Bài này viết về Công xã Paris ( 1871 ). Đối với Công xã Paris thứ nhất ( 1789 đến 1795 ), xem Cách mạng Pháp
Một thông tin của Công xã
Công xã Paris (tiếng Pháp: La Commune de Paris) là một chính quyền điều hành Paris trong một khoảng thời gian ngắn, từ ngày 18 tháng 3 đến ngày 28 tháng 5 năm 1871. Công xã được mô tả là một vụ bạo loạn hoặc sự thiết lập chính quyền theo chủ nghĩa xã hội hiện đại, tùy theo tư tưởng của người bình luận.
Theo nghĩa đen, Công xã Paris chỉ là cơ quan hành chính địa phương (hội đồng của một xã) đã nắm quyền điều khiển Paris trong vòng hai tháng mùa xuân năm 1871. Tuy nhiên, với những điều kiện khi thành lập, những quy định gây tranh cãi và kết thúc đẫm máu đã làm cho nó trở thành sự kiện chính trị quan trọng vào thời đó.
Hoàn cảnh sinh ra của Công xã[sửa|sửa mã nguồn]
Cuối tháng 6 năm 1870, Đệ Nhị Đế chế Pháp lâm vào thời kỳ khủng hoảng cục bộ. Cũng mùa hè năm 1870, nước Pháp gây chiến với Phổ. Do chỉ huy yếu, thua kém về vũ khí, kế hoạch sai lầm đáng tiếc … Pháp nhanh gọn bị Phổ vượt mặt. Tháng 9 năm 1870, nhà vua Napoléon III thất trận ở mặt trận Sedan phải đầu hàng thủ tướng nước Phổ Otto von Bismarck. Ngày 4 tháng 9, nhân dân Paris nhận được tin, tự phát nổi dậy, tràn vào Điện Bourbon, hô lớn : ” Phế truất nhà vua “, ” Cộng hòa muôn năm “. Chiều ngày hôm đó, chính phủ nước nhà lâm thời được xây dựng mang tên nhà nước vệ quốc. Tướng Louis Jules Trochu, một người có tư tưởng bảo hoàng, nguyên thống đốc Paris, được cử làm Bộ trưởng Bộ cuộc chiến tranh và đứng đầu chính phủ nước nhà mới. [ 7 ]Quân đội Phổ, sau thắng lợi ở trận Sedan, liên tục tiến về Paris. Khi Thành Phố Hà Nội bị vây hãm vào gần cuối tháng 9, thành phố vẫn còn 246.000 vệ binh và thủy quân cùng 125.000 vệ quốc quân. nhà nước tổ chức triển khai thêm 200 tiểu đoàn vệ quốc quân, cộng với 60 tiểu đoàn vốn có từ thời Đệ nhị đế chế. Lực lượng này gồm có đa phần những thợ bằng tay thủ công và công chức nhỏ. Trong khi đó, quân đội Pháp vẫn liên tục thua cuộc. Ngày 27 tháng 10, 15 vạn quân Pháp ở thành Metz do tướng François Achille Bazaine chỉ huy đầu hàng. Nhân dân Paris với quyết tâm cố thủ, phản đối việc cơ quan chính phủ mới đàm phán với phía Phổ, tập trung chuyên sâu trước tòa thị chính hô lớn : ” Đả đảo Trochu ! Không đàm phán ! “. [ 7 ] Jules Favre, Bộ trưởng Bộ Ngoại giao của nhà nước Vệ quốc, đã bí hiểm ký thỏa thuận hợp tác hòa ước với Otto von Bismarck .Từ ngày 23 tháng 1 năm 1871, nhà nước của Trochu mở màn đàm phán với Phổ lại hoàng cung Versailles. Đến ngày 28 tháng 1, nhà nước Pháp ký hiệp định đình chiến, gật đầu những điều kiện kèm theo của phía Phổ. Theo thảo thuận đình chiến, cuộc bầu cử Quốc hội Pháp sẽ được tổ chức triển khai vào 8 tháng 2 năm 1871 và sau đó Quốc hội sẽ ký hòa ước. Đúng như dự tính, Quốc hội mới được xây dựng vào đầu tháng 2 với 750 nghị viên. Phần lớn trong số này thuộc những tầng lớp phú ông, địa chủ và có tới 450 người thuộc phái bảo hoàng. [ 8 ] Adolphe Thiers trở thành Thủ tướng và Jules Favre liên tục giữ chức Bộ trưởng Bộ Ngoại giao. Ngày 28 tháng 2, Thiers gặp Bismarck và ký kết những pháp luật hòa ước :
- Nước Pháp bồi thường chiến phí 5 ngàn triệu franc.
- Các pháo đài Paris bị quân Đức chiếm đóng cho tới khi Pháp nộp 500 triệu franc đầu tiên.
- Lãnh thổ phía Đông bị chiếm đóng cho tới khi Pháp hoàn thành hết khoản bồi thường.
- Alsace và một phần ba Lorraine thuộc về Đức.
- Quân Phổ vào chiếm đóng Paris.
Phản đối hòa ước, trước ngày quân đội Phổ tiến vào Paris, dân chúng và vệ quốc quân đã chiếm 227 khẩu đại bác và súng liên thanh chuyển về Montmartre và Belleville. Trước sự chống cự này, quân đội Phổ chỉ chiếm một phần Paris và ở lại trong 62 giờ đồng hồ đeo tay. Ngày 15 tháng 2, 215 trong tổng số 270 tiểu đoàn vệ quốc đã xây dựng Liên minh Quân đội Vệ quốc, đứng đầu là Ủy ban Trung ương Vệ quốc. Ủy ban này gồm đại biểu ở toàn bộ những đơn vị chức năng, có cả những người xã hội và những hội viên của Quốc tế thứ nhất. Ngày 24 tháng 2, Ủy ban tổ chức triển khai cuộc tuần hành trước nhà tù Bastille để kỷ niệm Đệ nhị Cộng hòa. [ 8 ]Giữa tháng 3 năm 1871, Quốc hội hạ lệnh tước vũ khí quân vệ quốc. Cuộc chiến ngày 18 tháng 3 giữa nhà nước Versailles và quân vệ quốc là ngòi nổ trực tiếp cho Công xã Paris. [ 8 ]
Thành lập Công xã[sửa|sửa mã nguồn]
Một chướng ngại vật trên phố, ngày 18 tháng 3 năm 18713 giờ ngày 17 rạng sáng ngày 18 tháng 3, quân đội cơ quan chính phủ Thiers tới chiếm những vị trí kế hoạch bên tả ngạn sông Seine. Một nhóm khác cũng được điều đến những kho đại bác của Paris. Mục tiêu đa phần của quân đội chính phủ nước nhà là đồi Montmartre ở phía Bắc thành phố để chiếm những trọng pháo của quân vệ quốc. Đến 5 h30, quân chính phủ chiếm được những trọng pháo nhưng chưa chuyển dời đi được. Sau những tiếng kèn tập hợp và chuông báo động, quân vệ quốc tiến tới vây hãm đồi. Trong đại chiến, nhiều binh lính quân chính phủ đã nghiêng về phía quân vệ quốc, viên tướng chỉ huy bị bắn chết tại chỗ. Tới 9 giờ, lực lượng chính phủ nước nhà thất bại, vội vã lui quân. Buổi trưa, Ủy ban Trung ương Vệ quốc ra lệnh những tiểu đoàn tiến vào TT thành phố. Chỉ sau vài tiếng đồng hồ đeo tay, quân vệ quốc đã chiếm được những cơ quan đầu não của phủ, tòa thị chính và những trại lính. Đến buổi chiều, Thiers cùng cơ quan chính phủ phải rút về Versailles. [ 9 ]Ngày 26 tháng 3, bầu cử Hội đồng Công xã được thực thi và ngày 28, hiệu quả được công bố. Trong số 85 đại biểu trúng cử, có 25 công nhân, 15 đại biểu thuộc những tầng lớp tư sản trúng cử nhưng sớm từ chức sau đó. Phần còn lại gồm những bác sĩ, nhà báo, giáo viên, công chức … Khoảng gần 30 đại biểu của Hội đồng Công xã là hội viên của Quốc tế thứ nhất và cũng có cả những người ngoại kiều gốc Nga, Ba Lan, Hungary. Cuối tháng 3, do tác động ảnh hưởng của Công xã Paris, nhiều cuộc khởi nghĩa khác cũng nổ ra ở Marseilles, Lyon, Toulouse, … [ 10 ]Sắc lệnh tiên phong của Công xã là bãi bỏ quân đội thường trực và cỗ máy công an cũ. Việc giữ bảo mật an ninh được thay bằng lực lượng công nhân có vũ trang. Chính quyền của giai cấp công nhân cũng được xây dựng. Cơ quan tối cao của nhà nước là Hội đồng Công xã có vai trò lập pháp và tổ chức triển khai 10 ủy ban chịu nghĩa vụ và trách nhiệm về hành pháp. Mỗi ủy ban này do 1 ủy viên của Hội đồng Công xã làm quản trị. Công xã cũng ra sắc lệnh tách nhà thời thánh khỏi hoạt động giải trí của nhà nước, giới [ tăng lữ ] không can thiệp vào việc làm của chính quyền sở tại và [ ngân sách tôn giáo ] bị hủy bỏ. Tất cả gia tài của những giáo hội trở thành gia tài vương quốc, giáo dục cũng tách khỏi nhà thời thánh. Để tuyên truyền trong thực trạng bị vây hãm, Công xã Paris còn sử dụng khinh khí cầu rải truyền đơn tới những vùng nông thôn. [ 11 ]
Trong khi đó, quân đội Phổ và quân đội Versailles vẫn tiếp tục bao vây Paris. Chính phủ Versailles cùng một số báo chí đưa nhiều tin bất lợi cho Công xã Paris, như Công xã sẽ tiêu diệt tất cả các quyền sở hữu. Nhiều nông dân lo ngại chính quyền của Công xã Paris.
Các chủ trương kinh tế tài chính, xã hội[sửa|sửa mã nguồn]
Công xã Paris quyết định hành động giao cho công nhân quản trị những nhà máy sản xuất, công xưởng mà giới chủ đã bỏ khỏi Paris. Còn những xưởng mà người chủ vẫn ở lại, Công xã quản trị trải qua việc trấn áp tiền lương. Các Ủy ban Lao động được xây dựng chịu nghĩa vụ và trách nhiệm về sản xuất và đời sống công nhân. Với những xí nghiệp sản xuất vẫn còn giới chủ, Công xã đưa ra lệnh cấm hình thức cúp phạt, cấm làm đêm trong những xưởng bánh mì. [ 12 ] Chế độ ngày làm 8 tiếng cũng được đề ra nhưng chưa kịp triển khai. Mức lương của những viên chức bị hạ xuống, trong khi của công nhân được tăng lên. Đến tháng 5, Công xã ban hành đạo luật quy định giá bánh mỳ, thịt bò, cừu. Nhiều công dân nghèo rời nhà mình tới sống tại những dinh thự của những quý tộc, tư sản bỏ trốn. [ 13 ]Về giáo dục, Công xã Paris xây dựng mạng lưới hệ thống giáo dục thống nhất, tách khỏi nhà thời thánh, thay thế sửa chữa những tăng lữ bằng những tầng lớp giáo viên mới. Một sắc lệnh lao lý giáo dục bắt buộc và không lấy phí. Ngày 12 tháng 5, hai trường chuyên nghiệp được xây dựng. Chịu nghĩa vụ và trách nhiệm những trách nhiệm này là Ủy ban Giáo dục đào tạo. Tương tự, Hội Nghệ sĩ đứng ra quản trị những rạp hát, kinh doanh thương mại nghệ thuật và thẩm mỹ bị cấm. [ 13 ]Về quân sự chiến lược, Công xã Paris giải tán quân đội và cỗ máy công an của chính sách cũ ; xây dựng lực lượng vũ trang và lực lượng bảo mật an ninh của nhân dân [ 14 ]
Chiến tranh bảo vệ Công xã[sửa|sửa mã nguồn]
Thành viên Công xã Paris bị xử tửSau ngày 18 tháng 3, quân đội cơ quan chính phủ Versailles phần đông tan rã. Về Versailles, Adolphe Thiers dần tập hợp lại được 12 ngàn quân. Cuối tháng 3, khi những cuộc nổi dậy ở những tỉnh thất bại, quân đội tập trung chuyên sâu lại Paris và lên tới số lượng 65 ngàn. Trong khi đó, lực lượng của Công xã khởi đầu khoảng chừng 100 ngàn người, về sau tăng lên tới 200 ngàn. Nhưng trong số này chỉ có khoảng chừng 20 đến 30 ngàn đã được rèn luyện. Về vũ khí, tuy Công xã có được 1740 khẩu đại bác, nhưng do không có pháo thủ, một số ít bị hủy hoại nên chỉ sử dụng được 320 khẩu. Quân đội Công xã cũng được trang bị hơn 400 ngàn súng trường. [ 15 ]Ngày 2 tháng 4, quân Versailles mở màn tiến công thành phố Paris. Quân Công xã nhanh gọn thua cuộc do tổ chức triển khai yếu, kỷ luật kém, sử dụng pháo không hiệu suất cao … Trong tháng 4 và 5, quân Versailles đã chiếm được phần nhiều những pháo đài trang nghiêm phía tây và nam thành phố. Từ giữa tháng 4, Paris liên tục bị bắn phá. Nhiều người của cơ quan chính phủ Versailles xâm nhập vào hàng ngũ Công xã, tham gia cả Bộ Tổng tham mưu. Lực lượng tình báo này đã cho hủy hoại một xưởng đúc đạn, lấy những map quân sự chiến lược và tổ chức triển khai Open thành Paris cho quân đội Versailles tiến vào. [ 16 ]
Vào khoảng thời gian đang diễn ra cuộc chiến, ngày 10 tháng 5 năm 1871, Adolphe Thiers chính thức ký với Bismarck hòa ước nhượng Alsace và một phần Lorraine cho Phổ cùng khoản chiến phí 5.000 triệu franc[cần dẫn nguồn]}. Chính phủ của Thiers và phía Phổ cùng tham gia đàn áp Công xã[cần dẫn nguồn]. Theo yêu cầu của Thiers, Bismarck trao trả Pháp 10 vạn tù binh và lực lượng này cùng tham gia đàn áp Công xã. Sau hòa ước, Bộ Chỉ huy quân Phổ cho quân đội Versailles qua phía bắc thành phố, nơi Công xã ít đề phòng[cần dẫn nguồn].
Ngày 20 tháng 5, quân đội Versailles mở màn tổng tiến công. Ngày 21, quân đội tràn vào Paris qua cửa ô Saint-Cloud. Tiếp đó là khoảng chừng thời hạn ” Tuần lễ đẫm máu ” lê dài từ 21 tới 28 tháng 5. [ 16 ] Ngày 27, quân Versailles chiếm được Belleville. Khoảng 200 binh lính Công xã rút vào cố thủ trong nghĩa trang Père-Lachaise. Tới ngày 28, cuộc kháng cự của Paris trọn vẹn thất bại. [ 17 ]
Nguyên nhân thất bại[sửa|sửa mã nguồn]
Công xã Paris thất bại có nhiều nguyên do, cả khách quan và chủ quan. Sau ngày 18 tháng 3, lực lượng của Công xã đã chiếm được nhiều cơ quan quan trọng, nhưng lại bỏ lỡ Bưu điện và Ngân hàng Pháp. [ 9 ] Công xã cũng không triển khai xong thắng lợi bằng cách tiến công liên tục tới Versailles và điều này khiến chính phủ nước nhà của Adolphe Thiers có thời giờ củng cố, kiến thiết xây dựng lại quân đội. Công xã cũng không mạnh tay với những nhân vật gián điệp, cho tới thời kỳ Tuần lễ đẫm máu mới triển khai giải pháp mạnh nhưng không còn công dụng .
Về kinh tế, do không tịch thu ngân hàng, những thành phần chống lại công xã đã vẫn có thể tiếp tục sử dụng tiền. Ngoài ra, về quân sự, Công xã Paris tỏ ra yếu kém. Quân đội của Công xã chưa được huấn luyện, tổ chức tốt. Việc lãnh đạo thiếu tập trung, được chia làm hai cơ quan là Ủy ban Quân sự và Ủy ban Trung ương quân vệ quốc. Lực lượng công nhân không xây dựng được mối quan hệ chặt chẽ với lực lượng nông dân. Các yếu kém về quân sự khiến Công xã nhanh chóng tan rã khi bị quân đội Versailles tấn công.[18]
Ý nghĩa lịch sử dân tộc[sửa|sửa mã nguồn]
Dù chỉ sống sót trong thời hạn ngắn ngủi, Công xã Paris đã đề ra những chủ trương văn minh Giao hàng quyền hạn của nhân dân lao động : Tách nhà thời thánh ra khỏi hoạt động giải trí của nhà nước, pháp luật tiền lương tối thiểu, giảm lao động đêm hôm, cấm cúp phạt vô cớ, đánh đập công nhân ; Thực hiện chính sách giáo dục bắt buộc, miễn học phí … Đây là những chủ trương của một chính sách mới, xã hội mới, là sự cổ vũ nhân dân lao động quốc tế trong sự nghiệp đấu tranh cho một tương lai tốt đẹp hơn .Công xã đã để lại nhiều bài học kinh nghiệm trong tổ chức triển khai chỉ huy cách mạng, thực thi liên minh những những tầng lớp lao động, đây là những bài học kinh nghiệm được nhiều cuộc cách mạng sau này như Cách mạng Tháng Mười Nga, Cách mạng ở Cuba, Cách mạng Nước Ta … tiếp thu .
Bức tường Công xã (Mur des Fédérés) nổi tiếng nằm trong phạm vi nghĩa trang Père-Lachaise ở phía nam, đó là nơi 147 chiến sĩ Công xã Paris, những chiến sĩ tự vệ cuối cùng của khu Belleville, bị bắn chết vào ngày Chủ nhật, 28 tháng 5 năm 1871, ngày cuối cùng của “Tuần lễ đẫm máu” (Semaine Sanglante) và đánh dấu chấm hết cho sự tồn tại của Công xã Paris. Vì ý nghĩa đặc biệt của bức tường này, Père-Lachaise đã trở thành nghĩa trang được lựa chọn để chôn cất phần lớn các nhà lãnh đạo cánh tả của Pháp và là nơi làm lễ kỉ niệm hàng năm của những người cánh tả với số lượng lên từ vài trăm đến vài nghìn người (cá biệt năm 1936 có tới 600.000 người tham gia lễ kỉ niệm), các buổi lễ này được tổ chức bởi lãnh đạo của các đảng cánh tả (Đảng dân chủ xã hội Pháp, Đảng Cộng sản Pháp…) và các tổ chức cánh tả khác.
- Vũ Dương Ninh, Nguyên Văn Hồng, Lịch sử thế giới cận đại. Nhà xuất bản Giáo dục, Hà Nội 2007
