toàn vẹn của sự phát triển tâm lý
Con người càng phát triển thì tâm lý con người ngày càng trở nên toàn vẹn, thống nhất và vững chắc hơn. Tâm lý trẻ nhỏ phần đông là một tổng hợp những quy trình tâm lý và phẩm chất tâm lý thiếu mạng lưới hệ thống và rời rạc nhau. Càng phát triển, tâm lý trẻ ngày càng trở nên toàn vẹn hơn, nghĩa là những thành tố trong cấu trúc của nhận thức và nhân cách ngày một nhiều hơn, khá đầy đủ và thâm thúy hơn. Chúng cũng thống nhất với nhau hơn, đồng nghĩa tương quan với việc chúng link và phối hợp với nhau ngặt nghèo thành một cấu trúc toàn diện và tổng thể, có mạng lưới hệ thống và hoàn hảo hơn. Như vậy giữa nhận thức, tình cảm và hành vi có sự đồng nhất nhiều hơn và hành vi con người cũng trở nên có ý thức hơn. Hơn nữa, cùng với sự lớn lên, những quy trình tâm lý cũng dần biến hóa trở thành những thuộc tính tâm lý không thay đổi và vững chắc trong nhân cách cá thể. Việc nhận thức ngày càng rất đầy đủ và thâm thúy, tình cảm phong phú và đa dạng, phong phú và mãnh liệt sẽ khiến cho hành vi, ý chí càng kiên cường hơn, nghĩa là nhân cách con người cũng trở nên rõ nét hơn .
Ví dụ : khi nhỏ, nhận thức ở trẻ còn non nớt, thơ ngây, xúc cảm, tình cảm bồng bột, hành vi bốc đồng thiếu ý thức ( ví dụ điển hình, trẻ thấy đồ chơi, trẻ đòi lấy ngay, nếu không cho trẻ sẽ khóc, … ). Trẻ chưa hiểu và cũng không hiểu nhiều điều. Nhưng càng lớn, trẻ càng nhận thức không thiếu hơn, tình cảm thâm thúy hơn, hành vi có ý thức và không thay đổi hơn, đồng thời những mặt nhận thức, thái độ, hành vi cũng link với nhau trong một cấu trúc nhân cách ngặt nghèo, có mạng lưới hệ thống hơn .
Tính toàn vẹn của tâm lý phụ thuộc vào khá nhiều vào động cơ chỉ đạo hành vi của trẻ. Càng lớn động cơ của trẻ càng trở nên tự giác, có ý nghĩa xã hội và thể hiện rõ trong nhân cách của trẻ. Ví dụ : trò ấu nhi thường hành vi vì muốn thỏa mãn nhu cầu một điều gì đó, và động cơ đó đổi khác hàng ngày, hàng giờ. Trong khi đó, thanh thiếu niên thường hành vi do động cơ cá thể hoặc động cơ xã hội thôi thúc và những động cơ đó cũng không thay đổi hơn .
c. Tính mềm dẻo và khả năng bù trừ trong sự phát triển tâm lý
Tính mềm dẻo của sự phát triển tâm lý trẻ em được bộc lộ ở chỗ trẻ em hoàn toàn có thể đổi khác, có năng lực lĩnh hội kiến thức và kỹ năng, kĩ năng … để phát triển bản thân, nhờ vậy tâm lý con người không ngừng phát triển và khác hẳn về chất so với động vật hoang dã. Chính tính mềm dẻo của hệ thần kinh tạo điều kiện kèm theo cho người lớn có những ảnh hưởng tác động giáo dục tương thích làm biến hóa tâm lý trẻ em .
Tính mềm dẻo tạo ra năng lực bù trừ, nghĩa là những công dụng tâm lý và sinh lý có năng lực bù đắp cho nhau. Trong tiến trình phát triển cá thể, năng lực bù trừ được bộc lộ khi một tính năng tâm lý hoặc sinh lý nào đó yếu hoặc thiếu thì những công dụng tâm lý và sinh lý khác sẽ được tăng cường hoặc phát triển mạnh hơn để bù đắp cho sự thiếu vắng đó. Điều này bộc lộ rất rõ so với sự phát triển tâm lý của trẻ em thông thường và càng bộc lộ rõ hơn nữa với trẻ em khuyết tật. Ví dụ : trẻ khiếm thị thì sẽ được bù đắp bởi sự phát triển can đảm và mạnh mẽ của thính giác .
Trên đây là 1 số ít quy luật cơ bản trong sự phát triển tâm lý trẻ em. Những quy luật đó biểu lộ với mức độ cao hay thấp, mờ nhạt hay rõ ràng còn phụ thuộc vào rất nhiều vào nhũng điều kiện kèm theo khác của sự phát triển tâm lý như điều kiện kèm theo sinh lý, điều kiện kèm theo xã hội .
4. Dạy học, giáo dục và sự phát triển tâm lý
L.x. Vưgốtxki nhấn mạnh vấn đề về mối quan hệ tương hỗ giữa dạy học và phát triển, ông chứng minh và khẳng định vị trí TT của dạy học và giáo dục so với sự phát triển tâm lý, nhưng cũng thừa nhận không phải toàn bộ mọi cái đã học ( hoặc được dạy ) đều giúp ích cho sự phát triển .
L.x. Vưgôtxki cho rằng dạy học phải đi trước sự phát triển và hấp dẫn sự phát triển, hướng sự phát triển của trẻ vào vùng phát triển tương lai ( vùng phát triển gần nhất ). Ông cho rằng có hai mức độ của sự phát triển .
+ Mức 1 : Vùng phát triển hiện tại. Ở mức độ này, học viên hiện đang có 1 số ít tri thức, kỹ năng và kiến thức, kỹ xảo, … và hoàn toàn có thể tự xử lý được yếu tố mà không cần sự tương hỗ của người lớn .
+ Mức 2 : Vùng phát triển gần nhất. Ở mức độ này, học viên cần có sự trợ giúp của người lớn thì mới xử lý được yếu tố. Ở “ vùng phát triển gần nhất ” học viên dưới sự tổ chức triển khai, điêu khiển của người thầy hoàn toàn có thể tiếp thu được những tri thức mới thân mật với tri thức cũ để đạt tới một trình độ phát triển cao hơn. Khi học viên đạt được trình độ ở “ vùng phát triển gần nhất ” thì cũng có nghĩa là vùng phát triển gần nhất đó đã biến thành “ vùng phát triển hiện tại ” của vùng phát triển tương lai sau đó .
Tâm lý học tân tiến này thời điểm ngày hôm nay đã khẳng định tính ưu việt của việc dạy học đi trước sự phát triển, hướng sự phát triển vào tương lai. Với phương pháp dạy học này càng thấy rõ hơn vai trò chủ yếu của dạy học, và giáo dục so với sự phát triển tâm lý. Vai trò chủ yếu của dạy học và giáo dục còn được dẫn chứng bởi những lí do sau :
Trẻ em chỉ hoàn toàn có thể lĩnh hội được kinh nghiệm tay nghề xã hội trải qua hoạt động giải trí và tiếp xúc với người lớn tức qua chính sách dạy học và giáo dục. Người lớn đóng vai trò trung gian giữa trẻ em và quốc tế vật phẩm. Ngay từ khi mới sinh ra, trẻ đã được người lớn chăm nom về mặt sức khỏe thể chất, được dạy dỗ về mặt niềm tin để phát triển trí tuệ, năng lượng, … trải qua nhiều hình thức khác nhau : dạy ăn, dạy nói, dạy theo phương pháp nhà trường, …
Dạy học và giáo dục tác động ảnh hưởng có mục tiêu, có kế hoạch, có nội dung so với sự phát triển tâm lý của trẻ. Dạy học và giáo dục sẽ xu thế cho trẻ phát triển theo một hướng nhất định phân phối nhu yếu của xã hội. Nhờ chính sách dạy học và giáo dục đứa trẻ sẽ tiếp thu tri thức, kỹ năng và kiến thức, kỹ xảo, … một cách nhanh nhất, ngắn nhất và có tinh lọc nhất .
Dạy học và giáo dục tổ chức triển khai những dạng hoạt động giải trí cho trẻ góp thêm phần thôi thúc nhanh hơn quy trình hình thành và phát triển tâm lý của trẻ .
Khi khẳng định chắc chắn vai trò chủ yếu của dạy học và giáo dục so với sự phát triển tâm lý của trẻ tất cả chúng ta cần chú ý quan tâm, trẻ em là một thực thể tích cực trước ảnh hưởng tác động của môi trường tự nhiên, vì thế sức tác động ảnh hưởng của dạy học và giáo dục tuy can đảm và mạnh mẽ, to lớn, nhưng không quyết định hành động trọn vẹn được sự phát triển của trẻ. Muốn tâm lý trẻ phát triển đúng đắn rất cần có sự tự giáo dục của bản thân trẻ trong suốt những tiến trình phát triển .
(Theo: Giáo trình tâm lý học lứa tuổi và tâm lý học sư phạm)
