Katakana – Wikipedia tiếng Việt

Katakana (Kanji: 片仮名, Hán Việt: Phiến giả danh[2]; katakana: カタカナ hay Hiragana: かたかな) là một thành phần trong hệ thống chữ viết truyền thống của Nhật Bản, bên cạnh hiragana, kanji và một số ký tự khác. Từ “katakana” có nghĩa là “kana chắp vá”, do chữ katakana được tạo thành từ các nét giống Kanji nhưng chưa đủ nét để thành một chữ Hán hoàn chỉnh (có vẻ giống bộ thủ).

Katakana được tạo thành từ những nét thẳng, nét cong và nét gấp khúc y hệt như những nét trong chữ Hán, là kiểu chữ đơn thuần nhất trong chữ viết tiếng Nhật. Do nét vẽ như vậy, Katakana còn được gọi là ” chữ cứng ” trong tiếng Việt .

Katakana có hai kiểu sắp thứ tự thường gặp: Kiểu sắp xếp cổ iroha (伊呂波), và kiểu thường dùng thịnh hành gojūon (五十音).

Khác với kanji hoàn toàn có thể được phát âm theo nhiều cách tùy theo ngữ cảnh ( dạng chữ ” tượng hình, biểu ý ” ), cách phát âm của những ký tự katakana ( và hiragana ) trọn vẹn theo quy tắc ” tượng thanh, biểu âm ” .

Trong tiếng Nhật hiện đại, katakana thường được dùng để phiên âm những từ có nguồn gốc ngoại lai (gọi là gairaigo – “ngoại lai ngữ”). Ví dụ, “television” (Tivi) được viết thành “テレビ” (terebi). Tương tự, katakana cũng thường được dùng để viết tên các quốc gia, tên người hay địa điểm của nước ngoài. Ví dụ, tên “Việt Nam” được viết thành “ベトナム” (Betonamu) (“Việt Nam” cũng có thể viết theo Kanji là “越南” – đọc là Etsu’nan (えつなん) vì vốn dĩ tiếng Việt cũng có thể viết bằng chữ Hán và chữ Nôm, nhưng hiện ít phổ biến).

Tuy nhiên, cũng có những trường hợp ngược lại, đó là cách viết kanji từ những từ vốn được viết bằng katakana. Một ví dụ là từ コーヒー ( kōhī ), nghĩa là cafe, đôi lúc hoàn toàn có thể được viết là 珈琲. Từ kanji này đôi lúc được những nhà phân phối cafe sử dụng nhằm mục đích tạo sự mới lạ .Katakana cũng được sử dụng để viết những từ tượng thanh, những từ để trình diễn một âm thanh. Ví dụ như tiếng chuông nhà thời thánh kêu ” bính – boong “, sẽ được viết bằng chữ katakana là ” ピンポン ” ( pinpon ) .Những từ ngữ trong khoa học – kỹ thuật, như tên loài động vật hoang dã, thực vật, tên sản vật, thường thì cũng được viết bằng katakana .

Katakana cũng nhiều khi (nhưng không phải là tất cả) được sử dụng để viết tên các công ty ở Nhật. Ví dụ như Sony được viết là “ソニー”, hay Toyota là “トヨタ”. Katakana ngoài ra còn được dùng để nhấn mạnh, đặc biệt đối với các ký hiệu, quảng cáo, panô áp phích. Ví dụ, chúng ta có thể sẽ nhìn thấy chữ “ココ” – koko – (“ở đây”), ゴミ gomi (“rác”) hay メガネ megane (“kính đeo mắt”). Những từ muốn nhấn mạnh trong câu đôi khi cũng được viết bằng katakana, giống như kiểu chữ nghiêng italic.

Katakana được sử dụng để biểu diễn cách đọc on’yomi (cách đọc âm Hán-Nhật) của một chữ Hán trong từ điển kanji.

Một số họ tên người Nhật được viết bằng katakana. Ngày xưa điều này thường phổ cập hơn, nên những người phụ nữ đứng tuổi thường có tên katakana .

Những từ kanji khó đọc được viết thành katakana rất phổ biến. Những trường hợp này thường thấy trong các thuật ngữ y học. Ví dụ, trong từ 皮膚科 hifuka (khoa da liễu), từ kanji thứ 2, 膚, được cho là một từ khó đọc, do đó từ hifuka rất hay được viết thành 皮フ科 hay ヒフ科, dùng cả kanji và katakana. Tương tự, từ 癌 gan (ung thư) thường được viết bằng katakana hoặc hiragana.

Các câu trong ngôn ngữ nhiều nước thường được ngăn cách bởi dấu câu (chấm, phẩy,…) trong tiếng Nhật gọi là 中黒 (nakaguro) còn các từ được ngăn cách bởi dấu cách. Tuy nhiên, trong những trường hợp người đọc biết từ nước ngoài đó phân cách ở đâu, thì dấu cách (hay dấu câu) không được sử dụng. Ví dụ, từ コンピュータゲーム (“konpyūta gēmu,” hay “computer game”) – “trò chơi điện tử”, chứa hai từ tiếng Anh khá thông dụng tại Nhật, nên nó không có một dấu phân cách nào cả.

Cú pháp chính tả của Katakana hơi khác với hiragana. Hiragana biểu diễn nguyên âm dài bằng cách cho thêm nguyên âm kana thứ hai vào sau, còn trong katakana, thường sử dụng một dấu gạch mở rộng gọi là chōon. Dấu gạch này trong cách viết Yokogaki (Trái sang phải, trên xuống dưới) là một dấu gạch ngắn nằm ngang theo dòng viết, và trong cách viết Tategaki (Trên xuống dưới, phải sang trái) là nằm dọc. Tuy nhiên, nó thường được sử dụng nhiều khi viết các từ mượn; nguyên âm dài trong tiếng Nhật được viết bằng katakana cũng thông dụng như được viết bằng hiragana. Ngoại trừ một số từ như ローソク(蝋燭)(rōsoku)(cây nến) hay ケータイ(携帯)(kētai)(điện thoại di động).

Chữ tsu nhỏ ッ được gọi là sokuon chỉ ra một phụ âm kép, được phát âm bằng cách nhân đôi phụ âm đi sau nó. Ví dụ, từ bed (giường ngủ) được viết bằng katakana sẽ là ベッド (beddo).

Sokuon đôi khi được dùng trong những vị trí không có sự tương đương của âm tiết vốn có. Ví dụ, chữ h kép trong chữ “ch” (thường thấy trong tên tiếng Đức). Lấy ví dụ chữ “bach” được viết là バッハ (Bahha); chữ “Mach” là マッハ (Mahha). Chữ “h” kép trong từ Bach và Mach (được biểu diễn bằng chữ ッ) có lẽ là cách biểu diễn tốt nhất của tiếng Nhật cho những từ này.

Một số âm tiết trong nhiều ngôn từ thường khá khó khăn vất vả để màn biểu diễn bằng tiếng Nhật, ví dụ từ ” hướng ” ( tiếng Việt ) lại trở thành フオン ( Fuon ). Ali Khamenei là アリー ・ ハーメネイー ( Arī Hāmeneī ) .

Sau đây là bảng katakana cùng với phiên âm romaji tương ứng. Những chữ bên bảng đầu tiên là chữ katakana tiêu chuẩn (ký tự có màu đỏ là ký tự cổ (hiện tại không dùng), còn ký tự có màu xanh là chữ katakana hiện đại, sử dụng chủ yếu để phiên âm những từ nước ngoài). Việc đọc chữ katakana có đôi chút phức tạp do bề ngoài tương tự của một số chữ. Như chữ shi シ và chữ tsu ツ, hay so ソ và chữ n ン, trông có vẻ giống nhau về hình thù nhưng khác nhau về thứ tự các nét khi viết và độ nghiêng của các nét. Một số chữ katakana lại khá giống chữ Hán, như chữ “ni” (ニ) và chữ Nhị (二 “số 2”), chữ “ka” (カ) và chữ Lực (力 “sức mạnh”), chữ “ro” (ロ) và chữ Khẩu (口 “cái miệng”). Sự khác biệt sẽ rõ hơn khi những chữ này được viết bằng bút mực nước (bút lông).

Nguyên âm					yōon(nguyên âm đôi)
ア a	イ i	ウ u	エ e	オ o	ya	yu	yo
カ ka	キ ki	ク ku	ケ ke	コ ko	キャ kya	キュ kyu	キョ kyo
サ sa	シ shi	ス su	セ se	ソ so	シャ sha	シュ shu	ショ sho
タ ta	チ chi	ツ tsu	テ te	ト to	チャ cha	チュ chu	チョ cho
ナ na	ニ ni	ヌ nu	ネ ne	ノ no	ニャ nya	ニュ nyu	ニョ nyo
ハ ha	ヒ hi	フ fu	ヘ he	ホ ho	ヒャ hya	ヒュ hyu	ヒョ hyo
マ ma	ミ mi	ム mu	メ me	モ mo	ミャ mya	ミュ myu	ミョ myo
ヤ ya		ユ yu		ヨ yo
ラ ra	リ ri	ル ru	レ re	ロ ro	リャ rya	リュ ryu	リョ ryo
ラ゚ la	リ゚ li	ル゚ lu	レ゚ le	ロ゚ lo
ワ wa	( ヰ ) ウィ wi	2 wu	( ヱ ) ウェ we	(ヲ) 1 ウォ wo
				ン n
ガ ga	ギ gi	グ gu	ゲ ge	ゴ go	ギャ gya	ギュ gyu	ギョ gyo
ザ za	ジ ji	ズ zu	ゼ ze	ゾ zo	ジャ ja	ジュ ju	ジョ jo
ダ da	ヂ (ji)	ヅ (zu)	デ de	ド do	ヂャ (ja)	ヂュ (ju)	ヂョ (jo)
バ ba	ビ bi	ブ bu	ベ be	ボ bo	ビャ bya	ビュ byu	ビョ byo
パ pa	ピ pi	プ pu	ペ pe	ポ po	ピャ pya	ピュ pyu	ピョ pyo
( ヷ ) ヴァ va	( ヸ ) ヴィ vi	ヴ vu	( ヹ ) ヴェ ve	( ヺ ) ヴォ vo	ヴャ vya	ヴュ vyu	ヴョ vyo
			シェ she
			ジェ je
			チェ che Xem thêm: PAGES là gì? -định nghĩa PAGES
	スィ swi
	ズィ zwi
	ティ ti	トゥ tu				テュ tyu
	ディ di	ドゥ du				デュ dyu
ツァ tsa	ツィ tsi		ツェ tse	ツォ tso
ファ fa	フィ fi		フェ fe	フォ fo		フュ fyu
	2 yi		2 イェ ye
( クヮ ) クァ kwa	クィ kwi		クェ kwe	クォ kwo
( グヮ ) グァ gwa	グィ gwi		グェ gwe	グォ gwo

1: ヲ (“wo”) phát âm giống オ (“uô”) trong tiếng Việt, nhưng trong thực tế nó hiếm khi được sử dụng ngoại trừ khi cần biểu diễn chữ hiragana tương ứng (を) bằng chữ katakana. Để biểu diễn âm “wo”, người Nhật dùng chữ cứng ウォ(“uo”).

2: Những chữ katakana này được đưa vào hệ thống giáo dục từ khá sớm – thời kỳ Minh Trị, nhưng chưa bao giờ trở nên phổ biến. [1] [2]

3: ヲ giống phụ âm “k (bật hơi)” trong bộ chữ Hangul của Hàn Quốc.

4: フ giống phụ âm “k/g” trong bộ chữ Hangul của Hàn Quốc.

5: ス giống phụ âm “ch/j” trong bộ chữ Hangul của Hàn Quốc.

• Cuối chữ ッ viết nhỏ (nhân đôi các phụ âm như t,k) sẽ được đọc thành “th” và “kh”,ví dụ như ニヨッテ(sẽ đọc là “ni-yô-thê”; コロッケ(sẽ đọc là “kô-rô-khê”). Trừ trường hợp như イッチ (icchi) sẽ đọc là ích-chi (có chứa 2 chữ c sẽ thành âm ch sau chữ ッ viết nhỏ và trước chữ チ) hoặc カッパ (kappa) là nhân đôi 2 chữ p thì đọc bình thường là káp-pa.
• Chữ ツ(tsu) là một âm xuýt (歯の音 Ha no oto: “xỉ âm”).Nó được đọc tương đương chữ “two” trong tiếng Anh.

Katakana được phát triển vào thời kỳ Heian từ các thành phần của các ký tự man’yōgana (万葉仮名, “vạn diệp giả danh”) – một dạng tốc ký – là những chữ Trung Quốc được dùng để biểu diễn cách phát âm của người Nhật, bắt đầu hình thành từ thế kỷ thứ 5. Ví dụ, chữ ka カ được hình thành từ phần bên trái của chữ ka 加 (gia – gia tăng). Bảng dưới đây cho thấy nguồn gốc của từng chữ katakana: chữ đỏ là chữ gốc (chữ Hán).

Giảng dạy Katakana[sửa|sửa mã nguồn]

Nhiều giảng viên “giới thiệu katakana sau khi người học đã học đọc và viết hiragana một cách dễ dàng đồng thời nắm rõ các quy tắc.”[3] Hầu hết người học đã học qua hiragana cũng sẽ “không gặp quá khó khăn khi học và nhớ” katakana.[4] Tuy nhiên, với những người học hiragana trước khi học katakana, nếu tạo thành thói quen viết và đọc hiragana đôi khi sẽ gây đôi chút khó khăn cho việc sử dụng katakana một cách thuần thục và nhanh nhẹn.

Trong khi đó, một số ít giảng viên khác lại ra mắt katakana trước, bởi chúng được sử dụng để màn biểu diễn những từ mượn. Việc này giúp người học, nhất là những người nói ngôn từ không chịu tác động ảnh hưởng Hán văn, luyện đọc và viết kana với những từ ngữ dễ hiểu hơn. [ 5 ]

Mã hóa trong máy tính[sửa|sửa mã nguồn]

Katakana có thể viết được trong tất cả các phông chữ dành cho tiếng Nhật và phông chữ đầy đủ của Unicode (như Arial Unicode MS), khá nhiều phông chữ hỗ trợ tiếng Trung Quốc cũng hỗ trợ cả katakana (như MS Song).

Katakana có hai định dạng mã hóa, halfwidth (độ rộng 1 nửa) hankaku (半角) và fullwidth (độ rộng đầy đủ) zenkaku (全角). Định dạng halfwidth có nguồn gốc từ JIS X 0201. Trong định dạng này, hầu hết các chữ katakana được biểu diễn bằng 1 byte. Cuối thập kỷ 1970, các ký tự 2 byte ra đời (như JIS X 0208) để viết chữ Hiragana, Kanji và các ký tự khác. Hệ thống JIS_X_0208 có cách biểu diễn chữ katakana hoàn toàn khác với JIS_X_0201. Chữ katakana của JIS_X_0208 được biểu diễn bằng ít nhất là 2 byte, vì thế nhiều thiết bị (đặc biệt là các thiết bị của thệ hệ trước) thường viết katakana có độ dài 2 byte. Đó là lý do tại sao chữ Katakana của JIS_X_0201 được gọi là halfwidth còn JIS_X_0208 là fullwidth. Và cũng do đó, hầu hết các định dạng mã hóa không có định dạng chữ Hiragana halfwidth.

Mặc dù hầu như không còn được dùng nữa, nhưng trong thực tế chữ katakana halfwidth vẫn còn trong nhiều hệ thống mã hóa. Ví dụ trong các máy điện toán, nhãn đĩa, phụ đề DVD hay truyền hình số. Nhiều kiểu mã hóa tiếng Nhật như EUC-JP, Unicode và Shift-JIS vừa có cả mã katakana halfwidth vữa có cả mã fullwidth. Ngược lại, ISO-2022-JP lại không có mã katakana halfwidth, và thường được dùng trong các giao thức SMTP và NNTP. Chữ halfwidth katakana thông thường được dùng để tiết kiệm bộ nhớ.

Trong Unicode, chữ fullwidth katakana chiếm các vị trí từ U+30A0 đến U+30FF [3]:

Bảng Unicode Katakana Official Unicode Consortium code chart Version 13.0

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

A

B

C

D

E

F

U+30Ax

゠

ァ

ア

ィ

イ

ゥ

ウ

ェ

エ

ォ

オ

カ

ガ

キ

ギ

ク

U+30Bx

グ

ケ

ゲ

コ

ゴ

サ

ザ

シ

ジ

ス

ズ

セ

ゼ

ソ

ゾ

タ

U+30Cx

ダ

チ

ヂ

ッ

ツ

ヅ

テ

デ

ト

ド

ナ

ニ

ヌ

ネ

ノ

ハ

U+30Dx

バ

パ

ヒ

ビ

ピ

フ

ブ

プ

ヘ

ベ

ペ

ホ

ボ

ポ

マ

ミ

U+30Ex

ム

メ

モ

ャ

ヤ

ュ

ユ

ョ

ヨ

ラ

リ

ル

レ

ロ

ヮ

ワ

U+30Fx

ヰ

ヱ

ヲ

ン

ヴ

ヵ

ヶ

ヷ

ヸ

ヹ

ヺ

・

ー

ヽ

ヾ

ヿ

Phần mở rộng ngữ âm Katakana (Official Unicode Consortium code chart)

U+31Fx

ㇰ

ㇱ

ㇲ

ㇳ

ㇴ

ㇵ

ㇶ

ㇷ

ㇸ

ㇹ

ㇺ

ㇻ

ㇼ

ㇽ

ㇾ

ㇿ

Những chữ halfwidth katakana tương ứng cùng được mã hóa trong Unicode. Bắt đầu từ U+FF65 đến U+FF9F (các vị trí từ U+FF61 đến U+FF64 là các dấu câu halfwidth):

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

A

B

C

D

E

F

FF6

｠

｡

｢

｣

､

･

ｦ

ｧ

ｨ

ｩ

ｪ

ｫ

ｬ

ｭ

ｮ

ｯ

FF7

ｰ

ｱ

ｲ

ｳ

ｴ

ｵ

ｶ

ｷ

ｸ

ｹ

ｺ

ｻ

ｼ

ｽ

ｾ

ｿ

FF8

ﾀ

ﾁ

ﾂ

ﾃ

ﾄ

ﾅ

ﾆ

ﾇ

ﾈ

ﾉ

ﾊ

ﾋ

ﾌ

ﾍ

ﾎ

ﾏ

FF9

ﾐ

ﾑ

ﾒ

ﾓ

ﾔ

ﾕ

ﾖ

ﾗ

ﾘ

ﾙ

ﾚ

ﾛ

ﾜ

ﾝ

ﾞ

ﾟ

Các vị trí mã từ 32D0 đến 32FE là những chữ Katakana khoanh tròn. Chú ý : Không có chữ ン khoanh tròn .

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

A

B

C

D

E

F

32D

㋐

㋑

㋒

㋓

㋔

㋕

㋖

㋗

㋘

㋙

㋚

㋛

㋜

㋝

㋞

㋟

32E

㋠

㋡

㋢

㋣

㋤

㋥

㋦

㋧

㋨

㋩

㋪

㋫

㋬

㋭

㋮

㋯

32F

㋰

㋱

㋲

㋳

㋴

㋵

㋶

㋷

㋸

㋹

㋺

㋻

㋼

㋽

㋾

Các ví dụ về cách phiên âm của Katakana từ những từ quốc tế[sửa|sửa mã nguồn]

Từ gốc	Katakana	Rōmaji
Vitamin (tiếng Đức)	ビタミン	Bitamin
Mineral (chất khoáng – tiếng Anh)	ミネラル	Mineraru
Calcium (Calci – Latinh)	カルシウム	Karushiumu
Hormone (Hóoc môn – tiếng Anh)	ホルモン	Horumon

Công nghệ thông tin[sửa|sửa mã nguồn]

Từ gốc	Katakana	Rōmaji	Kanji & khác
Mouse (chuột – tiếng Anh)	マウス	Mausu
Keyboard (bàn phím – tiếng Anh)	キーボード	Kībōdo
Display (hiển thị)	ディスプレイ	Disupurei	画面 gamen
Pointer (con trỏ)	ポインタ	Pointa
Programming (lập trình)	プログラミング	Puroguramingu
Software (phần mềm)	ソフトウェア	Sofutowea
Hardware (phần cứng)	ハードウェア	Hādowea
Operating system (hệ điều hành)	オペレーティング・システム	Operētingu shisutemu	基本ソフト kihonsofuto OS ōesu
Internet	インターネット	Intānetto
Web	ウェブ	Webu

từ tên tiếng Việt

Từ gốc	Katakana	Rōmaji
Hồ Chí Minh (vi)	ホーチミン	Hōchimin
Phương (vi)	フオン	Fuon
Nam (vi)	ナム	Namu
Tuấn, Toàn, Toản (vi)	トアン	Toan

từ tên tiếng Anh

Từ gốc	Katakana	Rōmaji
John (en)	ジョン	Jon
George (en)	ジョージ	Jōji
Marie (en)	マリー	Marī
Michael (en)	マイケル	Maikeru

từ tên tiếng Đức

Maria (de)	マリア	Maria
Michael (de)	ミハエル, ミヒャエル	Mihaeru, Mihyaeru

từ tên tiếng Hàn

Kim Tae Hee (kor)

キム·テヒ

Kimutehi

Từ gốc	Katakana	Rōmaji	Kanji
Việt Nam (vi)	ベトナム	“Betonamu”	越南　Etsunan
America (en)	アメリカ	Amerika	米国 Beikoku (mễ quốc)
Latin America (en)	ラテンアメリカ	Raten Amerika	中南米 Chūnanbei (trung nam mỹ)
Europa (pt)	ヨーロッパ	Yōroppa	欧州 Ōshū (âu châu)
Asia (en)	アジア	Ajia	亜州 Ajia (á châu)
Africa (en)	アフリカ	Afurika	阿州 Ashū (phi châu)
Oceania (en)	オセアニア	Oseania	大洋州 Taiyōshū (đại dương châu)

Quốc gia và thành phố[sửa|sửa mã nguồn]

Từ gốc	Katakana	Rōmaji	Tên tiếng Anh	Tên địa phương
Hà Nội (vi)	ハノイ	hanoi	Hanoi	Hà Nội
Washington.D.C (en)	ワシントン	Washinton
New York (en)	ニューヨーク	Nyū Yōku
Los Angeles (en) (es)	ロサンゼルス	Rosanzerusu
Seattle (en)	シアトル	Shiatoru
Canada (en)	カナダ	Kanada
Toronto (en)	トロント	Toronto
Argentina (en) (es)	アルゼンチン	Aruzenchin
Buenos Aires (en)	ブエノスアイレス	Buenosu Airesu
Brazil (en-us)	ブラジル	Burajiru		Brasil (pt)
Engelsch (nl) / Inglês (pt)	イギリス	Igirisu		United Kingdom / England (en)
London (en)	ロンドン	Rondon
Finland (en)	フィンランド	Finrando		Suomi (fi)
France (fr) (en)	フランス	Furansu
Paris (fr)	パリ	Pari
Singapore (en)	シンガポール	Shingapōru
Deutschland (de)	ドイツ	Doitsu	Germany (en)
Berlin (de)	ベルリン	Berurin
Portugal (pt) (en)	ポルトガル	Porutogaru
Lisbon (en)	リスボン	Risubon		Lisboa (pt)
Lithuania (en)	リトアニア	Ritoania	Lithuania (en)	Lietuva (lt)
Olanda (pt) / Holanda (pt) / Holland (nl) (en)	オランダ	Oranda	Holland / The Netherlands (en)	Holland / Nederland (nl)
Poland (en)	ポーランド	Pōrando		Polska (pl)
Italia (it)	イタリア	Itaria	Italy (en)
Roma (it)	ローマ	Rōma	Rome (en)
Mexico (en)	メキシコ	Mekishiko		Mexico (es)
Madrid (en)	マドリッド	Madoriddo
Russia (en)	ロシア	Roshia		Росси́я, Rossiya (ru)
Москва, Moskva (ru)	モスクワ	Mosukuwa	Moscow (en)
India (en)	インド	Indo		Bhārat (hi)
Indonesia (id)	インドネシア	Indoneshia
Ireland (en)	アイルランド	Airurando
Malaysia (ms)	マレーシア	Marēshia
Seoul (ko)	ソウル	Souru	Seoul (en)
Philippines (en)	フィリピン	Firipin		Pilipinas (fil)
Bulgaria (en)	ブルガリア	Burugaria		България (bg)
Belfast (en)	ベルファスト	Berufasuto

Liên kết ngoài[sửa|sửa mã nguồn]