Lịch sử Đà Lạt – Wikipedia tiếng Việt

Thành phố Đà Lạt được ghi nhận hình thành từ năm 1893, thời điểm bác sĩ Alexandre Yersin lần đầu tiên đặt chân đến cao nguyên Lâm Viên. Mặc dù vậy, trước thời kỳ này đã có nhiều nhà thám hiểm khác từng tới Lâm Viên, vùng đất này vốn là nơi cư trú của những cư dân người Lạch. Năm 1897, Toàn quyền Paul Doumer quyết định tìm kiếm một địa điểm để xây dựng trạm nghỉ dưỡng dành cho công chức và binh lính Pháp ở Đông Dương. Nhận được thư riêng của Paul Doumer, Alexandre Yersin đã đề nghị chọn cao nguyên Lâm Viên, nơi có khí hậu tương tự như vùng ôn đới châu Âu. Cuối tháng 3 năm 1899, đích thân Toàn quyền Paul Doumer cùng bác sĩ Yersin đã đến cao nguyên Lâm Viên để khảo sát và quyết định triển khai thực hiện dự định ban đầu.

Dự án kiến thiết xây dựng thành phố bị gián đoạn vào năm 1902 khi Toàn quyền Paul Doumer trở về Pháp, mang theo cả ý tưởng sáng tạo về một thành phố trên cao nguyên. Phải hơn 10 năm sau, khi Chiến tranh quốc tế thứ nhất bùng nổ, nhiều người Pháp không hề trở về châu Âu trong những kỳ nghỉ, Đà Lạt mới lại được nhớ đến. Từ giữa thập niên 1910, công cuộc thiết kế thành phố thực sự khởi đầu và ranh giới của Đà Lạt cũng được xác lập về mặt pháp lý khi Hội đồng nhiếp chính triều đình Huế thông tin Dụ xây dựng thị tứ Đà Lạt ngày 20 tháng 4 năm 1916. Trong vòng 30 năm, nhờ những bản quy hoạch của những kiến trúc sư Ernest Hébrard và Jacques Lagisquet, một thành phố xinh đẹp với những biệt thự cao cấp, văn phòng, trường học, khách sạn … đã hình thành. Vào năm 1945, Đà Lạt đã là một đô thị hơn 25 ngàn dân, giữ vai trò một TT giáo dục quan trọng và một thành phố du lịch mê hoặc. Trong quy trình tiến độ đầu của cuộc cuộc chiến tranh Nước Ta, Đà Lạt được chính quyền sở tại Đệ Nhất Cộng hòa quy hoạch tăng trưởng tương đối quy mô, nhiều trường học, TT văn hóa truyền thống và những khu công trình kiến trúc liên tục Open. Nhưng kể từ năm 1964, khi tình hình chính trị miền Nam Nước Ta không không thay đổi và cuộc cuộc chiến tranh ngày càng quyết liệt, Đà Lạt cũng chịu nhiều dịch chuyển và không còn tăng trưởng như quá trình trước đó .Sau năm 1975, giống như nhiều đô thị khác thời kỳ đầu sau cuộc chiến tranh, Đà Lạt bước vào một tiến trình khó khăn vất vả. Nhưng từ cuối thập niên 1980, cùng với sự tăng trưởng của nền kinh tế tài chính Nước Ta, thành phố Đà Lạt cũng dần hồi sinh, hạ tầng đô thị liên tục được kiến thiết xây dựng, tăng cấp. Năm 2009, Đà Lạt được Thủ tướng nhà nước quyết định hành động công nhận là đô thị loại I, liên tục giữ vai trò một thành phố quan trọng của vùng Tây Nguyên .

Thám hiểm cao nguyên Lâm Viên[sửa|sửa mã nguồn]

Những cuộc thám hiểm trước 1893[sửa|sửa mã nguồn]

Từ xa xưa, vùng cao nguyên Lâm Viên là địa bàn sinh sống của người Lạch, người Chil và người Srê thuộc dân tộc Cơ Ho, trong đó người Lạch chiếm số đông nhất.[1] Những người đầu tiên đến tiếp xúc với cư dân bản địa trên đất Lâm Đồng là người Chăm và có thể họ đã đặt chân lên cao nguyên Lâm Viên. Theo một vài ghi chép, người Việt cũng có thể từng biết đến và có mặt ở vùng đất này.[2] Đối với những nhà thám hiểm, trong toàn bộ vùng rừng núi Nam Trung Bộ, cao nguyên Lâm Viên chính là khu vực khó thâm nhập nhất. Nếu từ đồng bằng duyên hải miền Trung, để đến được cao nguyên Lâm Viên, cần vượt qua tầng cao nguyên thứ nhất, nơi có độ cao trung bình từ 900 đến 1.000 mét.[2] Người Việt đầu tiên có ý định thám hiểm vùng đất này là Nguyễn Thông, vị quan nhà Nguyễn nửa cuối thế kỷ XIX.[3] Năm 1877, khi đang giữ chức dinh điền sứ tỉnh Bình Thuận, Nguyễn Thông và Trương Gia Hội, vị quan tuần phủ Thuận Khánh, đã tiến hành thám hiểm vùng đất nằm giữa ba con sông La Ngà, Đồng Nai và Đạ Huoai, trong đó nhóm đi xa nhất của đoàn thám hiểm đã đặt chân đến cực nam của tỉnh Lâm Đồng, thuộc địa bàn huyện Đạ Huoai ngày nay.[4] Toàn bộ hành trình chuyến đi được Nguyễn Thông ghi lại trong bài Sớ xin lập đồn điền khai khẩn vùng Thượng du.[5]

Ngay sau khi chiếm được Nam Kỳ Lục tỉnh vào năm 1867, người Pháp đã sớm chăm sóc đến việc thám hiểm miền Đông Nam Bộ và miền Nam Trung Bộ. [ 6 ] Bác sĩ Paul Néis, y sĩ hạng nhất của thủy quân Pháp, là một trong những người Pháp tiên phong thám hiểm vào vùng đất của người Thượng ở khu vực này. Chuyến đi tiên phong của Paul Néis thực thi từ ngày 1 tháng 11 năm 1880 đến ngày 8 tháng 1 năm 1881 có địa phận gần trùng với địa phận thám hiểm của Nguyễn Thông. [ 6 ] Tuy có dự tính đến núi Lang Biang, vì theo lời người Thượng đó là đầu nguồn của sông Đồng Nai, nhưng Paul Néis buộc phải đổi khác lộ trình đi đến phủ Bình Thuận vì đồng hồ đeo tay mang theo ngừng chạy, không hề ghi lại nhật trình, và sức khỏe thể chất của một số ít thành viên trong đoàn thám hiểm sa sút. [ 7 ] Từ ngày 11 tháng 2 đến giữa tháng 4 năm 1881, nhờ sự trợ giúp của một tù trưởng người Mạ ở vùng hữu ngạn sông La Ngà, Paul Néis cùng trung úy thủy quân lục chiến đảm nhiệm về trắc địa Albert Septans đã thực thi chuyến thám hiểm thứ hai tới tận đầu nguồn sông Đồng Nai. [ 7 ] Trong chuyến đi này, Paul Néis và Albert Septans đã ghi chép được nhiều số liệu về khí tượng và nhân trắc học của vùng cao nguyên Lâm Viên. [ 8 ]

Chuyến đi của Paul Néis và Albert Septans đã mở đường cho nhiều cuộc thám hiểm khác đi vào vùng Đông Nam Bộ và Nam Trung Bộ, như của A. Gautier năm 1882, L. Nouet năm 1882… và đặc biệt là chuyến thám hiểm của thiếu tá Humann năm 1884. Trong cuốn hồi ký Sept mois chez les Mois (Bảy tháng nơi xứ Thượng), Alexandre Yersin nhiều lần nhắc đến Paul Néis và thiếu tá Humann, và cũng đã biết đến bản đồ của Humann.[9] Tuy Paul Néis và Albert Septans tới cao nguyên Lâm Viên trước Alexandre Yersin 12 năm, nhưng chuyến đi của họ chỉ được biết đến trong giới thám hiểm mà không được giới thiệu rộng rãi tới công chúng. Vào thời kỳ đó, những người Pháp vẫn còn bận tâm tới việc chinh phục toàn bộ Đông Dương nên cuộc thám hiểm của bác sĩ Paul Néis đã nhanh chóng bị rơi vào quên lãng.[9]

Chuyến thám hiểm của Yersin[sửa|sửa mã nguồn]

Năm 1890, sau khi đã bảo vệ thành công luận án tiến sĩ y khoa và làm việc tại Viện Pasteur Paris, Alexandre Yersin quyết định rời bỏ phòng thí nghiệm để dấn thân vào những cuộc phiêu lưu.[9] Ông xin vào làm việc cho hãng hàng hải Messageries Maritimes với hy vọng được đến các quốc gia thuộc địa.[10] Từ tháng 10 năm 1890, Yersin phục vụ trên tuyến đường biển Sài Gòn – Manila với chức vụ y sĩ, và đến tháng 4 năm 1891, ông chuyển sang tàu Saigon hoạt động trên tuyến Sài Gòn – Hải Phòng.[11] Ngày 29 tháng 7 năm 1891, trong lúc tàu dừng lại ở Nha Trang, Yersin thực hiện chuyến thám hiểm đầu tiên với ý định đi bằng đường núi từ Nha Trang về Sài Gòn trong vòng 10 ngày.[11] Nhưng chuyến đi không thành công. Sau khi qua Phan Rang, Phan Rí và đến Ta La, vùng phụ cận của Di Linh ngày nay, Yersin được người dân bản địa cho biết phải mất ít nhất 9 đến 10 ngày để tới được Sài Gòn. Ông quyết định trở lại Nha Trang để kịp lên tàu và tiếp tục hành trình ra miền Bắc.[12]

Tháng 10 năm 1892, Alexandre Yersin trở lại Paris và tìm cách hoạt động để được liên tục thám hiểm. Nhờ sự trợ giúp của một số ít người quen biết, đặc biệt quan trọng là Louis Pasteur và Émile Duclaux, Yersin được Bộ giáo dục Pháp cấp kinh phí đầu tư để triển khai một trách nhiệm khảo sát khoa học. [ 13 ] Ông quay lại TP HCM vào đầu năm 1893, tới gặp Toàn quyền Jean-Marie de Lanessan và nhận trách nhiệm khảo sát một tuyến đường đi bộ từ Hồ Chí Minh xuyên sâu vào vùng đất của người Thượng, kết thúc ở một khu vực thuận tiện trên bờ biển Trung Kỳ. [ 13 ] Ngày 24 tháng 2 năm 1893, Yersin cùng năm người khác rời TP HCM để thực thi chặng đường tiên phong từ TP HCM đi Phan Thiết, băng qua vùng Tánh Linh. [ 14 ] Ngoài những dụng cụ thám hiểm, Yersin còn mang theo 1 số ít thuốc chủng bệnh đậu mùa để chủng ngừa cho người dân những vùng ông sẽ đi qua. [ 13 ] Đoàn thám hiểm qua Tà Cú, Tánh Linh, rồi tới Phan Thiết, từ đây Yersin tới Nha Trang bằng đường Cái Quan để gặp công sứ Lenormand, sau đó trở lại Phan Rí. [ 14 ] Sáng ngày 8 tháng 4 năm 1893, ông rời Phan Rí để thực thi chặng đường thứ hai Phan Rí – Tánh Linh, băng qua vùng núi. Đoàn lữ hành trên đoạn đường này rất phần đông, gồm có 80 dân phu, 6 ngựa cưỡi và một con voi. [ 15 ] Ở Lao Gouan, thời nay thuộc huyện Đức Trọng, Yersin gặp Tong Vit Ca, một người Việt nhận khoán việc thu thuế ở những tổng người Thượng thường trực Phan Rí. Tong Vit Ca ngỏ ý muốn tháp tùng Yersin đến Ta La. [ 15 ] Đoàn thám hiểm tới Ta La ngày 25 tháng 4, ở đây Yersin chia tay Tong Vit Ca liên tục hành trình dài đến làng Droum, qua sông La Ngà trở về Tánh Linh. [ 16 ]Ngày 30 tháng 5 năm 1893, Alexandre Yersin mở màn thực thi chặng đường thứ ba từ Tánh Linh đi Phan Rang bằng một con đường núi khác với chặng trước. Sau khi men theo tả ngạn sông La Ngà để trở lại Droum, đoàn thám hiểm vượt qua sông đến Tia Lao, một khu vực đã được ghi trên map của thiếu tá Humann. [ 17 ] Ngày 11 tháng 6, Yersin đến Bross, nằm ở đáy một thung lũng sâu có sông Đồng Nai chảy qua, phía Bắc là ngọn núi Tadoung, ngày này thuộc tỉnh Đắk Nông. [ 18 ] Từ Tadoung, Yersin xuống núi để quay trở lại Rioung và để lại tư trang tại đây rồi bốn người phu khuân vác lên đường thám sát vùng núi Lang Biang. [ 19 ] Sau hai ngày đường, vào 15 giờ 30 ngày 21 tháng 6 năm 1893, Yersin bước ra khỏi rừng thông và phát hiện ra cao nguyên Lâm Viên. Trong nhật ký hành trình dài, ông chỉ ghi vắt tắt : ” 3 h30 : cao nguyên lớn trơ trụi, nhấp nhô gò đồi “. [ 19 ] Yersin ngủ lại một đêm ở Dankia rồi quay trở lại Rioung dưới một cơn mưa tầm tã. [ 20 ] Sau khi rời Rioung, đoàn thám hiểm men theo thung lũng sông Đa Nhim và đến Phan Rang ngày 26 tháng 6 năm 1893. [ 21 ]

Đà Lạt trước 1945[sửa|sửa mã nguồn]

Giai đoạn trước 1900[sửa|sửa mã nguồn]

Năm 1897, Paul Doumer lên giữ chức Toàn quyền Đông Dương, quy trình tiến độ mà Nước Ta và cả Liên bang Đông Dương tương đối yên bình. Sau thất bại của khởi nghĩa Hương Khê, những hoạt động giải trí vũ trang kháng Pháp trong thời điểm tạm thời lắng xuống. [ 22 ] Trong một chuyến công du tới Ấn Độ vào năm 1897, Toàn quyền Paul Doumer có đến thăm những trạm nghỉ ngơi được thiết kế xây dựng trên những vùng núi cao, nơi có khí hậu tựa như như ở châu Âu. Paul Doumer khởi đầu chăm sóc đến việc thiết lập những TT nghỉ ngơi tựa như dành cho người châu Âu ở Đông Dương. [ 23 ] Ngay từ những ngày đầu chinh phục thuộc địa, sức khỏe thể chất của binh lính và công chức Pháp, những người vốn không quen với khí hậu nhiệt đới gió mùa, luôn là mối lo của những nhà cầm quyền thực dân. [ 24 ] Ngày 23 tháng 7 năm 1897, trong thư gửi cho những khâm sứ, thống sứ, Paul Doumer nêu lên bốn điều kiện kèm theo thiết yếu để thiết kế xây dựng một trạm nghỉ ngơi : độ cao trên 1.200 mét, nguồn nước dồi dào, đất đai hoàn toàn có thể canh tác và năng lực thiết lập đường giao thông vận tải thuận tiện. Khi nhận được thư riêng của Paul Doumer, bác sĩ Alexandre Yersin đã đề xuất kiến nghị chọn cao nguyên Lâm Viên, nơi ông được biết đến trong chuyến thám hiểm năm 1893. [ 1 ] Trong hồi ký của mình, Alexandre Yersin viết :

Năm 1897, Paul Doumer cử một phái đoàn quân sự chiến lược dưới sự chỉ huy của đại úy Thouard điều tra và nghiên cứu một con đường từ Nha Trang lên Lâm Viên. [ 26 ] Sau 11 tháng thao tác, đại úy Thouard Tóm lại không hề thiết kế xây dựng một tuyến đường nối trực tiếp Nha Trang với Lâm Viên. Thay vào đó, Thouard phác thảo một con đường xuất phát từ Phan Rang qua ngã Fimnom và gợi ý một tuyến đường khác nối thẳng Hồ Chí Minh với Đà Lạt. [ 27 ] Khi đoàn Thouard còn chưa kết thúc, những đoàn nghiên cứu và điều tra khác của Garnier, Odhéra và Bernard liên tục được cử đến Lâm Viên cùng khảo sát còn đường nối Phan Thiết – Di Linh – Đà Lạt. Missigbrott, một thành viên trong đoàn Thouard, đã ở lại sau chuyến khảo sát để lập một vườn rau và chăn nuôi gia súc, tạo cơ sở cho trạm nông nghiệp và trạm khí tượng sau này. [ 1 ] Cuối tháng 3 năm 1899, đích thân Toàn quyền Paul Doumer cùng bác sĩ Yersin đến cao nguyên Lâm Viên khảo sát thực tiễn và quyết định hành động tiến hành thực thi dự tính khởi đầu. [ 28 ] Ngày 1 tháng 11 năm 1899, Toàn quyền Paul Doumer ký nghị định xây dựng tỉnh Đồng Nai Thượng với thủ phủ Di Linh và hai trạm hành chính ở Tánh Linh và Lâm Viên. [ 29 ] Đây là tiền đề pháp lý tiên phong cho việc hình thành công dụng hành chính của thành phố Đà Lạt sau này. [ 30 ]

Giai đoạn 1900 – 1915[sửa|sửa mã nguồn]

Năm 1901, Paul Champoudry, người được cử đến Đà Lạt với tư cách thị trưởng của vài chục dân cư, đã thiết lập một họa đồ toàn diện và tổng thể tăng trưởng Đà Lạt. [ 31 ] Cùng năm đó, Toàn quyền Paul Doumer, sau dự tính thiết kế xây dựng tuyến đường sắt xuyên rừng từ Nha Trang lên Đà Lạt không thành, [ 32 ] quyết định hành động xây dựng tuyến đường sắt Tháp Chàm – Đà Lạt. [ 30 ] Tuy vậy, dự án Bất Động Sản kiến thiết xây dựng thành phố bị dừng lại khi Paul Doumer trở về Pháp vào năm 1902, những khu công trình gần như bị bỏ lỡ bởi thiếu kinh phí đầu tư và trở ngại về giao thông vận tải. Thời kỳ này, Đà Lạt chỉ còn mười căn nhà tranh nghèo nàn, dân cư đa phần vẫn là những người Lạch cùng 1 số ít nhỏ người châu Âu và người Việt. [ 31 ] Mặc dù vậy, trong thời hạn ngủ quên lê dài hơn 10 năm này, nhiều đoàn điều tra và nghiên cứu vẫn liên tục được Toàn quyền Jean Baptiste Paul Beau gửi tới Lâm Viên để khảo sát. Những hiệu quả của họ đã khẳng định chắc chắn chắc như đinh hơn quyết định hành động chọn Đà Lạt làm nơi nghỉ ngơi, thay vì những khu vực khác như thung lũng sông Đa Nhim hay cao nguyên Di Linh. [ 30 ]Tháng 5 năm 1903, Tướng Léon de Beylié cùng một phái đoàn tới Đà Lạt và quyết định hành động chọn nơi đây để thiết lập một doanh trại quân đội 3.500 đến 4.000 binh lính người châu Âu đồn trú. [ 31 ] Ngày 5 tháng 1 năm 1906, Hội đồng quốc phòng Đông Dương họp tại Đà Lạt và quyết định hành động chọn cao nguyên Lâm Viên làm nơi nghỉ ngơi, đồng thời xác lập vị trí Đà Lạt thay vì khu vực Dankia. [ 33 ] Nhưng cho tới nhiệm kỳ của Toàn quyền Antony Klobukowski, 1908 – 1910, mọi hoạt động giải trí phần đông chững lại. Thị trưởng Champoudry cùng hội đồng thị xã khi đó ” không có một khoản ngân sách đáng kể, không có một sự trợ giúp nào cả “. [ 34 ] Thời kỳ này chỉ một vài khu công trình được kiến thiết xây dựng, trong đó có lữ quán cho khách vãng lai về sau trở thành khách sạn Hôtel du Lac, và những trạm nông nghiệp và khí tượng được chuyển từ Dankia về Đà Lạt. [ 35 ] Pierre Duclaux, một người Pháp tới cao nguyên Lâm Viên vào năm 1908, đã viết :

Đến nhiệm kỳ của Toàn quyền Albert Sarraut, sự đe dọa của Nhật Bản khiến Chính phủ Pháp nới rộng quyền hạn của Toàn quyền Đông Dương, cho phép cai trị thuộc địa bằng chính những nghị định do Toàn quyền ban hành.[37] Năm 1911, Albert Sarraut quyết định đẩy nhanh tiến độ các công trình giao thông lên Đà Lạt.[38] Năm 1913 và năm 1914, các tuyến đường bộ Phan Thiết – Di Linh và Di Linh – Đà Lạt lần lượt hoàn thành.[39] Đây là con đường lưu thông bằng xe đầu tiên nối Đà Lạt với vùng đồng bằng, trước đó để đến Đà Lạt chỉ có thể đi bộ hoặc đi ngựa.[40] Cùng với giao thông đường bộ, đoạn đường sắt Phan Rang – Krong Pha được đưa vào sử dụng giúp việc giao thương và đi lại giữa Đà Lạt với vùng đồng bằng trở nên thuận tiện. Đến năm 1915, có hai con đường để đi từ Sài Gòn tới Đà Lạt: tuyến Sài Gòn – Ma Lâm – Đà Lạt dài 354 km mất một ngày rưỡi và tuyến Sài Gòn – Phan Rang – Đà Lạt dài 414 km mất hai ngày.[41] Chiến tranh thế giới thứ nhất bùng nổ, nhiều người châu Âu không thể trở về quê hương đã tìm tới Đà Lạt để nghỉ dưỡng. Từ năm 1915, nhiều du khách đã đến đây bằng xe hơi và Hãng vận tải Lang Biang (Société des correspondances Automobiles du Lang Biang) thuộc chi nhánh của Công quản Đường sắt Miền Nam bắt đầu tổ chức đưa du khách đến Đà Lạt nghỉ dưỡng, săn bắn.[38]

Giai đoạn 1916 – 1945[sửa|sửa mã nguồn]

Quang cảnh Đà Lạt khoảng chừng cuối thập niên 1920, khu vực gần khách sạn Langbian Palace, ngày này là khách sạn Dalat PalaceKhoảng thời hạn từ năm 1916 đến năm 1945 là một tiến trình đầy dịch chuyển của lịch sử vẻ vang. Hai cuộc thế chiến đã tác động ảnh hưởng thâm thúy đến tình hình chính trị và xã hội. Sau Chiến tranh quốc tế thứ nhất, công cuộc khai thác thuộc địa tại Đông Dương trở nên sôi động, số vốn góp vốn đầu tư của tư bản Pháp từ 170 triệu franc vào năm 1924 lên đến 585 triệu franc vào năm 1930. [ 34 ] Tình trạng lạm phát kinh tế tại Pháp khiến cho đồng bạc Đông Dương và những nguyên vật liệu tăng giá, thôi thúc sự góp vốn đầu tư của tư bản Pháp trong khoảng chừng thời hạn 1924 đến 1930 lên tới 3 tỷ franc. Sự tăng trưởng của kinh tế tài chính dẫn đến sự xuất hiện ngày càng đông những người quốc tế tại Nước Ta với số lượng 30 ngàn người Pháp vào năm 1937 và 466 ngàn Hoa kiều vào năm 1943. [ 34 ] Hai cuộc thế chiến cũng khiến nhu yếu nghỉ ngơi tại chỗ của người ngoại bang tăng, trở thành thời cơ giúp thành phố du lịch Đà Lạt tăng trưởng. [ 37 ]Giai đoạn từ 1916 đến 1926 hoàn toàn có thể xem như quá trình thể chế hóa Đà Lạt. [ 42 ] Ngày 6 tháng 1 năm 1916, Toàn quyền Ernest Nestor Roume ký Nghị định xây dựng tỉnh Lâm Viên với địa giới : phía bắc là sông Krông Nô, phía đông nam là sông Krông Pha, phía nam là sông La Giai, phía tây là biên giới với Campuchia. Ngày 20 tháng 4 cùng năm, Hội đồng nhiếp chính của vua Duy Tân thông tin Dụ xây dựng thị tứ Đà Lạt. Theo niềm tin của dụ này, hàng loạt quyền hạn so với Đà Lạt được trao cho Toàn quyền Đông Dương, người Pháp toàn quyền chiếm hữu đất đai trong khu vực và dưới quyền quản lý và điều hành trực tiếp của Toàn quyền Đông Dương. [ 43 ] Bốn năm sau đó, ngày 31 tháng 10 năm 1920, Toàn quyền Maurice Long ký nghị định xây dựng khu tự trị Lâm Viên, phần địa giới còn lại của tỉnh Lâm Viên được mang tên Đồng Nai Thượng với tỉnh lỵ đặt tại Di Linh. Cũng ngày 31 tháng 10 năm 1920, một nghị khác của Toàn quyền Đông Dương ấn định khu tự trị trên cao nguyên Lâm Viên trở thành thị xã Đà Lạt và xác lập nâng Đà Lạt lên thị xã hạng hai với những quy định thoáng đãng. [ 43 ] Năm 1926, một nghị định tiếp theo được ký vào ngày 26 tháng 7 đưa vị thế hành chính của Đà Lạt lên cao hơn : Đà Lạt vừa trở thành đơn vị chức năng thường trực Toàn quyền, vừa có tính tự trị cao hơn so với những thị xã khác. [ 44 ] Năm 1941, khi tỉnh Lâm Viên được tái lập, Thị trưởng Đà Lạt kiêm chức Tỉnh trưởng tỉnh Lâm Viên. [ 45 ]Cùng với việc xác lập vị thế hành chính, dân số Đà Lạt cũng tăng lên can đảm và mạnh mẽ và những khu công trình kiến thiết xây dựng dần mọc lên. Vào năm 1923, nơi đây chỉ có 1.500 dân cư, tới năm 1938, dân số thành phố đã lên đến 9.000 người và năm 1944, Đà Lạt trở thành một đô thị hơn 25 ngàn dân. [ 46 ] Năm 1921, kiến trúc sư Ernest Hébrard nhận trách nhiệm thiết lập đồ án quy hoạch Đà Lạt. Hoàn thành vào tháng 8 năm 1923, đồ án của Ernest Hébrard biểu lộ một tầm nhìn và tham vọng rất lớn : kiến thiết xây dựng Đà Lạt trở thành thủ phủ của Liên bang Đông Dương. [ 47 ] Năm 1933, kiến trúc sư Louis Georges Pineau đưa ra một đồ án chỉnh trang thành phố với một ý niệm thực tiễn hơn và hầu hết những nét chủ yếu của đồ án này vẫn được giữ lại trong Chương trình chỉnh trang và tăng trưởng Đà Lạt năm 1943. [ 47 ] Giai đoạn từ năm 1916 cho tới Chiến tranh quốc tế thứ hai, những khu công trình hạ tầng của Đà Lạt cũng dần hoàn thành xong. Năm 1918, nhà máy sản xuất điện được kiến thiết xây dựng, từ năm 1919 đến 1921, trường học, kho bạc, bưu điện và trạm xá lần lượt Open. [ 48 ] Những năm đầu thế kỷ XX, ở Đà Lạt chỉ có những ngôi nhà gỗ, năm 1908 mới Open ngôi nhà gạch không tô tiên phong. Nhưng đến thập niên 1920 và 1930, hàng loạt những khu công trình kiến trúc quy mô lớn đã được thiết kế xây dựng, như khách sạn Langbian Palace, trường Trung học Yersin, ga Đà Lạt, dinh Toàn quyền … [ 49 ] Giai đoạn này, những cơ sở văn hóa truyền thống và giáo dục cũng khởi đầu tăng trưởng, một số ít trường học như Trung học Yersin, Couvent des Oiseaux hay Thiếu sinh quân lôi cuốn học viên đến từ khắp Nước Ta và cả Đông Dương. [ 50 ] Năm 1938, khi nhà ga xe lửa triển khai xong, thời hạn đi từ TP.HN đến Đà Lạt chỉ mất 48 giờ, hành khách tìm đến thành phố nghỉ ngơi ngày một đông. [ 51 ] Năm 1944, Đà Lạt gần như là thủ đô hà nội của Liên bang Đông Dương khi Toàn quyền và hầu hết những văn phòng quan trọng đều chuyển về thao tác ở đây. [ 52 ] Sau gần 30 năm thiết kế xây dựng, Đà Lạt vào năm 1945 đã trở thành một thành phố xinh đẹp của vùng Viễn Đông, một TT giáo dục quan trọng và một điểm du lịch mê hoặc. [ 45 ]

Đà Lạt từ 1945 đến 1954[sửa|sửa mã nguồn]

Từ giữa thế kỷ XX, lịch sử vẻ vang Nước Ta bước vào một thời kỳ đầy dịch chuyển khiến Đà Lạt cũng chịu nhiều ảnh hưởng tác động. Tháng 3 năm 1945, quân đội Nhật Bản thực thi cuộc thay máu chính quyền lật đổ cơ quan chính phủ bảo lãnh của Pháp tại Đông Dương. Để chuẩn bị sẵn sàng đối phó với quân Đồng Minh, quân đội Nhật được đưa đến Đà Lạt và chiếm đóng nhiều nơi, đồng thời đào hầm hào công sự ở những vị trí quan trọng, dự trữ lương thực, thực phẩm. Trong tiến trình này, có tới 600 viên chức và kiều dân Pháp bị bắt và tập trung chuyên sâu ở hai cư xá Decoux và Bellevue. [ 53 ] Khi nhà nước Trần Trọng Kim xây dựng, Nguyễn Tiến Lãng, sau đó là Hoàng thân Ưng An được cử tới làm Tỉnh trưởng tỉnh Lâm Viên, chức vụ kiêm nhiệm Thị trưởng Đà Lạt. [ 54 ] Cuộc cuộc chiến tranh Đông Dương nổ ra cuối năm 1946 đã tác động ảnh hưởng can đảm và mạnh mẽ tới Đà Lạt, nhiều dân cư rời thành phố tới lánh nạn ở Đơn Dương, Ninh Thuận, Bình Thuận hoặc trở về quê quán cũ. Năm 1946, dân số Đà Lạt chỉ còn 5.200 người khiến người Pháp gọi nơi đây là ” thành phố quạnh hiu “. [ 53 ] Nhưng khởi đầu từ năm 1947, thành phố dần đông đúc trở lại khi nhiều người dân hồi cư. Cuối năm 1952, dân số Đà Lạt lên đến 25.041 người, gần tương tự thời gian năm 1944. [ 55 ]

Khi người Pháp trở lại nắm giữ Đà Lạt năm 1946, các hoạt động kinh tế xã hội cũng dần trở lại bình thường. Bộ máy chính quyền Đà Lạt được tổ chức lại, Tòa Đốc lý được đổi thành Tòa Thị chính và thị xã do một thị trưởng quản lý với sự tham dự của Hội đồng thị xã.[53] Vào thời kỳ này, Đà Lạt được chia thành 10 khu phố, định danh từ 1 đến 10, với 30 ấp.[56] Năm 1950, Triều đình Huế quyết định tách Tây Nguyên thành một đơn vị hành chính riêng, Bảo Đại ra Dụ số 6 ngày 14 tháng 4 năm 1950 thành lập Hoàng triều Cương thổ với Đà Lạt làm thủ phủ. Ngày 10 tháng 11 cùng năm đó, Bảo Đại tiếp tục ra Dụ số 4 với nội dung sửa đổi địa giới hành chính thị xã Đà Lạt và sáp nhập một phần tỉnh Lâm Viên vào tỉnh Đồng Nai Thượng.[57] Đà Lạt khi đó trở thành địa điểm của rất nhiều các cơ quan liên tỉnh, quốc gia và liên bang. Trong khoảng thời gian 1945 đến 1954, mạng lưới giáo dục của thành phố phát triển rộng khắp với 20 trường học.[58] Đà Lạt thời kỳ này tuy bình yên nhưng ít được xây dựng thêm, đáng chú ý chỉ có tu viện Dòng Chúa Cứu Thế, ngày nay là trụ sở Viện Sinh học Tây Nguyên, và Trường miền núi Lang Biang.[59][60] Khoảng cuối năm 1953 đầu năm 1954, khi cuộc chiến tranh Đông Dương bước vào giai đoạn khốc liệt nhất, dân chúng ở các tỉnh lân cận đổ về Đà Lạt để tỵ nạn chiến tranh.[57]

Đà Lạt từ 1954 đến 1975[sửa|sửa mã nguồn]

Giai đoạn 1954 – 1963[sửa|sửa mã nguồn]

Năm 1954, sau thất bại ở trận Điện Biên Phủ, người Pháp rời khỏi Đông Dương. Hiệp định Genève chia Nước Ta thành hai miền với ranh giới là vĩ tuyến 17. Đà Lạt thời kỳ này liên tục chịu tác động ảnh hưởng thâm thúy bởi những dịch chuyển của lịch sử dân tộc. Chỉ trong vòng hơn hai năm từ 1954 đến 1956, dân số Đà Lạt tăng từ trên 25 ngàn lên gần 59 ngàn nhờ dòng người di cư từ miền Bắc cùng làn sóng dân cư từ miền Trung tới lập nghiệp. [ 57 ] Dưới thời Đệ Nhất Cộng hòa Việt Nam, chính quyền sở tại TP HCM xác lập một nền hành chính mang sắc thái riêng. [ 56 ] Ngày 11 tháng 3 năm 1955, Thủ tướng Ngô Đình Diệm phát hành Dụ số 21 giải thể chính sách Hoàng triều Cương thổ, Đà Lạt thường trực chính quyền sở tại TW tại Hồ Chí Minh. [ 61 ] Ngày 19 tháng 5 năm 1958, Tổng thống Ngô Đình Diệm ký sắc lệnh 261 – việt nam xây dựng tỉnh Tuyên Đức gồm có thị xã Đà Lạt và 3 Q. Lạc Dương, Đơn Dương, Đức Trọng. Một phần chủ quyền lãnh thổ Đà Lạt bị cắt bớt nên dân số giảm xuống chỉ còn 43 ngàn người. [ 62 ]Sau khi người Pháp rời khỏi Đông Dương, Đà Lạt chỉ còn vai trò một thành phố du lịch, không còn giữ công dụng ” Thành Phố Hà Nội mùa hè ” như tiến trình trước đó. [ 63 ] Được xem như địa phận kế hoạch quan trọng ở Nam Tây Nguyên, Đà Lạt khi đó được chính quyền sở tại TP HCM thiết lập một mạng lưới hệ thống hành chính khá hoàn hảo. Thành phố đặt dưới quyền một thị trưởng với cỗ máy giúp việc gồm những ty Nội an và Quân vụ, Hành chính, Tài chính, Kinh tế … và một Hội đồng đô thị. [ 57 ] Thị trưởng của Đà Lạt kiêm nhiệm chức vụ tỉnh trưởng tỉnh Tuyên Đức và từ 9 tháng 11 năm 1960, tòa thị chính Đà Lạt được sáp nhập với tòa hành chính tỉnh Tuyên Đức. [ 62 ] Năm 1961, hai cơ quan hành chính này được tách riêng, nhưng tới năm 1964 lại được gộp lại thành tòa hành chính Đà Lạt – Tuyên Đức. [ 64 ] Về tổ chức triển khai hành chính, Đà Lạt được chia thành 10 thành phố, xã Liên Hiệp và ấp Thái Phiên. Mỗi thành phố gồm có nhiều ấp và mỗi ấp đều có ấp trưởng trực tiếp quản trị mạng lưới liên gia từ 10 đến 30 hộ mái ấm gia đình đặt dưới sự giám sát của liên gia trưởng về mọi mặt hành chính cũng như bảo mật an ninh trật tự. [ 65 ]Từ năm 1954 đến năm 1963, chính quyền sở tại Tổng thống Ngô Đình Diệm có kế hoạch tăng trưởng Đà Lạt khá quy mô, thiết kế xây dựng những khu công trình văn hóa truyền thống thẩm mỹ và nghệ thuật, hạ tầng đô thị được chỉnh trang, tăng cấp. [ 66 ] Nền kinh tế tài chính thành phố vẫn giữ nguyên khuynh hướng tăng trưởng du lịch và nông nghiệp. [ 67 ] Đặc biệt từ năm 1958, sau Đại hội Lâm Viên – Đà Lạt, chính quyền sở tại TP HCM với Chương trình khai thác Cao nguyên Trung Phần muốn biến Đà Lạt thành một TT du lịch quốc tế, đã mở ra hướng dịch vụ mới về giáo dục và nghiên cứu và điều tra khoa học. [ 65 ] Hàng loạt những trường học, TT văn hóa truyền thống và cơ sở nghiên cứu và điều tra sinh ra vào thời kỳ này, hoàn toàn có thể kể đến Viện Đại học Đà Lạt, Giáo hoàng Học viện, Trung tâm Nghiên cứu Nguyên tử, Thư viện Đà Lạt … Nhiều khu công trình Giao hàng du lịch, những sơ sở tôn giáo cũng liên tục được kiến thiết xây dựng và sửa chữa thay thế, như chợ Đà Lạt, trường bay Liên Khương, nhà thời thánh Cam Ly, chùa Linh Phong. [ 65 ]

Giai đoạn 1964 – 1975[sửa|sửa mã nguồn]

Dự án tăng trưởng Đà Lạt trở thành TT du lịch nghỉ ngơi được thực thi trong một thời hạn ngắn thì gián đoạn khi đồng đội Tổng thống Ngô Đình Diệm và Ngô Đình Nhu bị ám sát trong cuộc thay máu chính quyền cuối năm 1963. [ 68 ] Trong quá trình này, tình hình chính trị miền Nam Nước Ta không không thay đổi khiến Đà Lạt không ít bị ảnh hưởng tác động. Từ năm 1965, khi Hoa Kỳ trực tiếp đưa quân đội vào tham chiến ở Nước Ta, chính quyền sở tại TP HCM chỉ định những chức vụ thị trưởng, tỉnh trưởng bằng những sĩ quan cấp tá thay cho những nhà cầm quyền dân sự. [ 69 ] Việc tăng trưởng hạ tầng đô thị thời kỳ này ít được coi trọng, thay vào đó, rất nhiều những khu công trình Giao hàng cho mục tiêu quân sự chiến lược được kiến thiết xây dựng hoặc sửa chữa thay thế, như những TT huấn luyện và đào tạo quân sự chiến lược, trạm radar trên núi Lang Biang và ở Cầu Đất, trường bay Cam Ly, trường bay Liên Khương. [ 70 ] Tuy vậy, 1 số ít khu công trình dân sự cũng Open trong khoảng chừng thời hạn này, hoàn toàn có thể kể tới Làng cô nhi SOS, Trung tâm trẻ khuyết tật, Trường Kỹ thuật Lasan … và những khu công trình dịch vụ thương mại, khách sạn, nhà hàng quán ăn mọc lên ở khu vực TT thành phố. [ 70 ]Đà Lạt liên tục giữ một vai trò quan trọng trong mạng lưới hệ thống giáo dục của Nước Ta Cộng hòa với 61 trường học, trong số này đặc biệt quan trọng phải kể đến Viện Đại học Đà Lạt, Giáo hoàng Học viện Pio X và những cơ sở huấn luyện và đào tạo quân sự chiến lược : Trường Võ bị Quốc gia, Trường Chiến tranh Chính trị và Trường Chỉ huy Tham mưu. [ 71 ] Đà Lạt trước năm 1975 cũng đã là một thành phố phong phú về tôn giáo với hơn 40 ngôi chùa cùng những nhà thời thánh, tu viện của 29 dòng tu Công giáo. [ 63 ] Du lịch thành phố thời kỳ này không còn sinh động như quy trình tiến độ trước đó do chiến sự, tình hình bảo mật an ninh không không thay đổi, những tuyến đường giao thông vận tải lên Đà Lạt không còn được bảo đảm an toàn và những thắng cảnh thiếu kinh phí đầu tư để tổ chức triển khai, khai thác. Thành phố trở thành nơi nghỉ mát của giới thượng lưu và sĩ quan, quan chức có thế lực của chính quyền sở tại Nước Ta Cộng hòa, cùng một số ít người ngoại bang tới miền Nam Nước Ta công du hay kinh doanh thương mại, du lịch. [ 69 ] Trong những năm 1960, dân số Đà Lạt ngày càng tăng điều hòa, từ 73 ngàn người năm 1965 lên gần 90 ngàn người năm 1970. Nhưng từ sau 1970, khi cuộc chiến tranh Nước Ta ngày càng quyết liệt, dân số Đà Lạt cũng có những dịch chuyển đáng kể, đến năm 1975 chỉ còn 85.833 người. [ 57 ] Trong những ngày sau cuối của đại chiến, 31 tháng 3 năm 1975, quân đội miền Nam rút khỏi Đà Lạt và sáng 3 tháng 4, quân đội miền Bắc tiến vào thành phố. [ 72 ]

Đà Lạt sau 1975[sửa|sửa mã nguồn]

Giai đoạn 1975 – 1985[sửa|sửa mã nguồn]

Lịch sử Đà Lạt tiến trình đầu sau 1975 được ghi lại bởi hàng loạt những đổi khác hành chính. Trong khoảng chừng thời hạn ngắn tiên phong, Đà Lạt vẫn thường trực tỉnh Tuyên Đức, nhưng từ 6 tháng 5 năm 1975, thành phố thuộc về khu VI. Ngày 5 tháng 6 năm 1976, khi tỉnh Lâm Đồng được xây dựng trên cơ sở hợp nhất hai tỉnh Tuyên Đức và Lâm Đồng cũ, Đà Lạt trở thành tỉnh lỵ của tỉnh mới. [ 73 ] Tháng 2 năm 1979, Đà Lạt được bổ trợ thêm phần đất của vùng kinh tế tài chính mới Tà In, thuộc Đà Loan, huyện Đức Trọng thời nay. Ngày 14 tháng 3 cùng năm đó, Hội đồng nhà nước ra quyết định hành động kiểm soát và điều chỉnh địa giới hành chính 1 số ít huyện thuộc Lâm Đồng và Đà Lạt được xác lập gồm 6 phường và 3 xã Xuân Trường, Xuân Thọ và Tà Nung. [ 74 ] Trong những ngày đầu sau cuộc chiến tranh, dân số thành phố giảm xuống khi nhiều người Giao hàng trong quân đội và cỗ máy chính quyền sở tại cũ trở về quê quán, thêm vào đó, một phần dân cư Đà Lạt tới định cư trên những vùng đất khác của Lâm Đồng theo chủ trương kinh tế tài chính mới. [ 75 ] Tuy nhiên, dân số Đà Lạt sau đó được bổ trợ bởi chủ trương tăng cường cán bộ từ miền Bắc và miền Trung cùng với việc lan rộng ra địa giới hành chính. Đến năm 1982, dân số Đà Lạt vượt ngưỡng 100 ngàn người. [ 76 ]Trong những năm từ 1976 đến 1980, nhiều cơ quan văn hóa, giáo dục và nghiên cứu và điều tra được xây dựng, hầu hết dựa trên những cơ sở đã có từ thời Nước Ta Cộng hòa. Năm 1976, Trường Đại học Đà Lạt và Trường Cao đẳng Sư phạm Đà Lạt sinh ra, thừa kế Viện Đại học Đà Lạt và Trường Trung học Yersin. Trước đó, Học viện Quân sự được chuyển từ TP. Hà Nội vào Đà Lạt, tiếp đón 5 cơ sở của chính quyền sở tại cũ. [ 77 ] Năm 1978, Bảo tàng Lâm Đồng Open với bộ sưu tập về dân tộc bản địa học của Bảo tàng sắc tộc Tây Nguyên trước kia và 1 số ít cá thể. [ 78 ] Cũng năm 1978, Trung tâm Nghiên cứu Khoa học tại Đà Lạt, thời nay là Viện Sinh học Tây Nguyên, được xây dựng với trụ sở vốn là một tu viện Dòng Chúa Cứu Thế. [ 60 ] Giống như nhiều địa phương khác vào thời kỳ đầu sau cuộc chiến tranh, Đà Lạt phải đương đầu với những khó khăn vất vả về lương thực và thực phẩm, khiến việc kiến thiết xây dựng và tăng trưởng hạ tầng ít được coi trọng. Do không được tái tạo thay thế sửa chữa, những đường giao thông vận tải nội thị và mạng lưới hệ thống giao thông vận tải đường đi bộ xuống cấp trầm trọng trầm trọng. [ 79 ] Việc lan rộng ra diện tích quy hoạnh canh tác nông nghiệp khiến cho những hồ bị bồi lấp nhanh gọn và khai thác rừng cũng làm cho khí hậu và cảnh sắc ngày một xấu đi. Nghiêm trọng hơn, nguồn nước của hai nhà máy sản xuất thủy điện Đa Nhim và Trị An ngày càng thiếu vắng vào mùa khô. [ 80 ] Những năm cuối thập niên 1970, đầu thập niên 1980, khi nền kinh tế tài chính Nước Ta gặp nhiều khó khăn vất vả, đô thị du lịch Đà Lạt cũng bước vào một thời kỳ trì trệ dần. Thành phố khi đó đôi lúc mới có một đoàn khách ghé thăm. [ 81 ]

Giai đoạn từ 1986 đến thời nay[sửa|sửa mã nguồn]

Quang cảnh Đà Lạt thời nay, một thành phố gần 400 km² với dân số hơn 200 ngàn người .Kể từ cuối thập niên 1980, cùng với sự tăng trưởng của nền kinh tế tài chính Nước Ta, lịch sử dân tộc Đà Lạt cũng bước vào một tiến trình mới. Ngày 6 tháng 6 năm 1986, Hội đồng Bộ trưởng ra quyết định hành động kiểm soát và điều chỉnh địa giới hành chính : Đà Lạt gồm 12 phường và 3 xã Xuân Thọ, Xuân Trường và Tà Nung. [ 82 ] Năm 1994, nhà nước phê duyệt Đề án Quy hoạch tổng thể và toàn diện thiết kế xây dựng thành phố Đà Lạt và vùng phụ cận đến năm 2010, xác lập Đà Lạt là một TT du lịch nghỉ ngơi của Nước Ta. [ 83 ] Ngày 24 tháng 7 năm 1999, thành phố được Thủ tướng nhà nước quyết định hành động công nhận là đô thị loại II. [ 82 ] Trong thập niên 1990, dân số Đà Lạt tăng lên can đảm và mạnh mẽ, từ 120 ngàn người năm 1990 lên 160 ngàn người năm 1999. [ 76 ] Cũng trong quá trình này, làn sóng hành khách tìm đến thành phố ngày một đông khiến một mạng lưới hệ thống nhà hàng quán ăn, khách sạn mới sinh ra. [ 84 ] Kiến trúc Đà Lạt cũng có thêm những khu công trình mới, đặc biệt quan trọng trong số đó hoàn toàn có thể kể đến biệt thự cao cấp Hằng Nga và Thiền viện Trúc Lâm, ngày này đã trở thành hai khu vực du lịch mê hoặc. [ 85 ] [ 86 ]Trong những năm của thập niên 2000, hạ tầng đô thị của Đà Lạt liên tục được triển khai xong. Ngày 7 tháng 5 năm 2002, Thủ tướng nhà nước quyết định hành động phê duyệt Đề án Điều chỉnh quy hoạch chung thành phố Đà Lạt và vùng phụ cận đến năm 2020. [ 87 ] Giao thông Đà Lạt cũng có những biến hóa đáng kể trong thời kỳ này. Nhờ tỉnh lộ 723 hoàn thành xong năm 2007, hành trình dài giữa hai thành phố du lịch nổi tiếng Đà Lạt và Nha Trang chỉ còn 130 km, so với lộ trình cũ Đà Lạt – Phan Rang – Nha Trang dài 228 km. [ 88 ] Năm 2008, sau 4 năm kiến thiết, đoạn đường cao tốc Liên Khương – Prenn được khánh thành giúp giao thông vận tải từ Đà Lạt tới trường bay Liên Khương thuận tiện hơn trước. [ 89 ] Nhà ga mới của trường bay cũng triển khai xong vào năm 2009 và khởi đầu khai thác những đường bay quốc tế. Trước đó, vào năm 2004, đường bay Thành Phố Hà Nội – Đà Lạt đã được mở lại sau nhiều thập kỷ gián đoạn. [ 90 ]Du lịch Đà Lạt trong những năm 2000 ghi dấu bởi những liên hoan và những Festival Hoa khởi đầu được tổ chức triển khai. Lượng hành khách tìm đến thành phố tăng từ 710 ngàn lượt khách năm 2000 lên 2,1 triệu lượt khách năm 2009. [ 91 ] [ 92 ] Thành phố cũng có thêm những bệnh viện và trường học mới, như Đại học Dân lập Yersin Đà Lạt xây dựng năm 2004, Bệnh viện đa khoa Hoàn Mỹ Đà Lạt mở màn hoạt động giải trí năm 2008 và Bệnh viện Nhi Đà Lạt thi công kiến thiết xây dựng năm 2010. Nhưng sự bùng nổ về dân số và cơn lốc đô thị hóa đã khiến cảnh sắc Đà Lạt mất đi nét hoang sơ vốn có. [ 93 ] Nhiều di sản kiến trúc của thành phố bị xâm hại và không ít những thắng cảnh trở nên hoang tàn bởi tác động ảnh hưởng của bàn tay con người. [ 94 ] Năm 2008, Đà Lạt trở thành một thành phố hơn 200 ngàn dân. [ 95 ] Ngày 6 tháng 3 năm 2009, địa giới hành chính thành phố được kiểm soát và điều chỉnh lại : Đà Lạt gồm 12 phường và bốn xã Xuân Thọ, Xuân Trường, Tà Nung và Trạm Hành. [ 96 ] Ngày 23 tháng 3 cùng năm 2009, Đà Lạt được Thủ tướng nhà nước quyết định hành động công nhận là đô thị loại I thường trực tỉnh Lâm Đồng. [ 97 ]

• Trần Sỹ Thứ; nhiều tác giả (2008), Địa chí Đà Lạt, Thành phố Hồ Chí Minh: Nhà xuất bản Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh
• Hoàng Xuân Hãn; nhiều tác giả (2008), Đà Lạt xưa, Thành phố Hồ Chí Minh: Nhà xuất bản Văn hóa Sài Gòn
• Nguyễn Hữu Tranh (2001), Đà Lạt năm xưa, Thành phố Hồ Chí Minh: Nhà xuất bản Thành phố Hồ Chí Minh
• Tam Thái (2009), Ngày xưa Langbian… Đà Lạt, Hà Nội: Nhà xuất bản Văn hóa Thông tin
• Trương Phúc Ân (2000), Bí mật thành phố hoa, Thành phố Hồ Chí Minh: Nhà xuất bản Văn nghệ Thành phố Hồ Chí Minh
• Trương Trổ; nhiều tác giả (1993), Đà lạt: Thành phố cao nguyên, Thành phố Hồ Chí Minh: Nhà xuất bản Thành phố Hồ Chí Minh
• Jennings, Eric Thomas (2011), Imperial Heights: Dalat and the Making and Undoing of French Indochina, Berkeley: University of California Press

Liên kết ngoài[sửa|sửa mã nguồn]

• Cổng Thông tin Điện tử Lâm Đồng
• Trang chính thức của thành phố Đà Lạt và tỉnh Lâm Đồng