Lê (thực vật) – Wikipedia tiếng Việt

Các nghĩa khác, xem bài Lê

Lê là tên gọi chung của một nhóm thực vật, chứa các loài cây ăn quả thuộc chi có danh pháp khoa học Pyrus. Các loài lê được phân loại trong phân tông Pyrinae trong phạm vi tông Pyreae. Các loài cây này là cây lâu năm.

Việc gieo trồng lê tại những khu vực có khí hậu ôn đới đã có từ thời tiền sử, và có chứng cứ cho thấy quả của nó được sử dụng làm thức ăn kể từ thời kỳ đó. Nhiều dấu vết của điều này đã được tìm thấy tại những khu nhà sàn ven hồ tại Thụy Sĩ. Dựa vào tên gọi của lê trong những ngôn từ phương Tây, Alphonse de Candolle đã suy đoán về việc gieo trồng loại cây này từ thời cổ đại xa xưa trong khu vực từ vùng bờ biển Caspi tới khu vực bờ biển ven Địa Trung Hải .

Lê được trồng trong vườn cây ăn quả hùng vĩ của Alcinous, được đề cập trong Odyssey vii: “Tại đó người ta trồng những cây lê và thạch lựu và táo cao và sum sê với quả tươi màu của chúng, và những cây vả ngọt ngào và những cây ô liu sum sê. Với những cây này, cho dù đó là mùa đông hay mùa hè thì quả không lúc nào ngớt, mà kéo dài trong suốt cả năm”.

Lê cũng được người La Mã cổ đại gieo trồng. Naturalis Historia (Lịch sử tự nhiên) của Pliny Già khuyến cáo hầm nó với mật ong và ghi chép khoảng 30 giống lê. Sách dạy nấu ăn của người La Mã, cuốn De re coquinaria, được coi là do Apicius viết, có một công thức làm món lê ướp gia vị hầm, gọi là patina, hay soufflé (IV.2.35).

Một chủng lê nhất định, với lông trắng tại mặt dưới lá của nó, được cho là có nguồn gốc từ loài P. nivalis, và quả của nó chủ yếu được sử dụng tại Pháp để sản xuất rượu lê (xem thêm rượu trái cây). Một loại lê quả nhỏ khác, với tính chín sớm và quả giống như táo tây, có thể quy cho loài P. cordata, một loài tìm thấy trong tự nhiên tại miền tây Pháp, Devonshire và Cornwall. Lê cũng đã được trồng tại Trung Quốc vào khoảng 3.000 năm gần đây.

Chi này được coi là có nguồn gốc tại khu vực ngày nay là miền tây Trung Quốc, trong khu vực chân núi Thiên Sơn, một dãy núi nằm ở Trung Á, và đã lan tỏa về phía bắc và phía nam, dọc theo các dãy núi, tiến hóa thành một nhóm đa dạng khoảng trên 20 loài cơ bản được công nhận rộng khắp[cần dẫn nguồn]. Vô số chủng và giống của loài lê châu Âu được gieo trồng (Pyrus communis subsp. communis), chắc chắn đã sinh ra từ một hay hai phân loài hoang dã (P. communis subsp. pyraster và P. communis subsp. caucasica), phân bố rộng khắp châu Âu, và đôi khi tạo thành một phần của thảm thực vật tự nhiên trong các khu rừng.

Các loài và loại cây lai ghép nguồn gốc châu Á với quả ăn được có kích thước từ trung bình tới lớn bao gồm P. pyrifolia, P. ussuriensis, P. bretschneideri, P. sinkiangensis và P. pashia. Các loài quả nhỏ khác thường được sử dụng làm gốc ghép cho các dạng gieo trồng.

Cây lê nở đầy hoa Lê trên cànhLê là những loài cây địa phương của khu vực duyên hải và những khu vực có khí hậu ôn hòa tại Cựu thế giới, từ miền tây châu Âu và miền bắc châu Phi lê dài về phía đông ngang qua châu Á. Chúng là những cây gỗ có size vừa phải, cao tới 10 – 17 m, thường với tán lá cao và hẹp ; một vài loài là dạng cây bụi. Lá của chúng mọc so le, lá đơn, dài 2 – 12 cm, màu xanh lục bóng ở một số ít loài, ở những loài khác có lông tơ màu trắng bạc mọc rậm ; hình dáng lá từ hình ô van rộng bản tới hình mác hẹp. Phần lớn thuộc loại lá sớm rụng, nhưng 1-2 loài ở Khu vực Đông Nam Á là thường xanh. Phần lớn những loài chịu lạnh tốt, sống được khi nhiệt độ hạ xuống tới khoảng chừng từ − 25 °C tới − 40 °C trong mùa đông, ngoại trừ những loài thường xanh, là những loài chỉ chịu được lạnh tới khoảng chừng − 15 °C .Hoa của chúng thường màu trắng, hiếm khi nhuốm màu vàng hay hồng, đường kính 2 – 4 cm, và có 5 cánh hoa, 5 lá đài và nhiều nhị [ 2 ]. Giống như những loài táo tây có quan hệ họ hàng gần, quả lê là dạng quả táo, ở phần nhiều những loài hoang dã có đường kính 1 – 4 cm, nhưng một số ít dạng gieo trồng thì chiều dài lên tới 18 cm và chiều rộng lên tới 8 cm ; hình dáng quả biến hóa tùy theo loài, từ hình cầu dẹt tới hình cầu cho tới dạng quả lê tầm cỡ ( ‘ hình lê ‘ ) của lê châu Âu với phần sát cuống thuôn dài và phần cuối quả dạng củ hành .Quả ( theo nghĩa ‘ nhà hàng siêu thị ‘ ) của lê là dạng quả táo, một loại quả giả, thực ra là sự phình to của đế hoa ( hay ống đài ). Nằm bên trong lớp cùi thịt của nó mới là quả thật sự ( quả theo nghĩa ‘ thực vật học ‘ ), hình thành từ 5 lá noãn dạng sụn, trong ẩm thực ăn uống nó bị gọi chung là ” lõi ” .Lê tương tự như như táo tây trong gieo trồng, nhân giống và thụ phấn. Lê và táo tây cũng có quan hệ họ hàng gần với mộc qua Kavkaz .Lê và táo tây không phải luôn luôn hoàn toàn có thể phân biệt bằng hình dạng quả ; một số ít giống lê cho quả trông rất giống như quả táo tây. Một độc lạ chính là ở chỗ cùi thịt của quả lê chứa thạch bào ( còn gọi là ” sạn ” ). Cây lê và cây táo tây cũng có một vài độc lạ thấy được .Theo Ủy ban lê vùng tây-bắc Hoa Kỳ ( Pear Bureau Northwest ) thì có khoảng chừng 3.000 giống lê đã biết được gieo trồng khắp quốc tế [ 3 ]. Tại Hoa Kỳ chỉ có khoảng chừng 10 giống được công nhận rộng khắp, gồm có : Green Bartlett, Red Bartlett, Bosc, Green Anjou, Red Anjou, Comice, Forelle, Seckel, Concorde, Starkrimson [ 3 ] .

Các loài và lai ghép[sửa|sửa mã nguồn]

Danh sách dưới đây lấy theo GRIN [ 4 ]

Bốn trái lê thuộc bốn giống khác nhau : Bartlett ( Williams ), D’Anjou, Forelle, và Bartlett ( Williams ) đỏ

Sinh thái học[sửa|sửa mã nguồn]

Ở trạng thái sống hoang dã trong tự nhiên tại châu Âu, lê thông dụng tới gần vĩ độ 60 °. Phía trên ranh giới phía bắc này thì hiếm thấy lê. Năm 2006, nhờ tác dụng của việc chọn giống thành công xuất sắc những giống chịu giá rét, người ta đã hoàn toàn có thể trồng lê thành công xuất sắc trong những khu vườn nằm tại Ural và Tây Siberi tới vĩ độ 55 ° .Trong tự nhiên, một số ít loài lê như lê Iberia được phát tán nhờ thú và 1 số ít loài chim [ 5 ]

Lê được trồng bằng cách gieo hạt của các giống cây trồng thông thường hay của các loại cây hoang dã, chúng tạo thành các gốc ghép để các nhà chọn giống thực hiện việc ghép gốc. Các gốc ghép của cả mộc qua Kavkaz lẫn lê sản sinh theo dòng vô tính đều được sử dụng cho các vườn trồng lê ăn quả thuộc loài Pyrus communis. Người ta có thể thực hiện việc thụ phấn chéo để duy trì hay kết hợp các đặc điểm mong muốn.

Ba loài lê chiếm phần lớn sản lượng lê ăn quả là lê châu Âu (Pyrus communis subsp. communis) được gieo trồng chủ yếu ở châu Âu và Bắc Mỹ, bạch lê hay lê trắng Trung Quốc (Pyrus bretschneideri), và lê Nashi hay sa lê, lê táo hoặc lê châu Á (Pyrus pyrifolia), với 2 loài này chủ yếu được gieo trồng tại Đông Á. Có hàng nghìn giống lê của ba loài này. Các loài khác như lê Tân Cương (P. sinkiangensis) và lê Afghan hay lê Tứ Xuyên (P. pashia), được gieo trồng tại miền tây và miền nam Trung Quốc và khu vực Nam Á ở quy mô nhỏ hơn.

Các loài lê khác nói chung được trồng làm gốc ghép cho lê châu Âu và lê châu Á cũng như làm cây cảnh. Lê Siberi (Pyrus ussuriensis) với quả không ngon đã được lai ghép chéo với Pyrus communis để tạo ra các giống lê chịu lạnh tốt hơn. Lê Bradford (Pyrus calleryana ‘Bradford’) được trồng rộng khắp ở Bắc Mỹ làm cây cảnh hay gốc ghép kháng rệp vừng (gây bệnh tàn rụi) cho các vườn lê ăn quả trồng các giống của loài Pyrus communis. Lê lá liễu (Pyrus salicifolia) được trồng vì các lá thanh mảnh, rậm lông màu trắng bạc rất đẹp của nó.

Các giống lê với quả chín trong mùa hè và mùa thu của loài Pyrus communis là các giống có tốc độ hô hấp cao khi quả chín nên được thu hái trước khi chúng chín nẫu, khi chúng vẫn còn xanh nhưng gãy khi nhấc lên. Trong trường hợp của ‘Passe Crassane’, một giống lê mùa đông tại Pháp, mùa vụ được thu hoạch theo truyền thống vào 3 khoảng thời gian khác nhau: lần một khoảng 2 tuần trước khi lê chín, lần hai khoảng 1 tuần hay 10 ngày sau khi lê chín, và lần ba khi lê chín nẫu. Những quả lê thu hoạch lần một sẽ được ăn cuối cùng, và vì thế vụ lê có thể kéo dài đáng kể. Riêng lê Nashi có thể để chín trên cây.

Bệnh tật và dịch hại[sửa|sửa mã nguồn]

Lưu trữ, dữ gìn và bảo vệ[sửa|sửa mã nguồn]

Quả lê hoàn toàn có thể tàng trữ ở nhiệt độ phòng cho tới khi chín [ 6 ]. Lê được coi là chín khi lớp cùi thịt xung quanh cuống lún xuống khi ép nhẹ [ 6 ]. Các quả lê chín được lưu giữ tốt nhất trong khu vực được làm lạnh ở nhiệt độ khoảng chừng 4 °C, xếp thành lớp mỏng dính không che đậy, nơi chúng hoàn toàn có thể giữ được phẩm chất tốt trong vòng 2-3 ngày [ 6 ] .

Quả lê được tiêu thụ ở dạng quả tươi, đóng hộp, quả khô cũng như nước ép quả lê. Nước ép quả lê hoàn toàn có thể dùng làm thạch hay mứt trái cây, thường được tích hợp với những loại trái quả khác. Nước ps trái lê lên men được dùng sản xuất rượu lê .Lê chín ở nhiệt độ phòng, nhưng sẽ chín nhanh hơn nếu xếp cạnh chuối hay táo tây trong túi đựng quả [ 7 ]. Việc làm lạnh sẽ làm chậm vận tốc chín. Ủy ban lê tây-bắc ( Pear Bureau Northwest ) đưa ra lời khuyên về độ chín và phương pháp nhìn nhận độ chín của lê như sau : Mặc dù lớp vỏ những quả lê Bartlett đổi khác từ xanh sang vàng khi chúng chín, nhưng phần đông những giống lại ít bộc lộ sự biến hóa sắc tố khi chúng chín. Do lê chín từ trong ra ngoài nên cách tốt nhất để nhìn nhận độ chín là ” kiểm tra cổ “. Để kiểm tra cổ nhằm mục đích xác lập độ chín, áp ngón tay cái nhẹ vào cổ ( tức phần sát cuống quả ). Nếu nó lõm xuống khi ép nhẹ thì lê đã chín, ngọt và nhiều nước. Nếu không lõm xuống thì lê còn xanh, để nó ở nhiệt độ phòng và kiểm tra cổ mỗi ngày [ 8 ] .Lê dùng làm thực phẩm là lê xanh, khô và cứng, chỉ hoàn toàn có thể ăn được sau vài giờ nấu nướng. Hai giống lê làm thực phẩm của Hà Lan là ” Gieser Wildeman ” và ” Saint Remy “. Theo truyền thống cuội nguồn quả của chúng được hầm trong rượu với gia vị và được ăn nóng lẫn ăn nguội [ 9 ]

Gỗ lê là một trong những vật liệu được ưa chuộng nhất trong sản xuất các nhạc cụ hơi làm bằng gỗ có chất lượng cao cũng như làm đồ nội thất. Nó cũng được sử dụng trong sản xuất các đồ gỗ chạm khắc, hay dùng làm củi sinh ra khói có hương thơm để xông khói cho thịt hay thuốc lá. Gỗ lê cũng có giá trị trong sản xuất thìa, muôi và que cời nhà bếp, do nó không làm ô nhiễm thức ăn bằng mùi vị, màu sắc và không bị cong vênh hay vỡ vụn mặc cho việc rửa ráy và sấy khô nhiều lần. Lincoln miêu tả nó là “loại gỗ khá cứng, rất ổn định… (được sử dụng để) chạm khắc… cán bút vẽ, cán ô, các dụng cụ đo đạc như ê ke và thước chữ T (thước chữ đinh)… dụng cụ ghi… bàn phím đàn violin và ghi ta và phím đàn piano… lớp gỗ mặt trang trí”. Nó là tương tự như gỗ của họ hàng của nó, cây táo [tây], (Pyrus malus [còn gọi là Malus domestica]) và được sử dụng cho nhiều mục đích tương tự như vậy[10].

Lá lê được sử dụng làm thuốc hút tại châu Âu trước khi có sự gia nhập của thuốc lá [ 11 ] [ 12 ] .

Lợi ích sức khỏe thể chất[sửa|sửa mã nguồn]

Lê là nguồn cung ứng xơ dinh dưỡng tuyệt vời và là nguồn phân phối nhiều vitamin C. Theo pháp luật của FDA ngày 25 tháng 7 năm 2006 trong ” Food Labeling ; Guidelines for Voluntary Nutrition Labeling of Raw Fruits, Vegetables, and Fish ” thì giá trị dinh dưỡng của quả lê tươi size trung bình cân nặng 166 g ( 5,9 oz ) là như sau :

Quả lê ít gây dị ứng hơn nhiều loại quả khác, và vì vậy nước ép quả lê đôi lúc được sử dụng như là loại nước quả lần tiên phong cho trẻ sơ sinh uống [ 13 ]. Tuy nhiên, nên thận trọng khi cho trẻ sơ sinh uống nước quả ép do những điều tra và nghiên cứu đã gợi ý về mối tương quan giữa việc dùng nhiều nước trái cây ép với sự suy giảm hấp thụ dinh dưỡng cũng như khuynh hướng béo phì [ 14 ]. Lê chứa ít những salicylat và benzoat và cho nên vì thế được khuyến nghị trong khẩu phần ăn kiêng dành cho những người dễ bị dị ứng [ 15 ]. Cùng với thịt cừu và gạo, lê hoàn toàn có thể là một phần trong khẩu phần ăn kiêng ngặt nghèo của những người dễ bị dị ứng [ 16 ]Lê hoàn toàn có thể là có ích trong điều trị viêm nhiễm màng nhầy, viêm ruột kết, những rối loạn túi mật kinh niên, viêm khớp và bệnh gút. Lê cũng hoàn toàn có thể có lợi trong việc hạ huyết áp cao, trấn áp nồng độ cholesterol trong máu và tăng tính axít của nước tiểu. Tại Hy Lạp cổ đại, lê được dùng để điều trị nôn mửa .Phần lớn những chất xơ là không hòa tan và như thế lê có tính năng nhuận tràng. Các sợi có sạn hoàn toàn có thể làm giảm số lượng polip ruột kết có năng lực chuyển thành ung thư. Phần lớn vitamin C cũng như xơ dinh dưỡng nằm trong lớp vỏ quả [ 17 ] .

Thư viện ảnh[sửa|sửa mã nguồn]

Liên kết ngoài[sửa|sửa mã nguồn]