Đôn Hoàng, một ốc đảo nằm trên Con đường tơ lụa xưa, không riêng gì là nơi dành cho những đoàn thương nhân dừng nghỉ, mà còn là điểm giao thoa văn hóa truyền thống, nghệ thuật và thẩm mỹ và Tôn giáo giữa Đông và Tây .
Đến Đôn Hoàng, có lẽ rằng ý nghĩa nhất là dịp để ta thưởng ngoạn những khu công trình kiến trúc, những tác phẩm nghệ thuật và thẩm mỹ cổ xưa rực rỡ ; ghé thăm kho lưu trữ bảo tàng – thư viện Phật giáo đồ sộ, nơi lưu giữ vô số những tài liệu quý giá mà không nơi nào có được .
1. Đôn Hoàng, nay nằm ở phía Tây tỉnh Cam Túc và phía Đông sa mạc Taklamakan (Tháp-khắc-lạp-mã-can sa mạc), là một địa danh rất quan trọng về phương diện lịch sử, với cả Phật giáo và Trung Quốc. Di sản thế giới được UNESCO công nhận này xác chứng cho một nghìn năm trao đổi văn hóa và nghệ thuật cũng như sự phát triển rực rỡ của Phật giáo.
Trong mười thế kỷ (từ thế kỷ IV đến XIV), Đôn Hoàng phát triển không ngừng nhờ vào vị trí địa lý chiến lược của mình. Những hang động Mạc Cao, tọa lạc bên ngoài ốc đảo Đôn Hoàng 25km, trở thành một kho lưu trữ những tư liệu về đời sống tôn giáo, nghệ thuật, kinh tế, chính trị và xã hội của vùng đất này, được minh họa qua những bích họa, những tác phẩm điêu khắc, những vật thể, tài liệu được tìm thấy bên trong quần thể những hang động này.
Hồ Nguyệt Nha – Đôn Hoàng. Ảnh: Sơn NamVào thế kỷ III tr. CN, Đôn Hoàng là nơi sinh sống của người Nguyệt Thị ( Yuezhi ), Ô Tôn ( Wusun ) và Hung Nô ( Xiongnu ). Thế kỷ II tr. CN, một người trẻ tuổi người Trung Quốc có tên là Trương Khiên đã hai lần đến nơi này và sau đó đến những vùng xa xôi khác ở phía Tây. Hành trình của ông là một trong những hành trình dài quan trọng nhất lịch sử dân tộc, bởi ông đã ghi chép những thông tin có giá trị về lịch sử vẻ vang và địa lý của vùng đất này, đưa Trung Quốc đến tò mò Châu Âu, do đó khai sinh nên “ Con đường tơ lụa ” .Đôn Hoàng được Hán Vũ Đế thiết lập như một pháo đài trang nghiêm vào năm 111 tr. CN để lan rộng ra sức mạnh quân sự chiến lược và vì những quyền lợi thương mại. Triều đình cũng đưa người từ chính quốc đến định cư ở đây và đóng quân để bảo vệ và khám phá đất đai. Từ đó về sau Đôn Hoàng trở thành một tiền đồn quan trọng. Là cửa ngõ đến Trung Á, nó cũng tăng trưởng thành một TT thương mại, nhập khẩu vào những thứ như thuốc men, đồ gia vị, rượu, thảm, gỗ trầm. v.v… và xuất khẩu lụa, đồ sứ. v.v… Bởi vì thương mại mang về gia tài lớn cho Trung Quốc, những cuộc cuộc chiến tranh không hồi kết đã xảy ra giữa người Trung Quốc và những tộc người khác để trấn áp huyết mạch kinh tế tài chính này .Nhưng bất kể ai trấn áp khu vực này, nó vẫn luôn đầy nguy hại so với những đoàn thương nhân khi họ hoàn toàn có thể bị Sa tặc ( cướp sa mạc ) tiến công bất kỳ lúc nào hay chịu cảnh đói khát. Nhưng mặc kệ mọi nguy hiểm, “ Con đường tơ lụa ” vẫn tăng trưởng .
Chùa tại hồ Nguyệt Nha – Đôn Hoàng. Ảnh: Sơn NamKhi xã hội Trung Quốc hỗn loạn vào thời Nam Bắc triều ( thế kỷ III – VI ), Đôn Hoàng tương đối bình yên và trở thành một TT tỵ nạn. Thời kỳ này dân số nơi này ngày càng tăng và triết học cũng như tôn giáo khởi đầu hưng thịnh. Một nhóm những Nho gia đã tăng trưởng triết học của họ ở đây. Và văn hóa truyền thống Ấn Độ, đặc biệt quan trọng là Phật giáo, cũng được truyền vào vùng đất này .Vào thế kỷ III, ngài Trúc Pháp Hộ ( Dharmaraksa ) người gốc Nguyệt Thị, đã hành Đạo rất tích cực ở Đôn Hoàng sau khi đến Trường An và Lạc Dương. Ngài là một dịch giả xuất chúng, thuyết giảng và dịch kinh Phật trong nhiều năm với biệt danh là “ Bồ-tát Đôn Hoàng ”. Ngài Trúc Pháp Phong ( Dharmaksema ), một dịch giả Phật giáo khác, cũng đã từng lưu trú ở nơi này vào thế kỷ V .Và tất cả chúng ta biết rằng, dịch giả Phật giáo quan trọng nhất thời kỳ đầu, ngài Cưu Ma La Thập ( Kumarajiva ) từ Kucha ( Diêu Tần ), đã hành hoạt tại Đôn Hoàng trước khi đến Trường An. Từ đó về sau, những phái đoàn truyền đạo và những người hành hương Phật giáo nhập Trúc cầu pháp trong hành trình dài thỉnh kinh và chiêm bái những thánh tích Phật giáo Ấn Độ cũng đã đi ngang qua đây .Những Tăng sĩ Phật giáo nổi tiếng như ngài Pháp Hiền và Huyền Trang đã dừng chân ở đây khi đến Ấn Độ thỉnh kinh và chiêm bái. Theo đó, một hội đồng Phật giáo được hình thành ở Đôn Hoàng, và những kiến trúc Phật giáo như chùa, tháp, được thiết kế. Một loại kiến trúc mới – kiến trúc chùa hang động ( Thạch quật ) theo đó cũng được mở màn .
Hang động Mạc Cao – Đôn Hoàng. Ảnh: Sơn Nam
2. Hang động sớm nhất, theo ghi chép, được một vị du tăng tên là Lạc Tôn kiến tạo vào năm 366 sau CN. Khi đến ngọn núi này, ông bất chợt nhìn thấy những tia sắc vàng phát ra như thể hàng nghìn vị Phật xuất hiện trên vách núi. Sau đó, ông đào hang và an trú ở đó.
Sau ông, một vị sư là Pháp Lương ) đã đào hang động thứ hai gần kề hang của Lạc Tôn. Những hang động này thời nay không hề xác lập được vị trí. Những ngôi chùa tiên phong ở đây được tin rằng cũng do hai vị Tăng sĩ này kiến thiết xây dựng. Những việc thiết kế xây dựng này hoàn toàn có thể có sự tương hỗ của những Phật tử địa phương .
Bên cạnh Phật giáo, một vài tôn giáo nước ngoài khác chẳng hạn như Mazdaism, phái Thiên Chúa giáo, Nestorian và Mani giáo, cũng đến Trung Quốc bằng Con đường tơ lụa cùng với nghệ thuật và văn học của họ.
Giữa thế kỷ IV và VI, thời Thập lục quốc ( 366 – 439 ), Đôn Hoàng nằm dưới sự trấn áp của những vị quản lý du mục. Vào năm 439, Đôn Hoàng thuộc về Bắc Ngụy. Mặc dù triều đình cho chuyển phần đông dân chúng đến nơi khác nhằm mục đích vô hiệu đi những truyền thống lịch sử du mục của họ, việc xây đắp hang động vẫn thông dụng và tối thiểu có 32 hang động được đục vào thời này. Vào những triều đại tiếp theo là Tây Ngụy ( 534 – 556 ) và Bắc Chu ( 557 – 581 ), có nhiều sự kiện ngược đãi tẩy chay tôn giáo xảy ra .Tuy nhiên, do Đôn Hoàng nằm cách xa chính quốc nên những hang động Mạc Cao có vẻ như thoát khỏi sự đàn áp này. Vô số những hang động đặc biệt quan trọng được xây đắp vào thời kỳ này .
Chùa Lôi Âm – Đôn Hoàng. Ảnh: Sơn NamTriều Tùy ( 581 – 618 ) chỉ lê dài 37 năm nhưng nó đã chấm hết sự hỗn loạn xã hội. Hệ thống chính trị và văn hóa truyền thống của nó đã tạo ra một nền tảng vững chãi về sau cho triều Đường ( 618 – 907 ). Hai vị hoàng đế nhà Tùy là trong số những vị bảo lãnh Phật giáo nhiệt thành nhất ở Trung Quốc. Phật giáo hưng thịnh khắp vương quốc và vô số chùa tháp được kiến thiết xây dựng. Việc kiến thiết hang động đạt đến những đỉnh điểm mới vào thời kỳ này .Nghệ thuật và văn minh của “ Con đường tơ lụa ” đạt đến đỉnh điểm vinh quang nhất vào vương triều nhà Đường khi đế quốc Trung Quốc đạt đến kỷ nguyên vàng son nhất trong lịch sử vẻ vang của nó. Vào đầu đời Đường, chủ quyền lãnh thổ của vương quốc được lan rộng ra và nó trở nên rất hùng mạnh .Hoàng đế Thái Tông ( tức Lý thế Dân 627 – 649 ) củng cố sức mạnh quân sự chiến lược ở khu vực Tây Hạ, nhờ đó đã bảo vệ một sự tăng trưởng liên tục và không thay đổi văn hóa truyền thống và kinh tế tài chính của Đôn Hoàng .Giữa những năm 781 và 847, bởi sự suy thoái và khủng hoảng của nhà Đường, Đôn Hoàng bị những người Tây Tạng ( Tibetan ) trấn áp và những người Tạng cũng nhiệt tâm trong việc thiết kế xây dựng chùa tháp và khắc đục những hang động .
Cưỡi lạc đà trên Minh Sa Sơn – Đôn Hoàng. Ảnh: Sơn NamNăm 847, một vị quan địa phương tên là Trương Nghị Triều đã tái thiết lại sự quản lý của Trung Quốc ở vùng đất này. Ông trấn áp toàn bộ 11 huyện ở Tây Hạ với đội quân của mình được đặt ở Đôn Hoàng. Ông thệ nguyện trung thành với chủ với triều đình nhà Đường và được phong tước hầu, tuy nhiên ông vẫn củng cố sự phòng thủ để bảo vệ sự độc lập của Đôn Hoàng. Ông cũng thiết lập một mạng lưới hệ thống thừa kế nhưng về sau ,do thiếu người kế vị, quyền lực tối cao được chuyển giao cho những người họ Tào và dòng họ này liên tục quản lý mãi cho đến năm 1036, trước khi phục tùng Tây Hạ ( 1036 – 1227 ). Để củng cố quyền lực tối cao của mình, những người họ Cao thành lập liên minh với những vương quốc xung quanh như Khotan và những vùng khác của Duy Ngô Nhĩ ( Uyghur ) trải qua hôn nhân gia đình. Tất cả họ ủng hộ Phật giáo và tận tâm với việc kiến thiết hang động. Họ cũng cho họa vẽ những hình ảnh mái ấm gia đình của họ lên những hang động để khẳng định chắc chắn quyền lực tối cao chính trị của họ .3. Vào cuối đời Đường, một khu vực to lớn của Bắc Trung Quốc chịu sự quản lý của Liêu triều ( 907 – 1125 ), trong khi khu vực lớn khác lại do Tây Hạ trấn áp. Đôn Hoàng rơi vào tay những người Duy Ngô Nhĩ vào thế kỷ XII trong khoảng chừng 50 năm, sau đó nó bị những người Đường tộc xâm lăng và ở đầu cuối vào năm 1227, những người Mông Cổ mà họ đã thiết lập nên nhà Nguyên ( 1271 – 1368 ), đã trấn áp nó .
Chùa Lôi Âm – Đôn Hoàng. Ảnh: Sơn Nam
Suốt thời kỳ này, một vài hang động vẫn được kiến tạo ở Đôn Hoàng, nhưng sớm giảm số lượng. Con đường thương mại khác là bằng đường biển được phát triển và nhà Nguyên đã chú trọng phát triển về phía Tây, khiến cho Đôn Hoàng không còn là một vị trí chiến lược. Sự cạn kiệt dần những con sông mà chúng cung cấp nước cho ốc đảo đã ảnh hưởng đến điều kiện sống ở đây.
Bên cạnh đó, sự xâm lăng của những chiến binh Hồi giáo đến từ A Rập đã làm chấm hết những hoạt động giải trí đa văn hóa. Những yếu tố này đã khiến cho Đôn Hoàng bị quên lãng và dần lụi tàn .Khi Trung Quốc rơi vào thời kỳ hỗn loạn vào cuối thời nhà Thanh ( 1638 – 1911 ), một Đạo sĩ tên là Vương Viên Lục vô tình khám khá ra một “ thư viện hang động ” được bít kín vào năm 1900, mà nó chứa hơn 5.000 bản kinh chép tay, lụa và tranh vẽ, tranh thêu. v.v… Tại sao hang động này được bít kín với nhiều di vật quý giá ở bên trong vẫn còn là một điều huyền bí. Sự tò mò này đã đưa những sử gia, những nhà khảo cổ học quốc tế đến đây vào những thập niên của đầu thế kỷ XX và khiến Đôn Hoàng hồi sinh trở lại trên trang sử mới .
Bích họa cổ trong động Mạc Cao. Ảnh: Sơn NamNgày nay, Đôn Hoàng trở thành một điểm thăm quan du lịch nổi tiếng. Đến đây, tất cả chúng ta sẽ được chiêm ngưỡng và thưởng thức những tiết mục trình diễn thẩm mỹ và nghệ thuật rực rỡ, được dạo khu chợ đêm mà ở đó ta hoàn toàn có thể mua những món hàng hay chiêm ngưỡng và thưởng thức những món ăn mang mùi vị “ Con đường tơ lụa ”. Nhưng đến Đôn Hoàng, có lẽ rằng ý nghĩa nhất là dịp để ta thưởng ngoạn những khu công trình kiến trúc cổ, những tác phẩm nghệ thuật và thẩm mỹ cổ xưa rực rỡ ; được tiếp xúc với một mảnh đất từng là điểm giao thoa về văn hóa truyền thống, thẩm mỹ và nghệ thuật, triết học và tôn giáo ; được ghé thăm kho lưu trữ bảo tàng – thư viện Phật giáo đồ sộ, nơi lưu giữ vô số những tài liệu quý giá mà không nơi nào có được .
