1. Khái niệm ca dao – dân ca
Trong giáo trình văn học dân gian của Đại học vương quốc TP.HN, ông Lê Chí Quế có trình diễn lịch sử vẻ vang khái niệm ca dao dân ca, mở màn từ nguồn gốc Hán – Việt. “ Ca ” tức là bài hát có hòa với nhạc, còn “ dao ” có nghĩa là lời của bài hát đó. Và sở dĩ có hiện tượng kỳ lạ chiết tự khái niệm “ ca ” và “ dao ” bởi lẽ trong thư tịch cổ Trung Quốc chỉ có khái niệm “ ca ” và “ dao ” mà không có thuật ngữ “ ca dao dân ca ” như những khu công trình điều tra và nghiên cứu văn học dân gian Nước Ta vẫn thường gọi .
Trong quyển giáo trình biên soạn về văn học Nước Ta – Nước Ta văn học sử yếu – ông Dương Quảng Hàm có nói ca dao ( ca : hát, dao : bài hát không có chương khúc ) là những bài hát ngắn lưu hành trong dân gian, thường tả tính tình, phong tục của người tầm trung. Có lẽ đây chỉ là một định nghĩa còn dừng lại ở mức đánh giá và nhận định chung chung sơ sài, nhằm mục đích để trong bước đầu phân biệt thể loại này với thể loại khác .
Nhấn mạnh sự khác nhau của ca dao với phong dao ( những bài ca phong tục ), với đồng dao ( những bài ca của trẻ con gắn với những trò vui của trẻ con ), với tục ngữ ( những câu tục ngữ mang hình thức lục bát của ca dao ), nhóm tác giả Trần Vĩnh – Nguyễn Tấn Phát ( Giáo trình ĐHSP – 1978 ) định nghĩa ca dao là những bài hát có hoặc không có chương khúc, sáng tác bằng thể văn vần dân tộc bản địa ( thường là lục bát ) để miêu tả, tự sự, ý niệm và diễn đạt tình cảm. Ông Trần
Hoàng ( ĐH Huế ) xác lập khái niệm ca dao được sử dụng thoáng đãng đầu thế kỷ XX, với hai loại quan điểm vẫn còn phiến diện. Một là ca dao có nguồn gốc khởi đầu là dân ca, sau đó lời bài hát tăng trưởng thành một thể thơ dân gian, vậy ca dao thật ra là phần lời của dân ca. Hai là ca dao là những câu mang đặc thù trữ tình đậm đà được sáng tác theo phong thái riêng .
Còn dân ca là những bài hát dân gian do quần chúng nhân dân sáng tác, diễn xướng và lưu truyền. Đó là những bài hát có hoặc không có chương khúc, phổ cập trong dân gian ở từng vùng, miền, có quan hệ với hoạt động và sinh hoạt văn hóa truyền thống niềm tin ở đó ( Quan họ TP Bắc Ninh, hát dặm Nghệ Tĩnh, Hò Đồng Tháp … ) hoặc lưu hành thoáng đãng ở nhiều vùng có nội dung trữ tình và có giá trị đặc biệt quan trọng về âm nhạc. Ở dân ca, phần lời và phần nhạc điệu cùng thể thức diễn xướng gắn bó trong một chỉnh thể thống nhất. Dù định nghĩa riêng từng khái niệm nhưng ta thấy toát lên từ những quan điểm nêu trên là sự chăm sóc đến mối quan hệ của ca dao và dân ca. Nói như ông Hoàng Tiến Tựu, dân ca và ca dao là hai khái niệm phản ánh hai thực thể khác nhau nhưng có quan hệ với nhau rất mật thiết .
Như vậy hoàn toàn có thể thấy rõ những định nghĩa trên có khuynh hướng tách rời hai khái niệm ca dao và dân ca. Có thể xem đó là cách tiếp cận thứ nhất. Một cách tiếp cận khác thường định nghĩa giống hệt ca dao và dân ca. Tức là ca dao chính là một tên gọi khác của dân ca và ngược lại .
Tuy nhiên đáng chú ý quan tâm chính là những định nghĩa dùng thuật ngữ kép “ Ca dao dân ca ” của những tác giả của sách giáo khoa văn 10, tập 1. Ông Chu Xuân Diên cho rằng Ca dao dân ca là tên gọi chung những thể loại trữ tình dân gian phối hợp lời thơ và giai điệu nhạc, nội dung miêu tả những tâm trạng, những tư tưởng và tình cảm của con người. Phần lớn lời thơ của dân ca được gọi là ca dao. Mặt khác, ca dao không chỉ là lời hát, mà còn là lời nói ( dùng xen vào lời nói thường ). Tương tự, ông Đỗ Bình Trị định nghĩa dân ca – ca dao là tên gọi chung những thể loại trữ tình dân gian. Trong diễn xướng đó là những bài ca, là thơ được hát lên theo những giai điệu nhạc nhất định. Các thể loại dân ca có thực chất chung là trữ tình ( tức là đa phần biểu lộ những tâm trạng, những cảm nghĩ của con người ) và khác nhau về công dụng hoạt động và sinh hoạt là chính. Và theo ông, thuật ngữ ca dao và dân ca trọn vẹn tương tự với nhau. Hiểu theo nghĩa rộng, đây là một khái niệm bao hàm ba yếu tố gắn bó ngặt nghèo với nhau. Đó là lối hát ( tức là hình thức hoạt động và sinh hoạt ca hát hay phương pháp diễn xướng ), có hát trong liên hoan và hát trong ngày thường ( hoạt động và sinh hoạt, lao động ), có hát trơn và hát kèm theo ( kèm theo khí nhạc, múa, game show ), có hát cuộc ( hát lề lối ) và hát vặt, có hát theo “ bọn ” ( hát tập thể ) và hát một người … … Thứ hai là điệu hát ( tức là làn điệu nhạc của những câu hát ) gồm có cả mạng lưới hệ thống đa dạng chủng loại, từ những điệu hát mộc mạc như hát – nói – kể … đến những điệu hát đã đạt đến trình độ thẩm mỹ và nghệ thuật cao ( đã thành giai điệu như lý, hò, hát. ). Thứ ba là lời hát ( tức là lời ca đã tước bỏ tiếng đệm, tiếng láy, tiếng đưa hơi ) còn gọi là lời thơ. Lời của ca dao chính là thơ. Từ đó, ông Đỗ Bình Trị rút ra đánh giá và nhận định rằng, khi nghiên cứu và điều tra, ra mắt “ những câu hát – bài hát dân gian ” một cách toàn vẹn hoặc chỉ riêng về mặt âm nhạc, ta gọi đó là dân ca. Còn khi điều tra và nghiên cứu, ra mắt chỉ riêng phần lời của những câu hát – bài hát ấy, ta gọi đó là ca dao .
Trong giáo trình này, để tương thích với tình hình học tập của sinh viên khoa Ngữ văn, nói đến đối tượng người tiêu dùng điều tra và nghiên cứu ca dao dân ca là chỉ nói đến bộ phận thẩm mỹ và nghệ thuật ngôn từ ( ca dao ) nhưng nó phải đặt trong mối quan hệ khăng khít với làn điệu âm nhạc, nghệ nhân màn biểu diễn, thời hạn và khoảng trống diễn xướng .
2. Nội dung phản ánh của ca dao dân ca Nước Ta
Nội dung của ca dao dân ca Nước Ta vô cùng đa dạng và phong phú và phong phú. Khi đi vào một số ít thể loại của ca dao dân ca, chúng tôi cũng có nhắc đến nội dung của 1 số ít tiểu loại tiêu biểu vượt trội. Ở đây chúng tôi chỉ điểm qua một vài nội dung cơ bản của ca dao dân ca trữ tình .
Ca dao dân ca phản ánh khát vọng chinh phục quốc tế tự nhiên, phản ánh quy trình lao động sống sót của nhân dân từ xưa. Đồng thời ca dao là sự phản ánh không thiếu và thâm thúy đời sống lao động
Ca dao dân ca phản ánh một cách phong phú những tình cảm đa dạng và phong phú của quốc tế nội tâm con người. Đó là những tâm tư nguyện vọng trong những khoanh vùng phạm vi khác nhau ( mái ấm gia đình – xã hội ) trong những nghành nghề dịch vụ khác nhau ( lao động, hoạt động và sinh hoạt … ), trong những mối quan hệ khác nhau như so với quê nhà quốc gia, đồng bào, trong đối nhân xử thế ngoài xã hội, trong quan hệ ruột rà máu mủ mái ấm gia đình – đặc biệt quan trọng là quan hệ tình yêu đôi lứa. Đây là nội dung lớn nhất, hay nhất và có đời sống sâu rộng nhất trong ca dao dân ca trữ tình nói chung
Ca dao dân ca còn phản ánh hiện thực lịch sử dân tộc xã hội của dân tộc bản địa. Những tình cảm tự hào về truyền thống lịch sử trải qua những nhân vật và sự kiện lịch sử vẻ vang ; những cuộc kháng chiến và thắng lợi giặc ngoại xâm, những cuộc đấu tranh giai cấp nóng bức và kinh khủng … toàn bộ tạo nên một bức tranh sinh động phong phú về chiều dài lịch sử vẻ vang nước nhà ( bằng cả cảm hứng ca tụng và phê phán ). Và còn nhiều nội dung đa dạng và phong phú khác .
3. Đặc điểm thi pháp
a. Nhân vật trữ tình
Trong ca dao truyền thống lịch sử, chủ thể trữ tình ( tức tác giả – hiện thân trữ tình của quần chúng nhân dân ) luôn luôn giống hệt với nhân vật trữ tình ( tức là nhân vật mà cảm nghĩ của nó được diến tả trong bài ca ). Nhân vật đó, theo ông Đỗ Bình Trị chỉ có một số ít kiểu nhất định ( giống như kiểu nhân vật trong truyện cổ tích ) .
Đó là cô gái và chàng trai trong quan hệ bè bạn, lứa đôi ; Người vợ, người chồng, người mẹ, người con … trong đời sống mái ấm gia đình ; Người con gái, con dâu, người vợ trong mái ấm gia đình gia trưởng ; Người lính và người vợ lính trong cảnh ngộ ly biệt và xa cách ; Người làm ruộng, người làm thợ, người dân chài và người trai đò trong lao động, hoạt động và sinh hoạt và trong quan hệ với xóm làng, quê nhà, quốc gia. Ta hoàn toàn có thể nhận thấy qua tên chung và tên tập hợp của những nhân vật trữ tình trong ca dao, khuynh hướng của nhân dân muốn diễn đạt những nét thực chất nhất của con người thời đại ấy .
Những nét thực chất này biểu lộ một cách tập trung chuyên sâu ở cảm hứng trữ tình chủ yếu trong ca dao, dù là chàng trai hay cô gái, người vợ hay người chồng, người làm ruộng hay làm nghề sông nước … nhưng nếu cảm nhận về thân phận mình là thấy buồn thấy khổ thì sẽ cất lên thành bài ca than vãn về những khổ đau và xấu số của kiếp người ; nêu cảm nghĩ về những người mình thương mến, những nơi quen thuộc mà thấy yêu thấy thương thì ắt sẽ cất lên thành bài ca ân tình ân huệ – tình mái ấm gia đình, tình bạn hữu, tình đôi lứa, tình quê nhà xứ sở, đồng bào …. Chính do đó, nói đến ca dao dân ca, người ta hay nhắc đến những câu hát than thân và những câu hát tình nghĩa của quần chúng nhân dân – những người lao động và bị áp bức trong xã hội cũ .
Nhân vật trữ tình thường gắn với những đại từ nhân xưng trong ca dao, những đại từ như anh, em, mình, ta, chàng, thiếp, tôi, người, qua, bậu. và kể cả những hình ảnh xưng hô ẩn dụ như mận, đào, trúc, mai, rồng, mây, trăng, gió … .
Tất cả không hề có dấu ấn cá thể nên thuận tiện gợi được sự đồng cảm sâu xa ở người đọc .
b. Kết cấu
Những hình thức cấu trúc cơ bản :
Ca dao dân ca, xét chung, thường rất ngắn, ca dao dân ca trữ tình lại càng ngắn. Những bài ca dao hai dòng, bốn dòng chiếm số lượng lớn hơn cả, có những bài dài hơn thì cũng chỉ xấp xỉ mười dòng. Với một dung tích ngắn như thế nhưng nếu đặt ra yếu tố cấu trúc ở phương pháp tổ chức triển khai thanh điệu, vần, nhịp …, tổ chức triển khai nội dung, cấu trúc ý, tứ, đoạn, mạch, dài, ngắn. thì khoanh vùng phạm vi yếu tố nghiên cứu và điều tra cấu trúc ca dao sẽ rất rộng. Trước đây, 1 số ít nhà nghiên cứu đã tiếp thu từ ca dao cổ trong Kinh thi Trung Quốc để phân thành ba loại cấu trúc ( Phú, tỉ và hứng ). Một số khác dựa vào hình thức đối đáp trong đại bộ phận ca dao dân ca để chia làm đối đáp một vế và đối đáp hai vế …. Tuy còn khác nhau khá nhiều về cách nhìn nhận, tiếp cận nhưng những quan điểm ấy góp thêm phần tích cực cho việc khám phá cấu trúc ca dao. Trong giáo trình này, để sinh viên trong bước đầu tìm hiểu và khám phá và có cái nhìn bao quát, chúng tôi tổng hợp hai quan điểm của hai nhà nghiên cứu và điều tra văn học dân gian là ông Đỗ Bình Trị và ông Hoàng Tiến Tựu để trình diễn 1 số ít hình thức cấu trúc tiêu biểu vượt trội .
Một là Lối đối đáp ( hay là phương pháp đối thoại ). Đó là những lời trò chuyện trực tiếp bằng thơ ca ( phần nhiều là của những chàng trai, cô gái – chủ thể của những bài ca dao, đóng vai trò là nhân vật chính của cuộc đối đáp, trò chuyện ). Điều này cũng là tất yếu bởi lẽ chiếm hầu hết trong kho tàng ca dao dân ca là mảng đề tài về tình yêu đôi lứa và tình cảm mái ấm gia đình .
Búp sen lai láng giữa hồ
Anh muốn đưa tay ra bẻ sợ trong chùa có sư .
Có sư thì mặc có sư
Anh cứ đưa tay ra bẻ, có hư em bồi .
Hoặc :
Dầu mà không lấy được em
Anh về đóng cửa cài rèm đi tu
Tu mô cho em tu cùng
May ra thành Phật thờ chung một chùa
Trong một cuộc đối ca, đặc thù đối đáp còn biểu lộ rõ nét hơn :
Em đố anh từ Nam chí Bắc
Sông nào là sông sâu nhất ,
Núi nào là núi cao nhất nước ta ?
Anh mà giảng được cho ra
Thì em kết nghĩa giao hòa cùng anh .
– Sâu nhất là sông Bạch Đằng
Ba lần giặc đến ba lần giặc tan ,
Cao nhất là núi Lam Sơn
Có ông Lê Lợi trong ngàn bước ra …
Nhưng trong kho tàng ca dao dân ca được sưu tầm, lại có rất nhiều những lời trò chuyện chỉ có “ 1 vế ”. Tuy nhiên, vì bản thân bài ca ấy là một lời trò chuyện nên tự nó đã có đặc tính của cấu trúc đối đáp .
Ước khi nao hợp lại một nhà
Chồng cày vợ cấy mẹ già đưa cơm .
Hoa thơm héo lại càng thơm ,
Em giòn rách nát áo, đói cơm càng giòn .
Gặp đây anh nắm cổ tay
Anh hỏi câu này có lấy anh không ?
Cô kia cắt cỏ bên sông
Muốn sang anh ngã cành hồng cho sang .
Ước gì sông rộng một gang
Bắc cầu dải yếm cho chàng sang chơi …
Hai là lối kể chuyện ( còn được gọi là phương pháp trần thuật ). Mặc dù lối đối đáp được xem như thể hình thức cấu trúc đặc trưng của ca dao dân ca trữ tình nhưng lối đối đáp dù đa năng cũng không hề thích ứng với mọi lối hát điệu hát. Và điều quan trọng là cũng không có đủ năng lực diễn đạt hết những cảm hứng trữ tình nhiều mẫu mã, nhiều màu, nhiều vẻ, giàu sắc điệu của tổng thể những nhân vật trữ tình trong ca dao. Cho nên, lối kể chuyện cũng được sử dụng như một hình thức cấu trúc cơ bản. Cả hai lệ thuộc vào nhau và bổ trợ cho nhau trong việc triển khai tính năng “ biểu lộ cảm hứng trữ tình của đời sống dân tộc bản địa ” của ca dao dân ca. Tuy nhiên hình thức kể chuyện ở đây không hề giống như giọng kể trong những tác phẩm tự sự dân gian hay lối kể vè. Điều độc lạ rõ nét chính là nhân vật trữ tình trong ca dao tự kể câu truyện của mình ( Vè, truyện tự sự là do người khác kể ). Kế nữa là câu truyện kể trong ca dao dân ca là câu truyện tâm tình – một nỗi niềm được kể lễ hơn là một cảnh ngộ được thuật lại ( trong khi những loại kể chuyện khác chỉ có thái độ của người kể với những sự kiện và nhân vật mà thôi ). Ta đọc bài ca dao kể chuyện sau :
Ngang sống lưng thì thắt bao vàng
Đầu đội nón dấu, vai mang súng dài .
Một tay thì cắp hỏa mai
Một tay cắp giáo quan sai xuống thuyền .
Thùng thùng trống đánh ngũ liên ,
Bước chân xuống thuyền, nước mắt như mưa .
Những lời trần thuật ở bốn câu thơ đầu chỉ để nhằm mục đích sẵn sàng chuẩn bị cho con người tâm trạng của anh lính thú Open ở hai câu sau cuối. Nhờ lối kể chuyện tinh xảo, thân phận người lính – ở đây là cảnh ngộ và nỗi niềm – đã được diễn đạt thâm thúy mà kín kẽ hơn .
Hay :
Hôm qua anh đến chơi nhà ,
Thấy mẹ nằm võng thấy cha nằm giường .
Thấy em nằm đất anh thương ,
Anh đi mua gỗ đóng giường tám thang .
Như vậy trong phương pháp trần thuật ( kể chuyện ) có cả phương pháp miêu tả ( mà là miêu tả theo cảm hứng trữ tình ). Nhìn chung, những câu hát dân gian hướng về tình nghĩa, hoặc hát theo lề lối thường tương thích với cấu trúc đối đáp ; còn những câu hát than thân, hoặc là những câu hát lẻ, hát vặt thường sử dụng hình thức kể chuyện. Bởi lẽ những nỗi niềm của những nhân vật trữ tình quen thuộc trong những câu hát than thân phải mượn lối kể chuyện mới dịu bớt đi những ẩn ức của tình cảm, tâm tư nguyện vọng. Lối kể chuyện nhắc đến cảnh ngộ hơn là thực trạng được kể. Câu chuyện kể trong bài ca, do đó, thường không có “ chuyện ” mạch lạc theo kiểu kể sự đếm việc mà sự mạch lạc của nó lại ẩn trong logic của sự kể lể nỗi niềm .
Nhưng thật ra, thực tiễn ca dao dân ca cho thấy, trong không ít bài ca, có sự phối hợp giữa cả hai phương pháp nêu trên. Tức là vừa đối đáp vừa kể chuyện, vừa độc thoại vừa ngầm hướng đến đối tượng người tiêu dùng để đối thoại, vừa miêu tả tự sự vừa trần thuật trữ tình … Ta có rất nhiều những bài ca như thế
– Trèo lên cây bưởi hái hoa ,
Bước xuống vườn cà hái nụ tầm xuân
Nụ tầm xuân nở ra xanh tươi
Em có chồng anh tiếc lắm thay .
Ba đồng một mớ trầu cay
Sao anh không hỏi những ngày còn không ?
Bây giờ em đã có chồng
Như chim vào lồng như cá cắn câu
Cá cắn câu biết đâu mà gỡ
Chim vào lồng biết thuở nào ra ?
– Trên trời có đám mây xanh
Chính giữa may trắng xung quanh mây vàng
Ước gì anh lấy được nàng
Để anh mua gạch Bát Tràng về xây
Xây dọc rồi lại xây ngang
Xây hồ bán nguyệt cho nàng rửa chân …
– Sáng ngày em đi hái dâu
Gặp hai anh ấy ngồi câu Thạch Bàn .
Hai anh đứng dậy hỏi han
Hỏi rằng : “ Cô ấy hấp tấp vội vàng đi đâu ? ”
Thưa rằng em đi hái dâu ”
Hai anh mở túi lấy trầu cho ăn .
Thưa rằng : “ Bác mẹ em răn
Làm thân con gái chớ ăn trầu người ”
Ở những bài ca dao hay, thường có những cấu trúc cân đối, hoàn hảo, phối hợp ngặt nghèo những hình thức cấu trúc một cách thật hòa giải mà độc lạ khôn khéo .
Một yếu tố điển hình nổi bật trong ca dao dân ca có tương quan mật thiết đến cấu trúc, đó là những công thức truyền thống cuội nguồn. Nói một cách đơn thuần, do điều kiện kèm theo truyền miệng và nhu yếu ứng tác, nhân dân đã sử dụng những công thức có sẵn ( những khuôn, những dạng ) để tạo nên những đơn vị chức năng tác phẩm cùng một mạng lưới hệ thống. Ông Bùi Mạnh Nhị gọi những công thức truyền thống cuội nguồn là “ chìa khóa mở bí hiểm đặc trưng cấu trúc của bài ca trữ tình dân gian ”. Viện sĩ Đ.X. Likhachôp nhận xét rất thâm thúy : ” Bài ca trữ tình dân gian là tấm gương được phản ánh trong một tấm gương khác … Đây là bài ca về bài ca ”
Tấm gương khác ở đây chính là truyền thống cuội nguồn, hát về bài ca chính là hát theo truyền thống lịch sử. Văn bản bài ca trong điều kiện kèm theo truyền miệng và ứng tác tập thể đã được thiết kế xây dựng từ những công thức. Công thức vừa là một yếu tố bộ phận của bài ca vừa là một yếu tố truyền thống lịch sử vượt ra ngoài khoanh vùng phạm vi của văn bản – và về thực chất, nó không phải là chiếm hữu của riêng bất kỳ bài ca nào. Thí dụ công thức gãy đàn trong những bài ca sau :
Đờn năm dây biết gãy dây nào
Cầm đàn gãy đủ năm dây
Sầu riêng em chịu từ ngày ước ao
Em thương anh dạ xót xa
Cầm đàn ra gãy biết là có nguôi
Như vậy công thức là giao điểm của truyền thống lịch sử và bài ca. Và trong mạng lưới hệ thống công thức truyền thống cuội nguồn thì những công thức mẫu đề đóng vai trò quan trọng số 1. Mỗi công thức mẫu đề có một tập hợp những công thức cụ thể thuộc những tiểu loại khác nhau về dung tích, nội dung và hình thức. Ví dụ mẫu đề “ Mười thương ” ( hoặc “ mười yêu ” ) mẫu đề “ Ước muốn – hóa thân ”, “ Thân em như … ”, “ Trên trời có … ”, “ Còn duyên … hết duyên … ” .. v.v … Có thể nói, mỗi mẫu đề truyền thống lịch sử là một chỉnh thể thống nhất. Nó là văn cảnh đơn cử, trực tiếp của bài ca .
Cấu trúc của bài ca là sự hoạt động từ công thức truyền thống lịch sử này đến công thức truyền thống lịch sử khác, trên cơ sở pháp luật ngặt nghèo của mẫu đề .
Để làm sáng tỏ thêm thành phần những công thức của một mẫu đề và sự link hoạt động của chúng trong bài ca, xin dẫn một ví dụ minh họa ( Theo Bùi Mạnh Nhị – Công thức truyền thống cuội nguồn và đặc trưng cấu trúc của ca dao dân ca trữ tình ) :
– Ước gì anh hóa ra hoa
Để em nâng lấy rồi mà cài khăn
Ước gì anh hóa ra chăn
Để cho em đắp em lăn em nằm …
– Ước gì mình biến ra ao
Ta biến ra cá bơi vào bơi ra
Ước gì mình biến ra hoa
Ta biến ra bướm bay ra bay vào …
Đây là hai bài ca dao khác nhau nhưng có chung chủ đề “ mong ước – hóa thân ” Bài đầu là chỉ cháng trai hóa thân để được thân thiện tình nhân. Bài hai là cả hai – chàng trai và cô gái đều mong ước hóa thân để mãi mãi được sóng đôi bên cạnh nhau. Trên những phương diện không như nhau đó lại là những nét tương đương. Đó là sự mong ước hóa thân, sự gắn bó sum vầy, sánh đôi niềm hạnh phúc. Điều này làm cho công thức mẫu đề của ca dao là một tập hợp mở mà dựa vào đó, dân gian sẽ không ngừng phát minh sáng tạo. Trong khi đó, bài ca dao “ Ước gì sông rộng một gang – Bắc cầu dải yếm cho chàng sang chơi ” cũng có cùng công thức “ ước gì ” nhưng lại không phải là mẫu đề “ mong ước – hóa thân ” bởi đó là một mong ước tương quan đến thực trạng khách quan chứ không phải là một mong ước chủ quan. Như vậy nói một cách khác, rằng những mẫu đề khác nhau có những công thức khác nhau .
Sự thống nhất của những lối cấu trúc :
Khi so sánh ca dao với thơ lục bát, người ta thường nêu nhận xét là “ hầu hết ca dao đều ngắn hơn thơ ”. Nhận xét này đúng nhưng chưa nói lên được thực ra của ca dao dân ca. Thật ra hình thức “ ngắn ” ( hoặc “ rất ngắn ” ) của ca dao chỉ là tín hiệu của hình thức bên ngoài. Mỗi bài ca là một mạch cảm nghĩ âm vang thành câu hát cất lên hồn nhiên tự tâm hồn. Chúng rất tươi mát, chân thực, hàm súc và rất tự nhiên như hơi thở của đời sống. Và như vậy thì những hình thức cấu trúc cơ bản của ca dao đều mang đặc thù phiến đoạn, cô đúc .
Những bài không có cấu trúc đối đáp là những lời trò chuyện trực tiếp bằng thơ ca. Những bài ca dao có cấu trúc kể chuyện tuy không có “ đối ” và “ đáp ” nhưng cũng thấp thoáng có bóng hình của hai nhân vật trò chuyện. Đó là trò chuyện gián tiếp, trò chuyện trong tâm tưởng. Chẳng hạn những bài hát ru hầu hết có cấu trúc kể chuyện, nhưng những bài này luôn gợi lên trước mắt tất cả chúng ta hình ảnh người mẹ, người chị đang kể chuyện với em nhỏ, trò chuyện với em nhỏ .
Ru em em hãy nín đi ,
Kẻo mà mẹ đánh em thì em đau .
Em đau chị cũng buồn rầu
Bé mồm bé miệng kêu đâu giờ đây !
Hay những câu hát than thân khởi đầu bằng “ Thân em ” như một lời bộc bạch kể lại cảnh ngộ bấp bênh xấu số của mình, luôn bị khai thác ở giá trị sử dụng mà không hề có một sự tôn trọng đúng mức. Nhưng khi ý thức được điều đó thì thực chất nội dung mà những bài ca dao ấy đề cập chính là hướng đến đối tượng người dùng xã hội phong kiến khắc nghiệt trọng nam khinh nữ. Vậy bài ca dao là lời kể chuyện hay đối thoại ?
Có thể định nghĩa ca dao là những câu hát trò chuyện dân gian, là một lối thơ trữ tình – trò chuyện của nhân dân. Tính thống nhất của những lối cấu trúc ca dao dân ca cũng chính là ở đấy .
c. Hệ thống hình ảnh và ngôn từ
Hệ thống hình ảnh :
Là nhân vật trữ tình, nhân vật trong ca dao dân ca hầu hết là những cảm nghĩ của nó. Xét về lời thơ, phương diện chính để miêu tả những cảm nghĩ ấy là hình ảnh và ngôn từ. Hệ thống hình ảnh trong ca dao rất đa dạng chủng loại. Đó là hệ quả của đề tài trong ca dao dân ca và những kiểu nhân vật trữ tình của nó. Để những lời hát luôn luôn nồng nhiệt, mê hoặc và mê hồn qua bao đời, bao thế hệ, những tác giả dân gian không ngừng phát minh sáng tạo những ý tình kèm theo những hình ảnh mới, những cách miêu tả mới .
Nhìn chung hoàn toàn có thể chia những hình ảnh trong ca dao dân ca thành những nhóm dựa theo những tiêu chuẩn khác nhau. Ông Đỗ Bình Trị khi phân những nhóm hình ảnh đã dựa vào những kiểu nhân vật như : Những hình ảnh gắn liền với kiểu nhân vật “ chàng trai – cô gái ” trong quan hệ bè bạn lứa đôi ; những hình ảnh gắn liền với kiểu nhân vật “ những người phụ nữ trong những nghịch cảnh về hôn nhân gia đình và mái ấm gia đình ; những hình ảnh gắn liền với kiểu nhân vật “ những người lao động trong quan hệ yêu thương gắn bó với việc làm làm ăn, mái ấm gia đình, quê nhà, xứ sở, đồng bào ” .
Nhưng dù phân loại như thế nào thì cũng không hề phủ nhận rằng ca dao dân ca, xét về phương diện ngôn từ – là những bài ca giàu hình ảnh. Trong đó, những hình ảnh so sánh, ẩn dụ là thông dụng nhất. Nói về thân phận người con gái trong xã hội phong kiến, ca dao có một loạt mạng lưới hệ thống hình ảnh đi kèm như Tấm lụa đào, hạt mưa rào, hạt mưa sa, giếng giữa đàng, cá rô thia, hạc đầu đình, củ ấu gai, chổi chùi chân … Nói đến đôi lứa trong tình yêu nam nữ ta thấy những hình ảnh như Đũa ngọc – mâm vàng, rồng – mây, chèo bẻo – măng vòi, thuyền – bến, mận – đào … .
– Em như tố nữ trong tranh
Anh như ngòi bút chấm cành hoa mai .
– Đôi ta như thể con tằm
Cùng ăn một lá, cùng nằm một nong
Đôi ta như thể con ong
Con quấn con quýt con trong con ngoài…
Trong ca dao dân ca, so sánh thường song song với miêu tả trực tiếp và miêu tả phần đông phải dựa vào so sánh thì miêu tả mới sinh động. Ví dụ tả người con gái :
Cổ tay em trắng như ngà
Con mắt em liếc như thể dao cau
Miệng cười như thể hoa ngâu
Cái khăn đội đầu như thể hoa sen .
Từ đó ta nhận thấy rằng nếu so sánh mạnh về khái quát cái chung, cái thực chất thì miêu tả trực tiếp có lợi thế nêu bật cái riêng, cái chi tiết cụ thể của đối tượng người tiêu dùng biểu lộ, tuy cả hai đều có tính năng cụ thể hóa nó. Những hình ảnh so sánh tập trung chuyên sâu biểu lộ nhân vật, còn miêu tả lại hướng đến cảnh vật – hầu hết là cảnh vật vạn vật thiên nhiên nhưng cũng gửi gắm vào đó tình ý của người hát .
– Đường vô xứ Nghệ quanh quanh Non xanh nước biếc như tranh họa đồ
– Cần Thơ gạo trắng nước trong Ai đi đến đó, lòng không muốn về .
– Đồng Đăng có phố Kỳ Lừa
Có nàng Tô Thị, có chùa Tam Thanh .
– Hồ Tĩnh Tâm giàu sen Bạch Diệp Đất Hương Cần ngọt quýt thơm cam Ai về cầu ngói Thanh Toàn
Đợi đây về với một đoàn cho vui !
– Ở đây cảnh sắc vui thay ,
Trên chợ, dưới bến, lại có gốc cây hữu tình .
Đứng ở một góc nhìn khác, ta lại thấy những hình ảnh so sánh, ẩn dụ, những hình ảnh miêu tả lại có hai loại rõ ràng. Một là những hình ảnh giàu tính ước lệ tượng trưng ( gần với văn học viết ) như rồng – mây, trúc – mai, loan – phượng … Hai là những hình ảnh dân dã, thông thường, đơn giản và giản dị, chân thực, tự nhiên như chính đời sống vậy ( nào là rau muống thả dưới hồ, trái bần trôi, củ ấu gai … ; nào là cánh bèo, chiếc thuyền beo, tấm ván nổi chìm … ). Tuy nhiên ngay cả những hình ảnh ước lệ khi được dân gian hóa vẫn tạo được nét đẹp rất tầm trung. Chẳng hạn như
– Ước gì anh được vô phòng
Cho loan ôm lấy phượng, phượng bồng lấy loan .
– Thiếp xa chàng như rồng nọ xa mây Như con chim chèo bẻo xa cây măng vòi .
d. Ngôn ngữ :
Ngôn ngữ chính là thành phần tao nên sự sống sót độc lập của ca dao ngoài ca hát. Bởi ngôn từ ca dao đã được xem là phần lời của dân ca. Nếu những yếu tố nhạc điệu, động tác đóng vai trò quan trọng trong dân ca thì ở phần lời thơ, vai trò đa phần thuộc về ngôn từ. Tìm hiểu đặc thù ngôn từ trong ca dao truyền thống lịch sử, ông Hoàng Tiến Tựu nhấn mạnh vấn đề đến bốn mối quan hệ. Đó là ngôn từ ca dao với lời nói dân tộc bản địa, ngôn từ ca dao với lời nói địa phương, ngôn từ ca dao với tính năng và phương pháp thẩm mỹ và nghệ thuật của ca dao và ngôn từ ca dao với ngôn từ thơ trong văn học viết .
Nhờ biết dựa vào ngôn từ dân tộc bản địa, khai thác và sử dụng ngôn từ dân tộc bản địa mà ca dao dân gian Nước Ta rất giàu truyền thống. Không những thế mà ca dao còn có tác động ảnh hưởng ngược trở lại ngôn từ dân tộc bản địa để củng cố và tăng trưởng ngôn từ dân tộc bản địa. Văn học dân gian vốn có tính dân tộc bản địa, tính tập thể và tính truyền miệng nên vừa thống nhất vừa rất phong phú. Vì vậy mà hai khuynh hướng dân tộc bản địa hóa và địa phương hóa luôn diễn ra song song và ảnh hưởng tác động lẫn nhau. Ngôn ngữ ca dao cũng thế. Vừa đậm đà truyền thống dân tộc bản địa vừa mang sắc thái địa phương. Đọc ca dao, đứng ở góc nhìn ngôn từ những nhà nghiên cứu hoàn toàn có thể giải thuật vùng, miền với độ đúng chuẩn khá cao nhờ đặc trưng ngôn từ địa phương toát ra từ bài ca dao ấy .
Ca dao Bắc bộ hát giã bằng ngôn từ nhẹ nhàng tình tứ :
Người về em chẳng cho về
Em nâng vạt áo, em đề câu thơ
Ca dao Nam bộ lai diễn đạt nội dung này bằng một cách nói rõ ràng, bộc trực hơn, dứt khoát và rạch ròi hơn :
Anh về em nắm vạt áo em la làng
Anh phải bỏ chữ thương chữ nhớ giữa đàng cho em …
Tuy nhiên, khi sáng tác ca dao, nhân dân lựa chọn và sử dụng ngôn từ theo nhu yếu của thẩm mỹ và nghệ thuật thơ ca ( dù là thơ ca dân gian thì cũng phải có yếu tố này ) để thể hiện tâm tình và những cảm hứng thẩm mỹ và nghệ thuật mà ngôn từ tiếp xúc thường thì không thể nào diễn đạt được. Thật vậy, như đã trình diễn ở trên, ngôn từ ca dao là một thứ ngôn từ giàu sắc thái biểu cảm, đặc thù hình tượng, ước lệ, tượng trưng, ẩn dụ rất đậm nét .
Đêm trăng thanh anh mới hỏi nàng Tre non đủ lá đan sàng nên chăng ?
– Đan sàng thiếp cũng xin vâng
Tre vừa đủ lá non chăng hỡi chàng ?
“ Tre non đủ lá ” còn được hiểu là trai gái đã đến tuổi thành niên. “ Đan sàng ” còn có ý là kết hôn, tác thành đôi lứa. Và nếu chỉ hiểu ngôn từ ấy theo kiểu tiếp xúc lời nói thường thì thì câu ca dao tỏ tình nêu trên sẽ không còn độc lạ và ý nghĩa nữa. Ngôn ngữ ca dao còn có quan hệ với ngôn từ trong thơ ca của văn học viết ( Còn có hiện tượng kỳ lạ những nhà thơ văn học viết sáng tác “ ca dao ” ). Đứng ở góc nhìn ngược lại từ phía văn học viết, những nhà thơ ta từ cổ chí kim đã học hỏi, vận dụng rất phổ cập ca dao vào trong sáng tác của mình ( Nguyễn Trãi, Nguyễn Bỉnh Khiêm, Nguyễn Du, Hồ Xuân Hương, Nguyễn Gia Thiều, Nguyễn Khuyến, Tản Đà, Nguyễn Bính, Tố Hữu. ). trái lại những tác giả dân gian cũng tiếp đón không ít ngôn ngữ văn học viết trong cách diễn đạt, lựa chọn từ ngữ … Ta đọc thử bài ca dao :
Lửng lơ vầng quế soi thềm
Hương đưa bát ngát càng thêm bận lòng
Dao vàng bỏ đẫy kim nhung
Biết rằng quân tử có dùng ta chăng
Đèn tà thấp thoáng bóng trăng
Ai đem người ngọc thung thăng chốn này ?
Trong mạng lưới hệ thống khá phong phú và đa dạng những từ ngữ thơ ca bác học được dùng ở ca dao, có nhà điều tra và nghiên cứu đã thống kê khá nhiều những danh từ riêng chỉ tên nhân vật và địa điểm trong văn học viết như Kim Trọng, Thúy Kiều, Từ Hải, Lục Vân Tiên, Nguyệt Nga, Đại Thánh, Trương Phi …. Núi Thái Sơn, sông Ngân Hà, cầu Ô
Thước … những nước Tấn, Tần, Ngô, Sở, Hán, Hồ … .
– Đôi ta như điểu với ngư
Chàng như Kim Trọng, thiếp như Thúy Kiều
– Bấy lâu Hồ, Hán hai phương Ngày nay gặp mặt người thương đã rồi
– Bây giờ con tạo xoay vần
Xui nên kẻ Tấn, người Tần gặp nhau
– Công cha như núi Thái Sơn Nghĩa mẹ như nước trong nguồn chảy
– Sông Ngân nguyện bắc cầu Ô Thước Duyên nợ này không trước thì sau …
Cũng khám phá ngôn từ ca dao, có nhà điều tra và nghiên cứu thiên về đặc thù của ngôn từ hơn nên nêu ra những đặc thù biểu lộ như đặc thù giản dị và đơn giản, mộc mạc, chân tình. Cách nói phong thái với những ngôn từ hoa mỹ không phải là cách diễn đạt quen thuộc của ca dao. Sau này trong văn học viết, nhà thơ nào vượt ra khỏi những quy phạm đã trở thành khuôn khổ của văn học cổ xưa để sáng tác bằng lời ăn lời nói của nhân dân, vận dụng những hình ảnh quen thuộc trong ca dao thì được gọi là nhà thơ có cách diễn đạt dân gian, thơ có chất ca dao. Ở đây điều cần quan tâm là ta không nên hiểu một cách thô thiển về tính giản dị và đơn giản của ngôn từ ca dao. Đó là sự đơn giản và giản dị đã được kết tinh từ lời ăn lời nói của quần chúng nhân dân .
– Lên non đón gió lấy trầm, Xui ông lấy mật, giục tằm nhả tơ .
– Ai về giồng Dứa qua truông, Gió lay bông sậy, để buồn cho em … .
Một đặc thù khác của ngôn từ gắn liền với tính đơn giản và giản dị là đặc thù sinh động. Ca dao biểu lộ cảm nghĩ một cách quyến rũ, miêu tả sự vật một cách gợi hình. Đặc điểm này bộc lộ tập trung chuyên sâu ở việc khai thác triệt để và sử dụng phát minh sáng tạo trước hết là những giá trị gợi tả dồi dào của âm thanh trong tiếng Việt ( từ mô phỏng, từ láy, thanh điệu, vần … ) ; sau đó là những hình thức chuyển nghĩa trong cấu trúc tiếng Việt ( như so sánh, ẩn dụ, tượng trưng, nhân hóa, lộng ngữ … đã được trình diễn ở phần mạng lưới hệ thống hình ảnh ) và ở đầu cuối là mạng lưới hệ thống động từ và tính từ chỉ tình thái của tiếng Việt. Để chứng tỏ cho điều này, ta dẫn giải bài ca dao sau :
Trời mưa
Quả dưa vẹo vọ
Con ốc nằm co
Con tôm đánh đáo
Con cò kiếm ăn
Bài ca dao miêu tả đúng mực trạng thái của từng sự vật, con vật trong cơn mưa : dưa méo mó ( tục ngữ : nắng tốt dưa, mưa tốt lúa – dưa kết trái vào cử mưa thường không tròn quả ) ; ốc thấy động nước, chui vào vỏ chìm xuống ; tôm búng mình bơi lăng quăng hớt những sinh vật phù du ; cò được dịp đục nước, tranh thủ kiếm mồi. Nghĩa bóng của bài ca dao cũng được biểu lộ tài tình : trước thực trạng xáo động, có hạng người bị “ biến dạng ” đi, có hạng người khiếp nhược co mình lại, có hạng người nhởn nhơ vô tư lự Riêng người lao động vẫn an nhiên dữ thế chủ động trong việc làm của mình. Chỉ có mấy từ vẹo vọ, nằm co, đánh đáo, kiếm ăn ( đa phần là động từ ) mà vẽ ra được một bức tranh sôi động, tả thực cũng giỏi mà ý niệm cũng thích đáng .
e. Thể thơ
Các thể thơ trong ca dao, còn được gọi là những thể thơ dân tộc bản địa, gồm có thể lục bát và lục bát biến thể, thể tuy nhiên thất lục bát và tuy nhiên thất lục bát biến thể, thể vãn ( 3, 4 hoặc 5 chữ ) và ở đầu cuối là thể hỗn hợp ( sử dụng tích hợp với những thể kể trên ) .
Thể lục bát và lục bát biến thể :
– Ngập ngừng vịt lội ao sen
Bữa nay gặp lại người quen tôi mừng
– Đêm nằm mà gác tay qua
Giường không chiếu lạnh, lụy sa hai hàng .
– Đêm khuya em ngồi dựa mái hiên đình Sương sa, gió lạnh, không thấy mình vãng lai
– Hai đứa mình như con sáo tắm ao sâu
Ban ngày xa cách nhưng tối đâu đâu cũng về .
– Hai đứa mình gá nghĩa bữa nay ,
Tiền nhựt em nói vậy, còn hậu lai thế nào ?
Anh dứt lời than, em ruột thắt gan bào ,
Anh đi về bển, em vô phòng đào nước mắt rơi .
Song thất lục bát và tuy nhiên thất lục bát biến thể :
– Mây trên trời bủa giăng tứ phía
Nước ngoài biển sóng dợn tứ bề
Làm sao hiệp nghĩa phu thê ,
Đó chồng, đây vợ ra về có đôi .
– Miễn bậu chịu ừ, anh chẳng từ lao khổ ,
Dẫu đăng sơn tróc hổ hay quá hải đồ long .
Trước sau giữ trọn một lòng
Gian lao chi sá, anh quyết một lòng theo em .
Thể vãn ( vãn ba chữ, bốn chữ, năm chữ … )
– Xỉa cá mè Đè con cá chép Chân nào đẹp Đi buôn men
Chân nào đen …
– Lạy giời mưa xuống Lấy nước tôi uống Lấy ruộng tôi cày Lấy bát cơm đầy
Lấy khúc cá to …
Và thể hỗn hợp ( hay còn gọi là thể thơ tự do )
– Hòn đá đóng rong Vì dòng nước chảy Hòn đá bạc đầu Bởi tại sương sa
Em thương anh chẳng dám nói ra Sợ mẹ bằng đất, sợ cha bằng trời Em thấy anh cũng muốn kết đôi
Sợ vầng trăng bạc trên trời mau tan
– Tàu Nam Vang mũi đỏ, Ghe Sa Đéc mũi đen .
Em ở chi nước rẫy nước phèn ,
Theo anh về chợ đốt đèn măng xông .
– Đầu đường có cây duối Cuối đường có cây đa
Ngã ba đường có dây tơ hồng
Con gái chưa chồng trong lòng hớn hở
Con trai chưa vợ mặt tợ trái chanh
Ngó lên mây trắng trời xanh
Thương ai cũng vậy, thương anh cho rồi .
Trong toàn bộ những thể thơ vừa ví dụ nêu trên, thể thơ lục bát chiếm một số lượng rất lớn và trở thành một thể thơ tiêu biểu vượt trội nhất của ca dao. Đây là một thể thơ cách luật cổ xưa. Tuy không phải “ thuần túy Nước Ta nhưng mang nhiều đặc trưng dân tộc bản địa, có một đời sống can đảm và mạnh mẽ và vận mệnh vĩnh viễn trong văn học Nước Ta ” ( Bùi Mạnh Nhị ). Thật vậy, thể lục bát hàm chứa nhiều đặc thù của ngôn từ dân tộc bản địa về vần, nhịp, thanh điệu và được sử dụng phổ cập không chỉ trong văn học dân gian mà còn ở cả văn học viết ( Lục bát truyện Kiều, lục bát Lục Vân Tiên … ). Lục bát có một số ít tín hiệu nhận ra rất cơ bản như số lượng âm tiết nhất định trong hai dòng thơ bắt buộc tạo nên một đơn vị chức năng tế bào lục bát ; thứ tự và tính năng cấu trúc của mỗi dòng ( Lục trước khởi đầu, Bát sau kết thúc một đơn vị chức năng ) ; những quy tắc về vần, nhịp, luật bằng, trắc ( sự quy đổi vần và thanh điệu trong mỗi dòng thơ. Chẳng hạn như câu Cái cò lặn lội bờ sông – Gánh gạo nuôi chồng tiếng khóc nỉ non ). Những tín hiệu vừa nêu đều có những biến thể, tạo nên những cải cách trong thể thơ quen thuộc này. Chiếm đến hơn 90 % trong ca dao dân ca, thể thơ lục bát rất tương thích với ngôn từ dân tộc bản địa và có năng lực phản ánh nhiều phương diện về đời sống. Nhạc điệu của thể thơ này rất tương thích với những giai điệu dân ca Nước Ta ngọt ngào, trữ tình mà phong phú, biến hóa .
Lục bát trong ca dao rất ngắn gọn ( đây là một đặc thù chứ không hẳn là một ưu điểm ) với phần đông một bài ca tương tự một đơn vị chức năng một cặp lục bát. Sở dĩ như vậy là vì ca dao – một thể loại không có diễn biến ( nên không hề tiến hành ở dung tích dài ) là một thể loại trữ tình miêu tả những khoảnh khắc khoảng thời gian ngắn bùng nổ tâm trạng thường được sáng tác trong thực trạng ứng tác nhanh, ngắn gọn hầu dễ nhớ, dễ lưu truyền .
g. Thời gian và khoảng trống nghệ thuật và thẩm mỹ
Thời gian nghệ thuật và thẩm mỹ trong ca dao dân ca trữ tình là thời hạn hiện tại của chính thời gian diễn xướng ( Không giống như thời hạn quá khứ trong thần thoại cổ xưa, thần thoại cổ xưa, truyện cổ tích ) .
Thật vậy, dù nhân vật có nói về năm xưa, ngày hôm qua, ngày đi, ngày về thì cũng từ thời gian hiện tại mà nói. Cứ mỗi lần bài ca được hát lên, nó lại được hiện tại hóa thời hạn. Như vậy, thời hạn luôn mới, luôn là thời hạn hiện tại mỗi lần diễn xướng. Và vì vậy, yếu tố thời hạn có là quá khứ hay tương lai thì cũng được xác lập từ hiện tại .
Hôm qua anh đến chơi nhà … Hôm qua tát nước đầu đình … Đêm qua ra đứng bờ ao …
Ngày đi em chửa có chồng … Bao giờ cho đến tháng mười … Sáng ngày em đi hái dâu …
Nếu thời hạn trong nhiều thể loại tự sự dân gian là thời hạn lịch sử một thời thì thời hạn trong ca dao dân ca là thời hạn có thực. Thời gian hư cấu, nếu có, đều mang đặc thù chủ quan của tác giả. Ta hoàn toàn có thể gọi đây là thời hạn tâm ý ( hay thời hạn tâm trạng ) được cảm nhận bằng tâm trạng, bằng sự tưởng tượng hoặc hồi tưởng .
Đã là thời hạn tâm ý thì nó có muôn vàn cách bộc lộ phụ thuộc vào vào những cảm nghĩ, tâm tư nguyện vọng, cảm hứng … của nhân vật trữ tình. Đó hoàn toàn có thể là dòng chảy của năm tháng gắn bó với sự thay đổi của sự vật con người .
– Ngày đi em chửa có chồng
Ngày về em đã con quấn, con quít, con bế, con bồng, con mang
– Nhớ khi anh bủng anh beo
Tay nâng chén thuốc, tay đèo múi chanh. Bây giờ anh khỏi, anh lành ,
Anh mê duyên mới, anh tình phụ tôi …
Và sự cảm nhận thời hạn ở đây không còn tuân thủ những nguyên tắc vật lý khoa học nữa mà là một sự cảm nhận trọn vẹn chủ quan theo tâm trạng của nhân vật :
– Tôi xa mình ông trời nắng tôi nói mưa ,
Canh ba tôi nói sáng, ông trời trưa tôi nói chiều .
– Chờ em đã tám thời điểm ngày hôm nay ,
Hôm qua là chín, thời điểm ngày hôm nay là mười
Trong ca dao dân ca trữ tình sống sót hàng loạt công thức thời hạn mà mỗi một công thức như vậy có một ngữ nghĩa nghệ thuật và thẩm mỹ riêng, nhiều lúc rất hiệu suất cao trong việc giải thuật tình cảm nhân vật trữ tình trong bài ca. Nhân vật trữ tình đang hát ở một thời gian nào thì không ít ta hoàn toàn có thể xác lập điều gì đang diễn ra trong tâm trạng của nhân vật ấy. Chẳng hạn như Chiều chiều thường miêu tả nỗi buồn xa quê ; Đêm qua thường gợi nhắc những nỗi nhớ về kỷ niệm ; Trăm năm thường là những mong ước thề nguyền … v.v …
Không gian thẩm mỹ và nghệ thuật trong ca dao dân ca trữ tình là nơi nhân vật trữ tình đang đứng hoặc tưởng tượng, suy tưởng .
Khác với khoảng trống nghệ thuật và thẩm mỹ mang đặc thù phiếm chỉ trong truyện cổ tích, khoảng trống ở đây thường được xác lập. Đặc biệt là ca dao dân ca địa điểm. Những tên gọi đơn cử mang tên một tỉnh, một vùng, một làng đơn cử gắn với khu vực địa lý thực tiễn ở thời gian đó, một số ít vẫn sống sót đến giờ đây .
– Ai về Đồng Tỉnh, Huê Cầu
Để thương, để nhớ, để sầu cho ai .
– Rủ nhau xem cảnh Kiếm Hồ
Xem cầu Thê Húc, xem chùa Ngọc Sơn …
– Gà nào hay bằng gà Cao Lãnh Gái nào bảnh bằng gái Cần Thơ Làm chi nay đợi mai chờ
Linh đinh Phong Mỹ, dật dờ Hoài An .
Tuy nhiên cũng giống như thời hạn nghệ thuật và thẩm mỹ, khoảng trống nghệ thuật và thẩm mỹ trong ca da dân ca trữ tình cũng là khoảng trống tâm ý. Và nếu xác lập được nhân vật trữ tình đang hát ở nơi nào, khu vực nào thì ta cũng đoán biết được tâm trạng của nhân vật đang diễn ra như thế nào. Chẳng hạn như Ngõ sau là nỗi buồn nỗi nhớ ; Giữa đường là nơi gặp gỡ làm quen ; Bến sông là nơi ngóng trông chờ đón .. v.v … .
Đôi khi những yếu tố thuộc về khoảng trống lại tham gia vào trong lời độc thoại của nhân vật trữ tình và đóng vai trò là một đối tượng người dùng được nhân hóa để chủ thể trữ tình hướng tới ; tham gia vào trường hợp tạo nên kịch tính để ảnh hưởng tác động đến tình cảm nhân vật hoặc Open như thể những trở ngại để giúp nhân vật thổ lộ và khẳng định chắc chắn tình yêu, niềm tin và lòng chung thủy
– Núi cao chi lắm núi ơi
Che khuất mặt trời chẳng thấy người thương .
– Ai đưa em đến chốn này Bên kia là núi bên này là sông
Sông thưa nước chảy đôi dòng Trai nên vợ, gái nên chồng thì nên .
– Yêu nhau tam tứ núi cũng trèo
Thất bát sông cũng lội, ngũ lục, cửu thập đèo cũng qua .
– Trời cao đất rộng em giữ trọn lời nguyền ..
– Trăm năm ước nguyện chung tình, Trên trời, dưới nước có mình với
Cuối cùng không gian nghệ thuật trong ca dao dân ca trữ tình có thể hoàn toàn là không gian đồng hiện. Đó là Biên ải với quê nhà; Ngõ sau với quê mẹ; Bờ ao với nhà người yêu….
( Nguồn tìm hiểu thêm : Trần Tùng Chinh, Giáo trình văn học dân gian Nước Ta )
