(H2N2)-DEHP là một hóa chất hữu cơ (diethylhexyl phtalat). DEHP không tan trong nước, chỉ tantrong dầu nên tạo đục trong sản phẩm chứa nước, và được dùng trong thực phẩm thay thế dầucọ vì rẻ tiền hơn…
Ngoài DEHP, nhiều hóa chất khác có cấu trúc tựa như tạo thành nhóm gọi là những “ dẫn chấtphtalat ” như monobutyl phtalat ( MBP ), dibutyl phtalat ( DBP ), benzylbutyl phtalat ( BZBP ), monomethyl phtalat ( MMP ) … Trong ngành dược, một dẫn chất phtalat là diethyl phtalat ( DEP ) códùng làm thuốc nhưng chỉ dùng ngoài da trị bệnh ghẻ ngứa ( trước kia nước ta dùng rất phổbiến DEP nhưng nay không dùng nữa ). Đặc biệt, DEP được dùng làm chất hóa dẻo ( plasticizer ) trong bao phim bao viên thuốc. Lượng dùng DEP trong bào chế bao phim có rất ít trong lớp phimbao ( lớp phim này thường thì cũng được bao rất mỏng mảnh ) và mỗi lần ta chỉ uống một vài viên thuốc nên mối đe dọa của DEP nếu có xemnhư không đáng kể .
Các dẫn chất phtalat khác thường được dùng làm chất hóa dẻo cho các bao bì nhựa như chai, can, túi, bao, gói, đầu núm vú, bìnhsữa, trong đồ chơi trẻ con bằng chất dẻo, nhựa… Trong quá trình sử dụng các sản phẩm vừa kể, các dẫn chất phtalat bị thôi ra vàtheo đường tiêu hóa vào trong cơ thể con người. Trẻ con dùng bình sữa, chén nhựa, đồ chơi bằng nhựa có chứa hàm lượng cao cácphtalat sẽ có nguy cơ bị nhiễm chất này.
Tác hại của những dẫn chất phtalat là làm trộn lẫn nội tiết và bé gái bị nhiễm phtalat sẽ dậy thì sớm trước tuổi. Hiện nay ở nước ta, giống như nhiều nước trên quốc tế, có hiện tượng kỳ lạ bé gái dậy thì sớm .
Hiện tượng dậy thì sớm ở bé gái có thể do hai nguyên nhân. Trước hết, do tự thân cơ thể bé gái có những rối loạn về mặt sinh dụcđưa đến dậy thì sớm. Thí dụ như có bướu ở vùng dưới đồi hoặc ở tuyến tùng nằm ở não bộ có thể gây tăng tiết estrogen sớm để làmdậy thì bé gái chưa đến 8 tuổi. Nguyên nhân tự thân rối loạn có tính chất cá biệt và rất hiếm xảy ra. Chính nguyên nhân còn lại làđáng quan tâm vì xuất phát từ môi trường và rối loạn có thể xảy ra cho một quần thể gồm nhiều bé gái nữ do tiếp xúc với môi trườnggây rối loạn.
Những chất từ bên ngoài môi trường được đưa vào cơ thể con người hoạt động như estrogen được gọi là xenoestrogen (có nghĩachất tương tự, có tác dụng giống như estrogen từ bên ngoài đưa vào cơ thể). Ta cần biết estrogen chính là một hormon sinh dục nữ (người nữ còn có hormon sinh dục thứ hai là progesteron). Cơ thể bé gái chưa dậy thì nhưng do tiếp xúc với xenoestrogen xem nhưcó một lượng estrogen có trong cơ thể, estrogen này sẽ kích hoạt vùng dưới đồi và tuyến yên ở não tiết ra các hormon hướng dục(gonadotropins) đánh thức buồng trứng làm việc và làm xuất hiện sớm những hiện tượng đặc trưng của giới tính nữ. Đó là bé gái phát triển vú, sau đó mọc lông nách, lông trên xương mu và xuất hiện kinh nguyệt. DEHP đã được ghi nhận có tác dụng như mộtxenoestrogen. Vì vậy, xenoestrogen không chỉ ảnh hưởng đến estrogen mà còn ảnh hưởng đến các hormon khác, và DEHP đượcxem là chất làm rối loạn hormon giới tính nói chung, tức có ảnh hưởng đến hormon nam giới là vì thế.
Hiện nay, người ta không chỉ cẩn trọng với những dẫn chất phtalat bị nhiễm trong thực phẩm mà còn lo lắng về những đồ vật hoạt động và sinh hoạt hàng ngày có chứa những chất gây nguy cơ tiềm ẩn này. Cũng vì mối đe dọa của dẫn chất phtalat nên lúc bấy giờ nghị viện châu Âu không cho phépdùng DBP và DEHP có trong đồ chơi trẻ nhỏ và cả trong mỹ phẩm .
Việc cẩn trọng, phát hiện và không sử dụng những loại thực phẩm chứa DEHP là rất thiết yếu. Đồng thời, cũng nên dùng cẩn trọng cácsản phẩm nhựa dẻo như PVC vì hoàn toàn có thể chứa những dẫn chất phtalat. Không nên chế biến thức ăn quá nóng trong những tô chén, bao bìbằng nhựa mà nên thay bằng vật đựng bằng sứ ( nhiệt độ quá nóng những phtalat dễ thôi ra ). Dùng lá chuối hoặc giấy làm vỏ hộp thay vìdùng vỏ hộp bằng nhựa, plastic là tốt hơn xét về yếu tố bảo vệ thiên nhiên và môi trường .
PGS.TS. Nguyễn Hữu Đức (Đại học y dược TP.HCM)
