(QBĐT) – Cứ vào thư tịch cổ để lại thì từ thời Trung đại, ở nước ta đã xuất hiện một loại sách gọi là Địa chí ghi chép, biên soạn, giới thiệu về địa lý, lịch sử, phong tục, nhân vật, sản vật, kinh tế, văn hoá… của một địa phương (làng, xã, huyện, tỉnh…), hình thành và phát triển với những phạm vi và tầm mức khác nhau, do các trí thức đương thời biên soạn.
Bạn đang xem : Dư địa chí là gì
Cảo thơm lần giở…
Trong đà phát triển sau đó của loại sách này, suốt thời kỳ phong kiến, nhiều tỉnh, phủ, huyện, xã trong cả nước cũng có sách địa chí riêng do người địa phương, hay các quan cai trị địa phương biên soạn. Thời ấy, việc biên soạn sách không có chế độ nhuận bút, người biên soạn và người sử dụng sách không chịu sự ràng buộc bởi một nhiệm vụ chính trị bức bách nào, thậm chí sách viết ra cũng rất khó được nhân bản; thế mà hệ thống sách địa chí vẫn được tự giác biên soạn rất nhiều nơi, nối nhiều đời ở nước ta.
 |
| Làng Bảo Ninh ngày nay đã phát triển rất nhiều so với thời kỳ tác giả Nguyễn Tú viết sách “Địa chí Bảo Ninh” năm 1986. |
Điều đó chứng tỏ rằng, xã hội Nước Ta lúc đó đã và đang có nhu yếu biên soạn, sử dụng loại sách địa chí này, dù chưa phổ cập nhiều, và với tổng thể đắc dụng của nó, sách địa chí từ lâu đã sống một đời sống xã hội khách quan .Những cuốn sách đồ sộ như Dư địa chí do danh nhân văn hóa Nguyễn Trãi ( 1380 – 1442 ) biên soạn, Ô Châu cận lục do tiến sỹ Dương Văn An ( 1514 – 1591 ), người Quảng Bình nhuận sắc, cùng với nhiều tác phẩm khác sống sót từ hàng trăm năm đến nay, thảy đều trở thành bảo vật, thành cảo thơm mỗi khi hậu bối lần giở trước đèn, bởi nó tiềm ẩn trong đó những thông tin vô giá của tiền nhân .Sau tự do lập lại ( 1954 ), những loại sách địa chí khác, đây đó vẫn được lưu tâm biên soạn, còn riêng loại sách địa chí làng xã, vì nhiều nguyên do khác nhau, không còn thấy được liên tục biên soạn nữa. Cùng với nó, những loại sách làng xã khác như : gia phả, hương phả, hương ước, khoán lệ … trên đại thể đã chấm hết sinh ra. Tuy nhiên, đến năm 1961, trong hội nghị khoa học ” Viết lịch sử dân tộc địa phương ” do Viện Sử học tổ chức triển khai tại TP. Hà Nội, nhà điều tra và nghiên cứu văn hóa truyền thống dân gian, giáo sư Nguyễn Đổng Chi ( 1915 – 1984 ) đã trình diễn bản tham luận : ” Vấn đề viết xã chí trên toàn miền Bắc “. Bản tham luận ngay lập tức gây tiếng vang tại hội thảo chiến lược và giành được sự hưởng ứng cao của những cử tọa. Lúc đó, đại diện thay mặt những ty văn hóa truyền thống đương thời đều đã sao chép bản ” Đề án viết xã chí ” để mang về sử dụng thoáng rộng ở địa phương mình .Năm 1986, cuốn địa chí làng xã tiên phong trong toàn nước dựa trên đề án của cố giáo sư Nguyễn Đổng Chi sinh ra, đó là cuốn Địa chí Bảo Ninh của tỉnh Quảng Bình ( lúc bấy giờ nằm trong tỉnh Bình Trị Thiên ). Phải sau 25 năm, tín hiệu khả thi tiên phong của đề án viết địa chí làng xã do giáo sư Nguyễn Đổng Chi đề xuất kiến nghị mới được phát ra, cho thấy mức độ khó khăn vất vả của việc thực thi dự án Bất Động Sản này, ngay cả việc ngoại trừ thời hạn do cuộc chiến tranh cản trở .Tác phẩm Địa chí Bảo Ninh do cụ Nguyễn Tú biên soạn đã có tiếng vang to lớn trong tỉnh và nhiều địa phương khác trong cả nước bởi không riêng gì ở tính tiên phong, mà còn từ giá trị tự thân của nó : “ Cả một quốc tế riêng không liên quan gì đến nhau đóng khung trong một cái làng rất là thông thường, bỗng từ sách của ông Nguyễn Tú mà sống lên, cựa động trăn trở và tự tìm lấy bằng giá trị của mình .Đó hẳn là cái nguyên do lôi cuốn người xem của Địa chí Bảo Ninh ” ( Lời bạt – Giáo sư Nguyễn Huệ Chi ) ; và khuyên mời những bạn đọc kỹ cuốn sách, và mong rằng nhiều xã khác cũng noi gương Bảo Ninh có được những tập địa chí đa dạng và phong phú như vậy ” ( Lời tựa – Nhà văn hóa Nguyễn Khắc Viện ) .Vài năm sau, năm 1993, cuốn địa chí làng xã thứ hai ở tỉnh Quảng Bình được biên soạn tráng lệ, in ấn xinh xắn sinh ra : cuốn Cảnh Dương chí lược của tác giả người địa phương, cựu nhà giáo Trần Đình Vĩnh .Sau khi sách này phát hành, cùng với thành công xuất sắc của sách địa chí Bảo Ninh trước đó, nhận thấy tầm quan trọng của sách địa chí trong việc bảo tồn, phát huy những giá trị ý thức truyền thống cuội nguồn ở địa phương, rất nhiều làng, xã trong tỉnh như : Thanh Trạch, Thuận Bài, Di Luân ( Quảng Trạch ), Lý Hòa ( huyện Bố Trạch ), Văn La ( huyện Quảng Ninh ), Lộc An ( Lệ Thủy ), thị xã Đồng Hới … hoàn thành xong bản thảo địa chí và lần lượt cho ra đời bạn đọc .Đặc biệt, từ khi Chi hội Văn nghệ dân gian Nước Ta tỉnh Quảng Bình sinh ra ( 1995 ), việc làm biên soạn sách địa chí làng, xã được củng cố và tăng trưởng cả về số lượng và chất lượng .Không ít tác phẩm địa chí làng xã xuất bản tiến trình này đoạt được phần thưởng trình độ của Hội Văn nghệ dân gian Nước Ta. Đó là chưa kể đến việc đang có rất nhiều làng xã khác trong tỉnh tổ chức triển khai biên soạn những tài liệu địa phương có yếu tố địa chí như lịch sử dân tộc làng xã, ghi chép tổng hợp … Trên cơ sở đó, năm 1993, Ủy Ban Nhân Dân tỉnh Quảng Bình trải qua Sở Khoa học, Công nghệ và Môi trường quyết định hành động góp vốn đầu tư kinh phí đầu tư biên soạn cuốn Địa chí tỉnh Quảng Bình và coi đây là một trong những khu công trình khoa học trọng điểm của tỉnh .
 |
| Hai cuốn địa chí làng xã đầu tiên của tỉnh Quảng Bình biên soạn dựa trên gợi ý từ “Đề cương viết xã chí” của Giáo sư Nguyễn Đổng Chi. |
Từ những cứ liệu trên, rõ ràng tỉnh Quảng Bình là một trong những địa phương tiên phong trong cả nước về biên soạn địa chí làng xã dựa trên đề án của Viện Sử học Nước Ta. Sự ” bùng nổ ” biên soạn địa chí làng, xã ở tỉnh Quảng Bình không hề là yếu tố thời thượng, mà đó là nhu yếu tự thân, có quá khứ và được thử thách lâu bền hơn, là sự tích hợp hiệu suất cao giữa phương pháp luận khoa học với xúc cảm, tình yêu quê nhà và nghĩa vụ và trách nhiệm của những tác giả so với những giá trị văn hiến của quê nhà .
Đá trôi nhưng làng không trôi
Hồi tưởng lại, trong quy trình chỉnh sửa và biên tập sách Cảnh Dương chí lược, chúng tôi có đọc ở tài liệu ” Nguyễn Thị Tiểu tông gia phả ” do Nguyễn Gia Miễn người làng Cảnh Dương phụng biên năm Tự Đức 24 ( 1871 ) những điều tận tâm sau đây : ” Từng nghe : nhà có phả, nước có sử. Sử để làm rõ thứ tự những đời mà ghi điều tốt tiếng thơm … Không tìm về gốc, lấy chi mà biết ngọn nguồn ? Không ghi chép được, lấy gì mà biết con cháu phân loại ra làm sao ?Vì vậy không hề không làm phả ”. Nhìn rộng ra đó đồng thời cũng là niềm tin, là lý tưởng, là hiệu suất cao xã hội mà người xưa đã dựa vào đó để nuôi dưỡng ý chí biên soạn, sử dụng những loại sách hương phả, địa chí …, nhằm mục đích lưu dấu lại truyền thống cuội nguồn của tổ tiên, quê nhà cho mai hậu .Cùng với sự trao truyền thế hệ, việc ghi chép, update, lưu giữ truyền thống lịch sử đã góp thêm phần khắc ghi tinh hoa, hồn cốt mái ấm gia đình, làng xã trong tâm lý mỗi thành viên hội đồng, nối đời này sang đời khác, tạo nên những giá trị vững chắc mà cha ông ta đã đúc rút : “ đá trôi nhưng làng không trôi ” .
Xem thêm: Iso 9001:2008 Là Gì – Giới Thiệu Về Htqlcl Iso 9001
Những cuốn địa chí làng xã mới biên soạn tiên phong trong tiến trình này ở tỉnh Quảng Bình vừa ra đời bạn đọc đã sớm thể hiện những giá trị văn hóa truyền thống, giá trị xã hội to lớn, rất thực tiễn nhưng đồng thời cũng rất giàu cảm hứng. Các địa phương này đã thực sự Open trước công dân của mình, cũng như trước công chúng bạn đọc là những làng xã văn vật như nó vốn có, trải qua nội dung những ghi chép, miêu tả chân thực, mạng lưới hệ thống trong những cuốn địa chí được phát hành .Từ đó, lòng tự hào quê nhà và lòng tự trọng trong nghĩa vụ và trách nhiệm sống so với quê nhà của nhân dân ở đây được khơi dậy một cách có mạng lưới hệ thống. Các năng lượng hoạt động giải trí cho sự tăng trưởng của quê nhà trong nhân dân, theo đó được phát động thuận tiện và tự giác .Nếp sống văn hóa truyền thống trong làng xã được tự kiểm soát và điều chỉnh và tăng trưởng theo hướng có lợi để xứng danh với truyền thống lịch sử văn hiến của quê nhà mà giờ đây người dân mới biết được một cách vừa đủ qua địa chí. Ngoài ra, sách địa chí còn có năng lực tồn giữ được rất nhiều tư liệu quý và hiếm của địa phương dưới dạng thành văn để dùng làm tài liệu tìm hiểu thêm lâu bền hơn .Ở xã Cảnh Dương, chúng tôi đã có dịp nhìn thấy rất rõ những giá trị văn hóa truyền thống, xã hội kể trên và nhiều giá trị khác của cuốn ” Cảnh Dương chí lược ” khi sách được phát hành. Đã xảy ra ở đây một không khí sôi động lạ lùng trong thời gian này .Các sắc thái tình cảm trái chiều nhau đều được nhân dân thể hiện một cách chân thành : đống ý, trao đổi, thậm chí còn phản ứng trước những cụ thể của cuốn sách. Nhưng, bao trùm lên hàng loạt vẫn là niềm vui, lòng tự hào quê nhà của nhân dân Cảnh Dương, khi những giá trị văn hiến chính của làng đã được thực thể hóa ra, khiến họ nhìn thấy được, sờ nắn được, dưới hình thức một văn hóa truyền thống phẩm đại trà phổ thông mà đẹp tươi .Sự thật này được cho phép tất cả chúng ta nhìn lại để thấy rằng : sở dĩ báo cáo giải trình khoa học hơn 50 năm trước của cố giáo sư Nguyễn Đổng Chi lập tức được những cử tọa hưởng ứng nhiệt thành là vì một mặt do tính thiết yếu thiết yếu của yếu tố, mặt khác báo cáo giải trình đã khơi đúng mạch nguồn tự nhiên, cảm hứng làng xã của người Nước Ta dưới ánh sáng khoa học .Đề án là sự tiếp nối đuôi nhau câu truyện địa chí làng xã xưa, nhưng khác trước ở chỗ : mỗi làng xã viết địa chí lúc bấy giờ không còn tùy vào sự ngẫu hứng của những tác giả, mà dựa trên gợi ý về những nội dung cơ bản của một đề án khoa học .Làm như vậy, giá trị văn hóa truyền thống xã hội to lớn của địa chí làng xã sẽ được tập trung chuyên sâu, “ hoàn toàn có thể họp thành một mạng lưới hệ thống sách bách khoa vừa đặc trưng, vừa tổng thể và toàn diện, phân phối toàn bộ những tri thức thiết yếu về quốc gia và con người Nước Ta như một bộ sử liên ngành giữa nhiều ngành khoa học xã hội – và cả tự nhiên : địa lý học, kinh tế học, dân tộc bản địa học, văn học, ngôn ngữ học, phong tục học, xã hội học, sinh vật học, nông học … góp thêm phần giải đáp hữu hiệu bao nhiêu điều huyền bí về nông thôn Nước Ta trong quá khứ ” ( Nguyễn Huệ Chi – Lời bạt cuốn Địa chí Bảo Ninh ) .
Khơi tiếp mạch nguồn
Có hai yếu tố quan trọng nhất cho một cuốn sách sinh ra, đó là tác giả và kinh phí đầu tư. Xuất bản một cuốn sách đơn lẻ, câu truyện này rất đơn thuần, nhưng lập kế hoạch cho sự sinh ra của một mạng lưới hệ thống sách địa chí làng xã, huyện trong khoanh vùng phạm vi toàn tỉnh, thì hai yếu tố trên lập tức trở thành một yếu tố to lớn và phức tạp bội phần .Trả lời một cách thỏa đáng những nhu yếu mà yếu tố trên đã đặt ra như một trong thực tiễn thì kế hoạch mới mong có sự thuyết phục, mạch nguồn cảm hứng biên soạn địa chí làng xã liên tục được khai thông và duy trì trong khoanh vùng phạm vi toàn tỉnhTrước hết, về tác giả, phải nhận thấy ngay rằng : không một tác giả hoặc một nhóm tác giả cố định và thắt chặt nào có đủ năng lực để triển khai xong được trách nhiệm to lớn và vĩnh viễn này. Nhìn lại quá khứ, hàng loạt những cuốn địa chí làng xã thời phong kiến còn lại đều do những người địa phương, hoặc quản lý địa phương biên soạn .Trong đề án từ hơn 50 năm trước, cố giáo sư Nguyễn Đổng Chi đề xuất kiến nghị : chỉ có giáo viên và học viên trung học ở từng vùng là hoàn toàn có thể gánh vác nổi việc làm này ; nhưng sau đó, qua thực tiễn kiểm nghiệm người ta đã thấy yêu cầu trên chưa hẳn đã thích hợp .Cứ theo trong thực tiễn mà xét, ở tỉnh Quảng Bình hiện có nhiều địa chí làng xã đã xuất bản và nhiều dự án Bất Động Sản địa chí đã biên soạn xong, hoặc chờ biên soạn mà chúng tôi biết được. Các tác giả của địa chí này, theo thống kê có những thông số kỹ thuật chung là : hầu hết là người thường trực và họ đều tự giác chủ biên khu công trình. Thành phần nghề nghiệp là độc lạ nhau : cán bộ văn hóa truyền thống, giáo viên sỹ quan, cựu chiến binh, cử nhân lịch sử vẻ vang. Hầu hết trong số họ là cán bộ hưu trí .
 |
| Một số cuốn địa chí làng xã ở tỉnh Quảng Bình được xuất bản gần đây. |
Lực lượng tri thức phong phú kể trên trong điều kiện kèm theo dân trí lúc bấy giờ, ở tỉnh Quảng Bình, làng xã nào cũng có, thậm chí còn có nhiều. Họ là lực lượng tác giả to lớn có vừa đủ những năng lực biên soạn tốt địa chí làng xã mình, nếu phát động và nuôi dưỡng tốt ý chí của họ .
Tuy nhiên đối với các loại địa chí huyện, tỉnh, công việc biên soạn thường vượt quá khả năng và tầm bao quát của một cá nhân đơn lẻ, do vậy cần thiết phải tập hợp một nhóm, hoặc một hội đồng các tác giả có học thuật, có kinh nghiệm, kể cả liên kết với các trung tâm văn hóa với trung ương để thực hiện.
Về kinh tế tài chính, trong điều kiện kèm theo lúc bấy giờ riêng việc biên soạn địa chí làng xã thích hợp nhất có lẽ rằng là tích hợp việc sử dụng ngân sách địa phương với việc hoạt động những nguồn lực xã hội hóa tại chỗ. Xã Cảnh Dương, ở thời gian năm 1993, khi những nguồn lực xã hội hóa còn khó khăn vất vả, chính quyền sở tại đã mạnh dạn sử dụng một nguồn kinh phí đầu tư không nhiều để xuất bản cuốn “ Cảnh Dương chí lược ” đáng giá của mình. Đây là số tiền không quá lớn cho một kế hoạch quan trọng và có công dụng lâu dài hơn của một xã, và rõ ràng nó đã phát huy tính năng to lớn .Đặc biệt, thời hạn gần đây, đã Open không ít những bộ sách địa chí làng xã trong tỉnh được in ấn, xuất bản từ nguồn kinh phí đầu tư xã hội hóa, hoặc từ sự hỗ trợ vốn của những mạnh thường quân con trẻ quê nhà. Điều này cho thấy sức lôi cuốn của sách địa chí làng xã là có thật và tình yêu, nghĩa vụ và trách nhiệm của hội đồng so với quê nhà không khi nào vơi cạn .Và, nếu làng xã nào chưa đủ điều kiện kèm theo kinh tế tài chính thì trước mắt, cứ nhân bản sách bằng hình thức đánh máy, hoặc fotocopy để phát hành nhằm mục đích liên tục khơi dậy và duy trì mạch nguồn biên soạn địa chí làng xã trong toàn tỉnh ngay từ giờ đây. Các giá trị của sách địa chí không chỉ thiết thực, cấp bách cho hiện tại, mà còn sẽ phát huy tính năng lâu bền, bởi đến lượt mình, sách địa chí được biên soạn lúc bấy giờ sẽ trở thành cảo thơm cho mai hậu, ngay trong phẩm chất đơn giản và giản dị và trung thực của mình .
