Đối thoại là một trong hai kiểu giao tiếp ngôn từ nghệ thuật cơ bản, bên cạnh độc thoại.
Ngôn từ đối thoại biểu lộ sự tiếp xúc qua lại ( thường là giữa hai phía ) trong đó sự dữ thế chủ động và sự thụ động được quy đổi luân phiên từ phía bên này sang phía bên kia ( giữa những người tham gia tiếp xúc ) ; mỗi phát ngôn đều được kích thích bởi phát ngôn có trước và là phản xạ lại phát ngôn có trước ấy .Thuận lợi nhất cho ngôn từ đối thoại là những kiểu tiếp xúc không mang tính quan phương, tính công cộng ; là kiểu trò chuyện giản dị và đơn giản bằng khẩu ngữ, là không khí bình đẳng về niềm tin và đạo đức giữa những người phát ngôn .
Đặc trưng cho ngôn từ đối thoại là sự luân phiên của các phát ngôn ngắn, của những người phát ngôn khác nhau. Tuy vậy, yếu tố đối thoại cũng có mặt ở lời nói của một người khi được kích thích bởi nét mặt và cử chỉ, như những tín hiệu, thông điệp, của người cùng trò chuyện.
Quan hệ đối thoại và độc thoại[sửa|sửa mã nguồn]
Đối thoại mang màu sắc chủ quan và bộc lộ đặc tính của những chủ thể phát ngôn, vì vậy, bên cạnh độc thoại, đối thoại trở thành nhân tố tổ chức nhiều văn bản ngôn từ nhất là văn bản của các tác phẩm văn học (các tác phẩm ngôn từ nghệ thuật), nơi chúng hiện diện với tư cách là đối tượng của sự miêu tả.
Mọi ngôn từ thực hành đều mang tính đối thoại theo nghĩa rộng, do chúng được bao hàm trực tiếp hay gián tiếp vào các quá trình giao tiếp. Tuy nhiên, tùy thuộc vào tính chất của việc thực hiện chức năng giao tiếp mà có thể phân biệt thành các phát ngôn đối thoại hay độc thoại.
Đối thoại, và cả độc thoại, trong thành phần của những tác phẩm văn học hoàn toàn có thể lôi cuốn, gồm có lẫn nhau. Người đối thoại hoàn toàn có thể thuận tiện đưa vào đối thoại những phát ngôn mang tính độc thoại và điều này đặc biệt quan trọng thường gặp trong kịch. Các độc thoại trần thuật ( tức là trần thuật của chính tác giả ) có khi cũng gồm có cả những đối thoại của những người mà lời dẫn truyện nói đến. Lời độc thoại phi trần thuật nhiều lúc lại trở thành lời đối thoại bên trong, do tiềm ẩn ” lời lẽ của những kẻ khác “, nó hiện hữu như một cuộc truyện trò tưởng tượng .
Ngôn từ đối thoại, và cả độc thoại, đóng vai trò quan trọng rất mực trong nỗ lực hướng tới thính giác của người cảm thụ tác phẩm. Sử dụng những hình thức khác nhau của đối thoại và độc thoại, văn học hiện hữu như nghệ thuật và thẩm mỹ tái tạo những lời nói của con người, lưu giữ trong nó sự đa dạng chủng loại của ngôn từ nói miệng của những thời đại, những dân tộc bản địa, những nền văn hóa truyền thống khác nhau. Là phương tiện đi lại thẩm mỹ và nghệ thuật hầu hết để tái tạo hành vi của con người và những tiếp xúc về ý thức giữa họ, ngôn từ nghệ thuật và thẩm mỹ trở thành đối tượng người dùng miêu tả quan trọng nhất trong mọi thể loại và thể tài văn học. Dù vậy, trong mỗi thể tài lượng định của đối thoại, độc thoại có độc lạ : những phát ngôn của nhân vật trong tác phẩm tự sự và kịch thường là phát ngôn đối thoại hoặc độc thoại, thì lời nói của nhân vật người kể chuyện, hoặc nhân vật trữ tình, thường thiên về độc thoại .
- Mục từ đối thoại và độc thoại, trong cuốn 150 thuật ngữ văn học, Lại Nguyên Ân biên soạn, Nhà xuất bản Đại học quốc gia Hà Nội, 2003.
- Chương 16: ngôn từ nghệ thuật trong tác phẩm văn học, trong cuốn Lý luận văn học, Phương Lựu chủ biên, Nhà xuất bản Giáo dục, H. 2004.
