Hình thái kinh tế-xã hội – Wikipedia tiếng Việt

Hình thái kinh tế – xã hội là một phạm trù của chủ nghĩa duy vật lịch sử (hay còn gọi là chủ nghĩa duy vật biện chứng về xã hội) dùng để chỉ xã hội ở từng giai đoạn lịch sử nhất định, với một kiểu quan hệ sản xuất đặc trưng cho xã hội đó, phù hợp với một trình độ nhất định của lực lượng sản xuất, và với một kiến trúc thượng tầng tương ứng được xây dựng trên những quan hệ sản xuất đó. Nó chính là các xã hội cụ thể được tạo thành từ sự thống nhất biện chứng giữa các mặt trong đời sống xã hội và tồn tại trong từng giai đoạn lịch sử nhất định.

Hình thái kinh tế – xã hội là một mạng lưới hệ thống hoàn hảo, có cấu trúc phức tạp, trong đó có những mặt cơ bản là lực lượng sản xuất, quan hệ sản xuất và kiến trúc thượng tầng. Mỗi mặt của hình thái kinh tế – xã hội có vị trí riêng và tác động ảnh hưởng qua lại lẫn nhau, thống nhất với nhau .

“	Khi phân tích những hình thái kinh tế, người ta không thể dùng kính hiển vi hay những chất phản ứng hóa học được. Sức trừu tượng hóa phải thay thế cho cả hai cái đó	”
— Karl Marx[1]

Cấu trúc cơ bản của hình thái kinh tế xã hội gồm có :

• Lực lượng sản xuất: là nền tảng vật chất-kỹ thuật của mỗi hình thái kinh tế – xã hội. Hình thái kinh tế – xã hội khác nhau có lực lượng sản xuất khác nhau. Sự phát triển của lực lượng sản xuất quyết định sự hình thành, phát triển và thay thế lẫn nhau của các hình thái kinh tế-xã hội.
• Quan hệ sản xuất: Tạo thành cơ sở hạ tầng của xã hội và quyết định tất cả mọi quan hệ xã hội khác.[2] Mỗi hình thái kinh tế – xã hội có một kiểu quan hệ sản xuất đặc trưng cho nó. Quan hệ sản xuất là tiêu chuẩn khách quan để phân biệt các chế độ xã hội.

Tổng hợp lại những quan hệ sản xuất cấu thành cái mà người ta gọi là những quan hệ xã hội, cái gọi là xã hội mà lại là một xã hội ở một giai đoạn phát triển lịch sử nhất định, một xã hội có tính chất độc đáo, riêng biệt. Xã hội cổ đại, xã hội phong kiến, xã hội tư bản đều là những tổng hợp các quan hệ sản xuất theo loại đó mà mỗi tổng thể ấy đồng thời lại tiêu biểu cho một giai đoạn phát triển đặc thù trong lịch sử nhân loại

– Karl Marx [ 3 ]

• Kiến trúc thượng tầng được hình thành và phát triển phù hợp với cơ sở hạ tầng, nhưng nó lại là công cụ để bảo vệ, duy trì và phát triển cơ sở hạ tầng đã sinh ra nó.
• Các yếu tố khác: Ngoài ra, hình thái kinh tế-xã hội các hình thái kinh tế – xã hội còn có quan hệ về gia đình, dân tộc và các quan hệ xã hội khác. Nó còn bao gồm các lĩnh vực chính trị, lĩnh vực tư tưởng và lĩnh vực xã hội. Mỗi lĩnh vực của hình thái kinh tế-xã hội vừa tồn tại độc lập với nhau, vừa tác động qua lại, thống nhất với nhau gắn bó với quan hệ sản xuất và cùng biến đổi với sự biến đổi của quan hệ sản xuất.

Sự tăng trưởng[sửa|sửa mã nguồn]

Hình thái kinh tế – xã hội là một mạng lưới hệ thống, trong đó, những mặt của hình thái kinh tế-xã hội ảnh hưởng tác động qua lại với nhau tạo nên những quy luật hoạt động, tăng trưởng khách quan của xã hội. Chính sự ảnh hưởng tác động của những quy luật khách quan đó mà hình thái kinh tế xã hội tuy là phạm trù xã hội nhưng lại có khuynh hướng tăng trưởng như một quy luật tự nhiên, nó hoạt động tăng trưởng từ thấp đến cao. Xã hội loài người đã tăng trưởng trải qua nhiều hình thái kinh tế – xã hội tiếp nối đuôi nhau nhau. Trên cơ sở phát hiện ra những quy luật hoạt động tăng trưởng khách quan của xã hội, C.Mác đã đi đến Tóm lại rằng :

“	Tôi coi sự phát triển của các hình thái kinh tế-xã hội là một quá trình lịch sử-tự nhiên	”
— C.Mác[4][5]

Lịch sử xã hội do con người làm ra, con người tạo ra những quan hệ xã hội của mình và đó là xã hội. Nhưng sự hoạt động của xã hội lại tuân theo quy luật khách quan, không nhờ vào vào ý muốn của con người mà nguồn gốc sâu xa của sự sửa chữa thay thế nhau giữa những hình thái kinh tế-xã hội nằm ở chỗ :

• Sự phát triển của lực lượng sản xuất, gây nên sự thay đổi của quan hệ sản xuất.
• Và rồi đến lượt mình, sự thay đổi của quan hệ sản xuất (với tư cách là cơ sở hạ tầng) sẽ làm cho kiến trúc thượng tầng thay đổi.
• Do vậy, từ những yếu tố cấu trúc của mỗi một hình thái kinh tế xã hội thay đổi dẫn đến hình thái kinh tế-xã hội này được thay thế bằng hình thái kinh tế-xã hội khác cao hơn, tiến bộ hơn. C.Mác đã viết về một trường hợp cụ thể: “Sự tập trung tư liệu sản xuất và xã hội hoá lao động đạt đến cái điểm mà chúng không còn thích hợp với cái vỏ tư bản chủ nghĩa của chúng nữa… nền sản xuất tư bản chủ nghĩa lại đẻ ra sự phủ định bản thân nó, với tính tất yếu của một quá trình tự nhiên” [6]

Sự sửa chữa thay thế nhau như vậy giữa những hình thái kinh tế-xã hội là con đường tăng trưởng chung của trái đất. Quá trình đó diễn ra một cách khách quan chứ không phải theo ý muốn chủ quan. Sự biến đổi đó của hình thái kinh tế-xã hội không chịu sự tác động ảnh hưởng của con người mà tuân theo những quy luật xã hội khách quan .

“	Chỉ có đem quy những quan hệ xã hội vào những quan hệ sản xuất, và đem quy những quan hệ sản xuất vào trình độ của những lực lượng sản xuất thì người ta mới có được một cơ sở vững chắc để quan niệm sự phát triển của những hình thái xã hội là một quá trình lịch sử – tự nhiên	”
— V.I.Lênin[7]

Các loại hình thái kinh tế – xã hội[sửa|sửa mã nguồn]

Theo chủ nghĩa Mác-Lenin thì trong lịch sử dân tộc loài người đã sẽ tuần tự Open 05 hình thái kinh tế xã hội từ thấp đến cao :

• Hình thái kinh tế-xã hội cộng sản nguyên thủy (công xã nguyên thủy)
• Hình thái kinh tế-xã hội chiếm hữu nô lệ (giai cấp chủ nô mang sứ mệnh lịch sử chuyển từ HTKTXH cộng sản nguyên thuỷ lên HTKTXH chiếm hữu nô lệ) gồm chủ nô và nông nô
• Hình thái kinh tế-xã hội phong kiến (giai cấp phong kiến) gồm địa chủ và nông dân
• Hình thái kinh tế-xã hội tư bản chủ nghĩa (giai cấp tư sản) gồm tri thức, tiểu tư sản
• Hình thái kinh tế cộng sản chủ nghĩa (giai cấp công nhân)

Theo C.Mác và Ph. Ăngghen, hình thái kinh tế – xã hội cộng sản chủ nghĩa sinh ra và có quy trình tăng trưởng qua những tiến trình, từ trình độ thấp lên trình độ cao hơn. Đó là :

• “Giai đoạn thấp của xã hội cộng sản” hay “giai đoạn đầu của xã hội cộng sản”. Sau gọi giai đoạn này là “chủ nghĩa xã hội” hay “xã hội xã hội chủ nghĩa”.
• “Giai đoạn cao hơn của xã hội cộng sản”. Sau này gọi là “chủ nghĩa cộng sản” hay xã hội cộng sản chủ nghĩa.
• Và “giữa xã hội tư bản chủ nghĩa và xã hội cộng sản chủ nghĩa là một thời kỳ cải biến cách mạng từ xã hội nọ sang xã hội kia… một thời kỳ quá độ chính trị…, chuyên chính cách mạng của giai cấp vô sản”, và đó là “những cơn đau đẻ kéo dài”.

V.I. Lênin cũng nêu lại gồm :

• I. Những cơn đau đẻ kéo dài (tức là thời kỳ quá độ).
• II. Giai đoạn đầu của xã hội cộng sản chủ nghĩa.[8]
• III. Giai đoạn cao của xã hội cộng sản chủ nghĩa. Ông cho rằng “giai đoạn thấp” là xã hội xã hội chủ nghĩa (hay chủ nghĩa xã hội); “giai đoạn cao” là xã hội cộng sản chủ nghĩa (hay chủ nghĩa cộng sản), đặc biệt là phát triển lý luận về “thời kỳ quá độ khá lâu dài từ chủ nghĩa tư bản lên chủ nghĩa xã hội”.[9]

Phản bác quan điểm duy tâm về lịch sử dân tộc[sửa|sửa mã nguồn]

Trước khi C.Mác đưa ra học thuyết về hình thái kinh tế xã hội thì về cơ bản chủ nghĩa duy tâm giữ vai trò thống trị trong khoa học xã hội. Thể hiện ở chỗ có những quan điểm cho rằng lịch sử vẻ vang tăng trưởng không có quy luật mà chỉ theo khunh hướng ngẫu nhiên, không đoán định, hoặc lịch sử dân tộc tăng trưởng phụ thuộc vào vào ý muốn, ý thích chủ quan của con người, con người muốn tăng trưởng như thế nào thì lịch sử vẻ vang sẽ tăng trưởng như vậy, đặc biệt quan trọng là ý chí của những lãnh tụ, những bậc anh hùng, hoặc quan điểm cho rằng lịch sử vẻ vang là đời sống con người ở một thời đại .Lịch sử không chỉ là cuộc sống và những chuyến thám hiểm của những nhà quý tộc, những vị vua, những vị linh mục … mà nó cho thấy những quy trình tiến độ tiếp nối đuôi nhau nhau của những phương pháp sản xuất khác nhau, nhờ những phương pháp sản xuất đó con người đạt được sức mạnh để thắng lợi vạn vật thiên nhiên. [ 10 ]

Đề ra chiêu thức điều tra và nghiên cứu mới[sửa|sửa mã nguồn]

Sau đó, sự sinh ra học thuyết hình thái kinh tế – xã hội đã đưa lại cho khoa học xã hội một chiêu thức điều tra và nghiên cứu thực sự khoa học. Thể hiện ở chỗ :Học thuyết này yêu cầu khi nghiên cứu và điều tra lịch sử-xã hội phải khởi đầu nghiên cứu và điều tra từ quy trình sản xuất, những hạ tầng kinh tế của từng xã hội trong từng thời kỳ lịch sử vẻ vang vì học thuyết này chỉ ra rằng : sản xuất vật chất là cơ sở của đời sống xã hội, phương pháp sản xuất quyết định hành động những mặt của đời sống xã hội. Cho nên, không hề xuất phát từ ý thức, tư tưởng, từ ý chí chủ quan của con người để lý giải những hiện tượng kỳ lạ trong đời sống xã hội mà phải xuất phát từ phương pháp sản xuất .C.Mác đã Kết luận :

“	Việc sản xuất ra những tư liệu sinh hoạt vật chất trực tiếp và chính, mỗi một giai đoạn phát triển kinh tế nhất định của một dân tộc hay một thời đại tạo ra một cơ sở, từ đó mà người ta phát triển các thể chế nhà nước, các quan điểm pháp quyền, nghệ thuật và thậm chí cả những quan niệm tôn giáo của con người ta	”
— C.Mác[11]

Ph. Ăng-ghen cũng nhấn mạnh vấn đề

Sự phát triển về mặt chính trị, pháp luật, triết học, tôn giáo, văn học, nghệ thuật … v.v là dựa trên sự phát triển về kinh tế. Nhưng tất cả nhũng sự phát triển ấy đều tác động lẫn nhau và cùng tác động đến cơ sở kinh tế. Hoàn toàn không phải điều kiện kinh tế là nguyên nhân duy nhất và chủ động, còn mọi thứ khác thì chỉ có một tác dụng thụ động. Trái lại có sự tác động qua lại trên cơ sở tính tất yếu kinh tế, là một tính tất yếu, xét đến cùng bao giờ cũng tự vạch ra con đường của nó.

– Ph. Ăng-ghen [ 12 ]

Cơ sở để phân kỳ lịch sử dân tộc[sửa|sửa mã nguồn]

Học thuyết cơ sở để phân loại thời đại lịch sử vẻ vang hay phân kỳ lịch sử vẻ vang vì nó chỉ ra : xã hội không phải là sự phối hợp một cách ngẫu nhiên, máy móc giữa những cá thể, mà là một khung hình sống sinh động, những mặt thống nhất ngặt nghèo với nhau, ảnh hưởng tác động qua lại lẫn nhau. Trong đó, quan hệ sản xuất là quan hệ cơ bản, quyết định hành động những quan hệ xã hội khác, là tiêu chuẩn khách quan để phân biệt những chính sách xã hội. Muốn nhận thức đúng đời sống xã hội, phải nghiên cứu và phân tích những mặt của đời sống xã hội và mối quan hệ lẫn nhau giữa chúng. Đặc biệt phải nghiên cứu và phân tích về quan hệ sản xuất thì mới hoàn toàn có thể hiểu một cách đúng đắn về đời sống xã hội. Chính quan hệ sản xuất cũng là tiêu chuẩn khách quan để phân kỳ lịch sử dân tộc một cách đúng đắn, khoa học .

“	Mọi thời đại lịch sử, sản xuất kinh tế và cơ cấu xã hội – cơ cấu này tất yếu phải do sản xuất kinh tế mà ra, – cả hai cái đó tạo thành cơ sở của lịch sử chính trị và lịch sử tư tưởng của mỗi thời đại	”
— Ph.Ăng-ghen[13]

“	Những thời đại kinh tế khác nhau không phải ở chỗ chúng sản xuất ra cái gì, mà là ở chỗ chúng sản xuất bằng cách nào, với những tư liệu lao động nào?	”
— Các Mác[14]

“	Mác đã xây dựng tư tưởng cơ bản đó bằng cách nào? Bằng cách là trong các lĩnh vực khác nhau của đời sống xã hội, ông đã làm nổi bật riêng những quan hệ sản xuất, coi đó là những quan hệ cơ bản, đầu tiên và quyết định mọi quan hệ khác	”
— Lê nin[15]

Có những quan điểm phản biện học thuyết hình thái kinh tế – xã hội đã lỗi thời và cho rằng phải sửa chữa thay thế bằng cách tiếp cận văn minh. Cách tiếp cận này phân loại lịch sử dân tộc tăng trưởng quả đât thành văn minh nông nghiệp, văn minh công nghiệp, văn minh hậu công nghiệp ( hay văn minh tin học, văn minh trí tuệ ) .

• Nhà xã hội chủ nghĩa không tưởng Pháp là Phuriê (1772 – 1837) chia lịch sử phát triển xã hội loài người thành bốn giai đoạn: mông muội, dã man, gia trưởng, văn minh.
• Nhà nhân chủng học Mỹ là Moócgan (1818 – 1881) lại phân chia thành ba giai đoạn: mông muội, dã man và văn minh.
• Nhà tương lai học người Mỹ, Anvin Tôpphlơ lại dựa vào trình độ phát triển công cụ sản xuất, chia lịch sử phát triển nhân loại thành ba nền văn minh: văn minh nông nghiệp, văn minh công nghiệp và văn minh hậu công nghiệp.

Nhưng 1 số ít khác phản bác rằng Thực chất đây là phân loại dựa vào những trình độ tăng trưởng kinh tế, dựa vào trình độ khoa học và công nghệ tiên tiến. Rõ ràng, cách tiếp cận này không hề sửa chữa thay thế được học thuyết hình thái kinh tế – xã hội, nó không vạch ra mối quan hệ giữa những mặt trong đời sống xã hội và những quy luật hoạt động, tăng trưởng của xã hội từ thấp đến cao .

Ý nghĩa cách mạng[sửa|sửa mã nguồn]

Học thuyết hình thái kinh tế xã hội chứng minh và khẳng định, lịch sử-xã hội của con người là quy trình lịch sử dân tộc có quy luật cũng giống như những quy luật tự nhiên hàng loạt yếu tố là ở chỗ nhận ra được quy luật đó hay không. Nó chỉ ra : sự tăng trưởng của những hình thái kinh tế – xã hội là một quy trình lịch sử vẻ vang – tự nhiên, tức diễn ra theo những quy luật khách quan chứ không phải theo ý muốn chủ quan. Cho nên, muốn nhận thức đúng đời sống xã hội phải đi sâu điều tra và nghiên cứu những quy luật hoạt động tăng trưởng của xã hội .

Xã hội là một khung hình sống đang tăng trưởng không ngừng ( chứ không phải là một cái gì được kết thành một cách máy móc và do đó được cho phép hoàn toàn có thể tùy ý phối hợp những yếu tố xã hội như thế nào cũng được ), một khung hình mà muốn nghiên cứu và điều tra nó thì cần phải nghiên cứu và phân tích một cách khách quan những quan hệ sản xuất cấu thành một hình thái xã hội nhất định và cần phải nghiên cứu và điều tra những quy luật quản lý và vận hành và tăng trưởng của hình thái xã hội đó– V.I.Lênin [ 16 ]

Đây là học thuyết mang tính cách mạng : Mác đã chỉ cho tất cả chúng ta làm cách nào mà quy luật phát lịch sử vẻ vang lao lý sự tiếp nối đuôi nhau không tránh khỏi của những phương pháp sản xuất từ phương pháp sản xuất nguyên thủy tới nô lệ, từ chính sách phong kiến đến tư bản chủ nghĩa [ 17 ] và lịch sử vẻ vang quốc tế hiện trải qua những bước quanh co tuy nhiên, loài người ở đầu cuối nhất định sẽ tiến tới chủ nghĩa xã hội vì đó là quy luật tiến hoá của lịch sử vẻ vang ” [ 18 ] vì ” theo quy luật tiến hoá của lịch sử vẻ vang, loài người nhất định sẽ tiến tới chủ nghĩa xã hội “. [ 19 ]Kể từ khi học thuyết hình thái kinh tế – xã hội của Mác sinh ra cho đến nay, loài người đã có những bước tăng trưởng rất là to lớn về mọi mặt, nhưng học thuyết đó vẫn là chiêu thức thực sự khoa học để nhận thức một cách đúng đắn về đời sống xã hội. Đương nhiên, học thuyết đó ” không khi nào có tham vọng lý giải tổng thể, mà chỉ có ý muốn vạch ra một giải pháp … ” duy nhất khoa học ” để lý giải lịch sử dân tộc ” [ 20 ]Ngoài ra cũng có những mối hoài nghị cho rằng nếu lịch sử vẻ vang đã diễn ra theo quy luật như vậy thì cứ để nó diễn ra mà tại sao lại phải đấu tranh giai cấp, vì sao phải đấu tranh cho chủ nghĩa xã hội và chống lại công an nếu đằng nào nó cũng xảy ra ? .Marx đã vấn đáp rằng :

“	Bởi vì con người làm nên lịch sử chứ không phải đường vòng nào khác. Lịch sử sẽ không làm gì cả, nó không thúc đẩy cuộc đấu tranh nào và tư bản sẽ cố kháng cự sự sụp đổ của chính nó	”
— Các Mác[21]

Cái dẫn đến sự hủy hoại của nó là những đối kháng bên trong chủ nghĩa tư bản : chỉ vì có một thế lực đối nghịch đang tăng trưởng một cách độc lập ngoài ý muốn của chủ nghĩa tư bản đó là giai cấp vô sản và rõ ràng một điều rằng người giàu sẽ không khi nào từ bỏ của cải và độc quyền của mình một cách vui tươi. [ 21 ]

Tuy nhiên, con đường phát triển của mỗi dân tộc còn bị chi phối bởi các yếu tố khác như điều kiện tự nhiên, truyền thống văn hoá, chính trị, quốc tế cụ thể v.v không giống nhau tạo nên sự đa dạng trong sự phát triển chung của nhân loại. Có những dân tộc tuần tự trải qua, có những dân tộc bỏ qua một hay vài hình thái kinh tế-xã hội nào đó. suy ra sự biến đổi này là quá trình lịch sử-tự nhiên theo con đường tuần tự hoặc bỏ qua một hay vài hình thái kinh tế-xã hội nào đó.

“	Tính quy luật chung của sự phát triển lịch sử toàn thế giới đã không loại trừ mà trái lại còn bao hàm một số giai đoạn phát triển mang những đặc điểm hoặc về hình thức hoặc về trật tự của sự phát triển đó	”
— Lê nin[22]

.Sự ảnh hưởng tác động của những quy luật khách quan làm cho những hình thái kinh tế – xã hội tăng trưởng thay thế sửa chữa nhau từ thấp đến cao – đó là con đường tăng trưởng chung của quả đât. Song, con đường tăng trưởng của mỗi dân tộc bản địa không chỉ bị chi phối bởi những quy luật chung, mà còn bị tác động ảnh hưởng bởi những điều kiện kèm theo về tự nhiên, về chính trị, về truyền thống cuội nguồn văn hóa truyền thống, về điều kiện kèm theo quốc tế, v.v.. Cho nên có những dân tộc bản địa lần lượt trải qua những hình thái kinh tế – xã hội từ thấp đến cao nhưng cũng có những dân tộc bản địa bỏ lỡ một hay 1 số ít hình thái kinh tế – xã hội nào đó .

Tại Việt Nam, Đảng Cộng sản Việt Nam cho rằng: “Con đường đi lên của nước ta là sự phát triển quá độ lên chủ nghĩa xã hội bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa, tức là bỏ qua việc xác lập vị trí thống trị của quan hệ sản xuất và kiến trúc thượng tầng tư bản chủ nghĩa, nhưng tiếp thu, kế thừa những thành tựu mà nhân loại đã đạt được dưới chế độ tư bản chủ nghĩa, đặc biệt về khoa học và công nghệ, để phát triển nhanh lực lượng sản xuất, xây dựng nền kinh tế hiện đại.[23]

• Hình thái kinh tế Sinh thái xã hội