Thứ Hai, ngày 15/07/2019 17 : 35 PM ( GMT + 7 )Thời trước, công suất của lu là chứa, từ nước tới mắm tới tương tới cà chứ chưa ai nghĩ là để … chống ngập.
Hồi tôi sinh con gái, đặt tên ở nhà của cháu là… Tĩn. Bà mẹ vợ phàn nàn: Đẻ được đứa con gái xinh thế lại gọi là tĩn. Tôi bảo mẹ ơi, mẹ có nhớ ngày xưa, ở nông thôn ấy, cái tĩn là quý nhất không. Tĩn mắm rất quý đấy, có tĩn mắm mà treo đầu giàn là cả năm yên tâm cày cuốc nhé. Đến hồi con trai bà đẻ con gái, tức cháu nội bà, nó cũng gọi con là Tĩn. Bà bế đi khoe khắp xóm, “cái Tĩn mắm thối nhà tôi đây”…
Một thời, tĩn, chum, vại, lu, vò … quý đến như thế nào với mái ấm gia đình nông thôn Việt ai cũng biết. Lu, chum, vại đựng mắm là thứ bắt buộc phải có với những vùng làm mắm, cả mắm chuyên nghiệp để bán lẫn mắm tự làm để ăn dần trong năm .
Nhà của nhà văn Hà Nguyên Huyến ở làng cổ Đường Lâm la liệt chum, phơi từ ngõ vào sân, sau nhà. Nhà anh này làm tương, để ăn, và bán. Tương nhà này nổi tiếng. Ngoài công dụng đựng tương thì anh còn xếp nó như một thứ trang trí. Tôi đã thấy rất nhiều hành khách chụp ảnh cùng dàn chum nhà anh, khoe … phây. Có bà / chị chụp xong khoe lên, ảnh nhỏ, điện thoại thông minh nhỏ, nhìn mãi chả phân biệt đâu chum đâu người ? Ơn giời, may còn có … tóc .
Lu, chum, vại ngày trước dùng để chứa, từ nước tới mắm tới tương tới cà. Ảnh : Internet
Còn muối cà thì dân Thanh Nghệ Tĩnh là số 1. Cà pháo có, cà bát có, đến mùa là mua hàng mấy gánh về muối trong những cái vại sành to oành, nén chặt và rất mặn. Thức ăn cả năm đấy. Ngày mùa đi làm về, trưa nắng, có khi chỉ có nồi cơm, móc cà trong vại ra rồi … chan nước mưa, cũng từ cái chum / vại đứng ở gốc cau. Thế mà xong cơm, và lại mát, và cứ thun thút lớn, khỏe mạnh … Lỡ hết thì vác bát đi xin. Xin cà là một nét văn hóa truyền thống đặc nông thôn Việt. Cà pháo thì để nguyên, cà bát trước khi ăn lấy dao thái mỏng dính. Nó mặn đến tê cuống họng. Nhưng phải mặn thì mới để lâu được .
Chuyện xưa kể, có nhà nọ mới cưới dâu về, con dâu quen như ở nhà, cứ miếng cơm quả cà, trong khi nhà chồng lâu nay một quả phải nửa bát cơm. Được mấy bữa ông bố xót ruột quá một hôm ôm mặt la to : Đứa nào cắn cà văng hạt vào mặt bố. Cô con dâu nhanh nhảu : Dạ không phải con, con ăn cả quả ạ. Bà mẹ dài giọng, thảo nào dạo này vại cà nhanh hết ! ! !
Nhà nông thôn Việt ấy, thời chưa có nước máy, khi nào cũng phải có những thứ để đựng nước .
Ở nông thôn, thông dụng nhất là chum, vại, phía Nam gọi là lu, là những cái chum rất to, đựng nước ngọt vì vùng phía Nam này hay bị phèn, mục tiêu để trữ nước ngọt siêu thị nhà hàng. Có điều hay là phần lớn người miền Tây sông nước Nam Bộ không làm ra lu mà toàn mua từ những chiếc ghe buôn lu ở miền Đông xuống. Những chiếc ghe chở lu long dong đi bán cũng là một câu truyện rất dài về đời thương hồ. Phía Bắc phân biệt cái vại với cái chum. Vại gần như thẳng đứng, chum cong. Có câu ” thon thon hình vại thoai thoải hình chum ” để tả những cô gái không … gầy, phình to ở đoạn cần thắt lại .
Nhà giàu thì xây bể, những cái bề nửa chìm dưới đất nửa nổi lên trên để có tác dụng trước hết là làm mát. Hồi chưa có đá, những cái bể này như thùng chứa lạnh. Tôi nhớ trẻ con nông thôn hay pha nước đường vắt chanh vào rồi rót vào chai thủy tinh thả xuống bể, ngủ trưa dậy vớt ra uống, không lạnh như đá những đủ mát sướng… dạ dày. Rồi tiết kiệm diện tích vì một nửa, thậm chí là 2/3 bể chôn ở dưới đất rồi. Rồi tầm cao vừa phải để lấy nước.
Nguồn nước cung ứng cho bể thường là nước mưa, tất yếu, dùng thân cây cau ( hoặc tre, luồng ) hứng từ mái nhà, mái nhà bếp, hoặc cả trên chính cây cau. Không phải mùa mưa thì gánh nước sông về đổ vào. Nước này pha trà thì tuyệt cú mèo, nên rất nhiều nhà có giếng vẫn có cái bể nước mưa là thế. Hồi nhỏ tôi nhớ có đọc cái truyện ngắn rất thương tâm, có thằng cu con nô lệ bị chết đuối trong bể nhà ông chủ. Còn tôi, thi thoảng về nhà bà ngoại ở Tỉnh Ninh Bình, mắt trước mắt sau không thấy ai, cởi quần đùi chui tọt vào bể … bơi một vòng. Có hôm bà bắt được, dẫu rất quý cháu nhưng vẫn xơi mấy roi dâu lằn đít .
Hồi tôi còn bé, mái ấm gia đình cũng ở tập thể, sơ tán trong một vườn sở và trám ở Hậu Lộc, Thanh Hóa, nhà nào cũng có chum hoặc vại đựng nước. Nhiều cái vỡ hoặc thủng được ông chồng tỉ mần mặc quần đùi ống rộng ngồi lấy xi-măng ghép lại, trông rất đau đớn mọi nhẽ .
Đến khi đi làm, ở nhà ở xã hội cơ quan, có cái bể công cộng lộ thiên, ra đấy dùng. Buổi chiều cứ nồng nỗng tắm ào ào ở đấy. Rồi 2 thằng cùng phòng mua chung một cặp thùng gánh nước, mỗi đứa 1 cái xách nước về phòng đựng nước, đa phần là đánh răng rửa mặt hoặc nửa đêm đói bụng dậy nấu cơm hoặc mì tôm ăn khỏi phải ra bể lấy nước. Hồi thanh niên sao hay đói bụng nửa đêm thế không biết ?
Rồi khi lấy vợ, bố vợ cho mấy cái thùng phuy đựng nhựa đường dùng rồi, bốn năm cái lận, cái méo cái tròn, cái lành cái thủng, chất đầy nhà bếp căn nhà tập thể. Cái thì dùng nhựa đường, cái thì xi-măng trám lại … vì phần lớn là đã thủng, muôn hình vạn trạng … trám. Mùa khô Pleiku nước không có, xuống cái giếng sâu 50 – 60 mét ( giếng đặc sản nổi tiếng của Tây Nguyên một thời ), quay nước gánh đổ đầy những thùng phuy đủ dùng cho cả tuần. Đó là việc của ông chồng đảm đang ngày chủ nhật, dẫu ông ấy là … nhà thơ .
Đến khi làm nhà riêng thì ngất nghểu trên nóc một cái bể xi-măng, nhà cấp 4, cái bể theo thống kê giám sát là cả nghìn lít nước, nói thật, nhiều lúc nằm nhìn lên hãi teo … đầu gối. Nó mà vỡ một phát, sập 1 phát, thì xong nhé. Chả nhà mình mà hàng xóm còn bị vạ lây. Cứ thun thút lo suốt bao nhiêu năm thế thì có những thùng nước inox sinh ra, như một cuộc cách mạng .
Giờ lu vại đa số chỉ dùng để trang trí .
Giờ lu vại chỉ còn để… trang trí, vì nước máy vào tận… toilet. Tôi từng cất công đi mua một cái chum (thực ra vẫn chưa đúng chum, mà nó nửa chum nửa vại), làm cái gáo dừa rất công phu, cán bằng cây cơ bi-a, chỉ để trưng ngoài sân như một cách hoài cổ. Giờ thực dụng hơn, trồng mấy cây súng trong ấy và rinh lên balcon tầng 2. Súng hoặc sen trồng trong chum vại sành rất hợp, lạ thế.
Mấy thời điểm ngày hôm nay ồn lên chuyện dùng lu chứa nước mưa chống ngập cho Hồ Chí Minh. Tôi chả hiểu biết bao nhiêu về việc này. Và khi không hiểu biết, không có trình độ thì không nên phát biểu, nhưng thấy, quả là, sức mạnh của quốc tế mạng nó kinh thật. Chỉ trong nửa ngày, người ta tìm ra hết những gì cần biết. Và nhờ thế mà tôi nhớ về một thời … chum vại lu .
Thời ấy công suất của nó là chứa, từ nước tới mắm tới tương tới cà chứ chưa ai nghĩ để chống ngập. Và nguyên do ngập, theo một chuyên viên đô thị giảng mãi tôi mới hiểu, thì là do tất cả chúng ta quy hoạch lộn xộn quá, bít hết đường rút của nước. Mặt nữa, bê tông hóa khiến nước không thấm được xuống dưới … Thế là, phố hóa sông, mà con gái tôi hay nói Trịnh Công Sơn tài, tiên đoán trúng phóc ” Phố bỗng thành dòng sông uốn quanh “, dẫu thời ấy TP HCM vẫn còn ” Những con kênh nối hai dòng sông ” …
Chả lẽ sau bao nhiêu năm, chum vại lu lại … tái xuất ?
