Có khi nào bạn cảm thấy quá bất ngờ với tâm lý : Tại sao bò con, trâu con dân gian gọi là “ con bê ”, “ con nghé ”, còn những con vật khác thì không có tên riêng như vậy, mà chỉ gọi chung là mèo con, gà con, thỏ con, voi con … ? Quả thật, khó mà lý giải tường tận yếu tố ngôn từ thoạt nghe thì quá đơn thuần này “ trời sinh ra thế ”, nhưng ngẫm kỹ thì thấy không ít phức tạp và khá mê hoặc .Theo F.d.Saussure – cha đẻ của ngành ngôn ngữ học thế kỷ XX – đặc trưng quan trọng nhất của ngôn từ là tính võ đoán. Tính võ đoán ( không có địa thế căn cứ ) của ngôn từ là chỉ tên gọi ( cái bộc lộ ) và sự vật ( cái được bộc lộ ) không có mối quan hệ tất yếu nào, mà chỉ đơn thuần là do con người quy ước với nhau và được hội đồng đồng ý. Nói nôm na là giữa sự vật và tên gọi không sống sót mối quan hệ có sẵn, mà tên gọi của sự vật là do con người tự đặt ra. Do đó, khó mà giải đáp tường tận vì sao vật này gọi là “ cái bàn ”, vật kia gọi là “ cái ghế ”, mà không gọi ngược lại. Hay cùng một sự vật, nhưng những hội đồng có tên gọi khác nhau ; ví dụ điển hình như ý niệm “ họ nội ” và “ họ ngoại ” của người Kinh và người Ê-đê trái ngược hẳn nhau : ta gọi “ ông nội ” thì người Ê-đê gọi là “ ông ngoại ”, và ngược lại. Tuy nhiên, bên cạnh hầu hết từ ngữ mang tính võ đoán, vẫn sống sót một bộ phận từ ngữ có địa thế căn cứ khá mê hoặc. Đặt tên vật theo âm thanh / tiếng kêu : con bò, con quạ, con tắc kè, bánh xèo … ; đặt tên vật theo hình dáng : bánh bèo, mũ lưỡi trai, bèo lục bình … Vậy nguyên do vì sao trong vô số loài vật, duy chỉ trâu và bò mới có từ ngữ riêng không liên quan gì đến nhau để gọi : trâu con, bò con là “ nghé ”, “ bê ” ?Như ta đã biết, trâu bò là loài vật từ thời những vua Hùng dựng nước được thuần hóa, bắt đầu với mục tiêu là xử lý thực phẩm cho con người, tiếp theo trâu bò giữ vai trò quan trọng để cày bừa làm đất trồng cây lương thực, luân chuyển trong sản xuất nông nghiệp và nhiều việc làm khác ở nông thôn, hoặc như thể một phương tiện đi lại giao thông vận tải đi lại … Nói cách khác, trâu bò là loài vật quen thuộc, thân mật, thân thương với người nông dân đất Việt truyền kiếp, gắn liền với truyền thống cuội nguồn văn hóa truyền thống nông nghiệp lúa nước tự ngàn xưa của dân tộc bản địa ta. Chúng xuất hiện trong khá nhiều thành ngữ, tục ngữ dân gian : Ba bò chín trâu ; ruộng sâu trâu nái ; trâu bò húc nhau ruồi muỗi chết ; thân trâu trâu lo, thân bò bò liệu ; tậu trâu, cưới vợ, làm nhà … Có lẽ từ sự gắn bó mật thiết đó, mà trâu bò có sự “ ưu tiên ” hơn trong việc hình thành những từ ngữ riêng không liên quan gì đến nhau chỉ bò con / trâu con là “ bê / nghé ” mà những loài vật khác không có được !
Tương tự, các loài cây khác khi còn bé thì gọi cây con, duy chỉ có cây lúa khi còn nhỏ cũng có tên riêng là “mạ” vì đây cũng là loài thực vật gắn bó mật thiết với người nông dân lúa nước Việt Nam từ xưa đến nay. Nên có lẽ vì thế mà trong vốn từ tiếng Việt, không có loài cây nào sở hữu nhiều từ ngữ phong phú chỉ các giai đoạn phát triển như cây lúa: mạ, thì con gái, trổ đòng đòng, uốn móc câu, gié lúa, bông lúa… Còn nhỏ là cây mạ, lớn lên là lúa, lúa đâm bông gọi là đòng, hạt lúa nếp non rang lên là cốm, hạt lúa chín là thóc, bông lúa đã tuốt sạch hạt gọi là rơm, phần thân còn lại ngoài đồng là rạ, thóc xay giã xong thành gạo, cám, trấu; gạo có nếp/ tẻ, gạo gãy là tấm; gạo nấu lên thành cơm, đồ lên thành xôi, nấu nhiều nước thành cháo, quấy loãng thành hồ, rang xay giã thành lớ; gạo là nguyên liệu dùng để chế biến nên vô số món ăn: phở, bún, mì quảng, bỏng, bánh đa, bánh cuốn, bánh hỏi, bánh xèo, bánh đúc…
Quay lại chuyện “ bê – nghé ”, thực tiễn cách gọi này cũng không phải thông dụng trong cả nước, 1 số ít vùng ở miền Trung không hề dùng từ “ bê ”, mà gọi chung cả trâu con, bò con đều là “ nghé ” và phân biệt : “ nghé trâu ”, “ nghé bò ”. Nhưng lạ một điều, món khoái khẩu “ bê thui ” thì lại thống nhất tên gọi trên cả nước, chứ không có nơi nào gọi là nghé thui / bò con thui. Âu cũng là một biểu lộ sự tinh xảo, mê hoặc của tiếng mẹ đẻ !
Võ Thường Danh
