Như Phó chủ nhiệm Văn phòng Quốc hội Nguyễn Sĩ Dũng : “ Đổi mới ( nhấn mạnh vấn đề đến thay đổi tư duy ) là mệnh lệnh của thời đại ”, Bộ trưởng Bộ Kế hoạch – góp vốn đầu tư Bùi Quang Vinh : “ Không đổi mới sẽ tụt hậu hơn cả Campuchia, Lào ” …
Phóng to
“Reinvent” (sáng tạo lại) là quá trình diễn ra thường xuyênXây dựng một nền văn hóa truyền thống luôn tìm cách làm tươi mới mình là tuyệt kỹ của những xã hội tăng trưởng. Đây là việc làm phải được làm liên tục, mọi người được chỉ cho cách làm … đến mức trở thành một bản năng trong từng con người. Nói một cách nào đó, không phải đợi đến lúc gặp yếu tố nan giải rồi đợi một đợt cải cách lớn để đổi khác mọi cái cùng một lúc .
Hành động “ mày mò lại “ mang tên “ Reinvent ”
Sáng tạo trong chừng mực nào đó chính là bằng một tầm tư duy mới, khám phá lại từng chút, từng chút những điều tưởng là biết hết rồi. Sau đó lắp ráp lại các thành tố đó thành một kết cấu mới năng động hơn, chứ không hủy hoàn toàn cái cũ để tạo ra cái mới.
Thế giới luôn đổi mới và nhìn công việc này dưới một góc nhìn giản dị nhưng hiệu quả hơn, đó là hành động được gọi là “reinvent”: khám phá lại, sáng tạo lại một việc cũ. Trong kinh doanh, chính trị, nghệ thuật… đâu đâu cũng dùng từ này và xem hành động này là sống còn.
Năm 1993, tác giả Roy L. Harmon cho ra đời cuốn Reinventing the warehouse ( Sáng tạo lại kho hàng ), đưa ra một cách nhìn mới về tồn dư trong sản xuất. Năm 1996, Nhà xuất bản Pitman cho ra đời cuốn Reinventing the influence ( Sáng tạo lại ảnh hưởng tác động và uy thế ), biến hóa cách nghĩ về quyền lực tối cao và cách quản lý và vận hành cỗ máy trong tình hình mới .
Từ năm 1999, ý niệm này dồn dập Open trên những phương tiện đi lại tiếp thị quảng cáo : nào là “ Reinventing Sydney ” khi thành phố này chuẩn bị sẵn sàng Thế vận hội 2000, hay Bill Gates khi ở đỉnh điểm nhất của Microsoft vào năm 1999 cũng nói : “ Ngay cả những công ty thành công xuất sắc nhất cũng phải tiếp tục “ tái mày mò ” mình ” ( Even the most successful companies must constanly “ reinvent ” themselves ) .
Hay vào lúc ông Lý Hiển Long lên nắm quyền ở Nước Singapore năm 1999 sau khủng hoảng cục bộ châu Á 1997 – 1998, tạp chí Business Week nói rõ quyết tâm của Lý Thủ tướng là : “ Người ta nói phép lạ của Nước Singapore đã chấm hết, nhưng ông Lý xác quyết rằng không có cuộc khủng hoảng cục bộ nào chặn được sự tăng trưởng của Nước Singapore, nếu cần phải “ reinvent ” cái “ Singapore Inc. ” này thì ông sẽ làm như vậy ” …
Vậy “ reinvent ” là gì ? Trước hết, nó là hành động nhìn yếu tố cũ với một góc nhìn mới, tầm cao hơn, từ đó mới thấy ra hướng xử lý mới mà cách nhìn cũ thường tắc tị ! Ai cũng biết từ thế kỷ 19, đường tàu hay hỏa xa là phương tiện đi lại luân chuyển mang tính động lực thôi thúc kinh tế tài chính Mỹ tăng trưởng. Qua thế kỷ 20 nó suy thoái và khủng hoảng dần, lúc này nghĩ đến Mỹ ta nghĩ đến máy bay, xe hơi chứ ít ai nhớ đến đường tàu, đến nỗi ngành này rơi vào bế tắc và lúng túng .
May thay, nhà nghiên cứu Theodore Levitte của Đại học Harvard đã chỉ ra rằng : chỉ cần “ reinvent ” lại nhận thức, xem đây không chỉ là railroad ( đường tàu ) mà là transportation ( vận tải đường bộ ) thì mọi chuyện sẽ sáng ra : nhu yếu vận tải đường bộ của Mỹ tăng vùn vụt ( chứ đâu có giảm ) mà đường tàu là một thành phần của vận tải đường bộ, nó bổ trợ và liên kết với đường đi bộ, đường thủy, đường không, lại có những lợi thế riêng như rẻ, bảo đảm an toàn, không ô nhiễm, lại còn là du lịch, văn hóa truyền thống, phương tiện đi lại luân chuyển kỳ thú … Sau nhận thức này, ngành đường tàu Mỹ cải tổ và hồi sinh .
Cũng vậy so với kỹ nghệ điện ảnh, những năm 70 của thế kỷ trước nó bị sự sinh ra của truyền hình rình rập đe dọa, sợ người ta ngồi nhà xem tivi không đến rạp xem phim, điện ảnh chống đối truyền hình kinh hoàng. Nhưng sau đó họ khôn hơn, “ reinvent ” lại mình và nhận ra : ủa, mình đâu chỉ là “ điện ảnh ”, mình là “ vui chơi ” mà, mình hoàn toàn có thể sản xuất phim và nhiều chương trình khác để chiếu trên truyền hình mà !
Khi có cách nhìn mới ấy, truyền hình từ là đối thủ cạnh tranh đã trở thành liên minh, một phương tiện đi lại nối dài của điện ảnh. Và điện ảnh liên tục tăng trưởng mạnh đến nay song song với truyền hình .
Thời bao cấp, trọng sản xuất, nông nghiệp, coi thường mua và bán, gọi tiểu thương nhỏ lẻ là “ con phe ” làm sản xuất không có lưu thông phân phối tương hỗ, kinh tế tài chính ngưng trệ. Khi nhìn nhận lại về vai trò của thương mại, nhìn nhận đúng về kinh doanh, xem lưu thông là phát minh sáng tạo giá trị mới thì những ngưng trệ được tháo gỡ ngay .
Nói như Einstein : “ Những yếu tố nghiêm trọng mà ta đang gặp không hề xử lý ở cùng mức độ tư duy như khi ta tạo ra nó ”. Vậy ta cần động não tâm lý để nâng tầm nhận thức lên : ta phải biến hóa tầm tư duy ta dùng để nhìn sự vật thì mới “ tái mày mò ” thực chất mới của một sự vật cũ .
Muốn không lạc phải tìm đúng map
Khái niệm “reinvent” ra đời dựa trên ý niệm của nhà triết học Thomas Kuhn về “thay đổi khuôn mẫu nhận thức”, gọi là “paradigm shift”. Paradigm là một từ gốc Hi Lạp hàm nghĩa một khuôn mẫu, một hệ quy chiếu… Nó là cách ta nhìn thế giới: nhận thức, hiểu và diễn dịch mọi chuyện.
Tưởng tượng paradigm như một tấm map, ta muốn đến khu đô thị Phú Mỹ Hưng nhưng dùng một map Hồ Chí Minh cũ hồi 1980 khi khu này chưa có, hoặc giả tệ hơn là dùng lộn map TP.HN thì chẳng khi nào tìm thấy cái đích đó cả. Ta có một paradigm sai hoặc đã lỗi thời, phải đổi lại một paradigm đúng thì mới tìm được lối ra .
Lịch sử chính trị Việt có một nâng tầm “ reinvent ” khác lạ nhưng hiệu suất cao dù chưa được điều tra và nghiên cứu tường tận, đó là tiến trình Vua Lê, Chúa Trịnh .
Nhìn lại quyền lực tối cao phong kiến Nho giáo nặng đặc thù quân – thần ( đến mức “ Quân xử thần tử, thần bất tử bất trung ” tức “ Vua bảo chết mà không chết là không trung ” ), quyền lực tối cao là vô hạn và không hề san sẻ …, vậy mà những nhà chính trị Việt thế kỷ thứ 16 – cách nay hơn 400 năm – vẫn nghĩ ra một hình thức vượt qua mọi khuôn mẫu cũ của quyền lực tối cao phong kiến, vừa duy trì trật tự quân – thần cũ, lại vừa tạo một quy mô tương thích với đối sánh tương quan chính trị của thời đại .
Năm 1599, sau khi thu phục cả Đàng Ngoài, Chúa Trịnh Tùng đã chính thức định lệ “ phân loại quyền lực tối cao ” với Vua Lê : vua được thu thuế 1.000 xã, cấp cho 5.000 lính để làm quân túc vệ, ngoài những quyền quản lý quốc gia là của Chúa Trịnh, chỉ cần vua Open khi thiết triều hoặc tiếp sứ ( giống như vai trò nghi lễ và đối ngoại của nền quân chủ lập hiến ). Chưa dám bình phẩm đúng sai về việc này nhưng không ít mạng lưới hệ thống đó đã tạo điều kiện kèm theo không thay đổi cho Đàng Ngoài hơn 200 năm .
Khi nghĩ đến việc duy trì quyền lực tối cao của mình, Chúa Trịnh chắc rằng có xem xét đến việc phế nhà Lê, lập nhà Trịnh, vậy tại sao không phế mà lại liên tục “ phò ” Lê ? Ông ta đã biến hóa cái “ paradigm ” của khái niệm quyền lực tối cao : quyền lực tối cao lúc này đã khác trước, không nhất thiết phải trở thành quân vương, là danh nghĩa, mà là quyền lực tối cao thật : điều nhà Trịnh đã có, nếu vì cần thêm cái danh nghĩa mà gây hỗn loạn và mang tiếng tạo phản thì chưa chắc đã thiết yếu .
Đổi mới là phát minh sáng tạo
Hằng ngày đâu đâu cũng diễn ra quy trình “ reinvent ”. Đã có tối thiểu hàng trăm cuốn sách về “ phát minh sáng tạo lại ”, từ “ reinvent ” về bản thân, về tình yêu đến “ reinvent ” giáo dục, “ reinvent ” về nhà nước, “ reinvent ” về lịch sử dân tộc ( lịch sử vẻ vang là điều đã xảy ra rồi, tưởng là biết hết rồi nhưng chỉ bằng một tư duy mới, nhận thức mới, lịch sử vẻ vang sẽ trở nên tươi rói ) .
Sáng tạo trong chừng mực nào đó chính là bằng một tầm tư duy mới, mày mò lại từng chút, từng chút những điều tưởng là biết hết rồi. Sau đó lắp ráp lại những thành tố đó thành một cấu trúc mới năng động hơn, chứ không hủy trọn vẹn cái cũ để tạo ra cái mới .
Chẳng hạn trong kinh doanh thương mại, cách nhìn cũ dừng lại ở ý niệm : người ta mua một món hàng do cần tiện ích trực tiếp của món hàng ấy, tôi mua chiếc xe hơi vì tôi cần phương tiện đi lại đi lại .
Cách nhìn mới nghiên cứu và phân tích rõ hơn, người ta mua vì những thuộc tính của món hàng hơn là bản thân món hàng, lúc này tôi mua chiếc xe không chỉ vì luân chuyển mà còn vì quý phái của tôi, vì tính thẩm mỹ và nghệ thuật tuyệt đối của nó, vì những nhu yếu tâm ý của tôi như cảm xúc tự do, cảm xúc vận tốc … Điều này lý giải một chiếc Mercedes đắt giá hơn vì nó tạo ra những thuộc tính phong phú hơn là một chiếc xe thường thì .
Cách nhìn này giúp ta phân tách một sản phẩm ra thành các yếu tố riêng lẽ, sau đó tổng hợp lại theo một cách khác để tạo ra một sản phẩm mới đáp ứng nhu cầu khách hàng mới hơn và bất ngờ hơn. Chẳng hạn, cách cũ nói mở một quán cà phê để bán cà phê và vài thức uống, vậy chẳng tạo ra được nhu cầu và sản phẩm mới nào.
Nhưng so với chuỗi cafe Coffee Bean và Tea Leaf đang được yêu thích lúc bấy giờ tại Hồ Chí Minh ví dụ điển hình, họ đã biết tích hợp những nhu yếu khác nhau của việc đến quán cafe để tạo ra một mẫu sản phẩm “ quán cafe ” kiểu mới : thức uống mới lạ ngon, luôn không thay đổi, chỗ thoáng đãng, yên tĩnh, có mạng WiFi, toilet thật sạch thích hợp cho một người luôn chuyển dời bên ngoài, tổng thể tạo nên một chỗ ngồi thao tác di động, tiếp khách thuận tiện, vị trí đẹp để thư giãn giải trí, gặp gỡ bè bạn …
Vào quán được nghênh đón nhưng không bị chăm sóc quá đáng, muốn uống thì tới quầy đặt hàng, mang về bàn và chẳng ai làm bận rộn bạn nữa ( ai cũng biết mình, nhưng không ai quan sát mình như một tiềm năng ) … Họ tạo ra một thị trường mới thật sự .
Do đó, có vẻ như ta phải thay đổi cách nhìn về thay đổi. Đổi mới như vậy không chỉ là đổi khác sự vật mà là biến hóa cách nhìn sự vật. Ví dụ khá hay về biến hóa cách nhìn một điều cũ mà bỗng thấy nó mới hẳn ra là cách mà Hãng dầu mỏ BP ( British Petroleum ) phát minh sáng tạo lại trong câu slogan của mình : họ gọi BP là … Beyond petroleum ( Vượt ra khỏi dầu mỏ ), hàm ý : đi ra từ dầu mỏ vốn không thân thiện với môi trường tự nhiên, nhưng họ đang tiến vào kỷ nguyên của nguyên vật liệu sạch .
