Câu đố là gì?

Câu đố là gì ? Các đặc thù, cấu trúc, thực chất của câu đố

1. Khái niệm câu đố

Câu đố là một thể loại độc đáo của văn học dân gian. Ở đó vừa có chất trí tuệ của ngụ ngôn, tục ngữ, vừa có chất trữ tình của ca dao dân ca, vừa có chất dí dỏm hài hước của truyện cười, vè…

Ông Chu Xuân Diên ( SGK 10. T1 ) cho rằng câu đố là những sáng tác dân gian ngắn gọn, miêu tả sự vật bằng lời nói chệch ( nói một đằng hiểu một nẻo ). Một cách định nghĩa khác thay cách “ nói chệch ” bằng “ nửa kín nửa hở ” là của ông Đỗ Bình Trị ( SGK 10. T1. Ban KHXH ). Theo ông, câu đố là những câu ( nói ) vần vè, diễn đạt sự vật, hiện tượng kỳ lạ quen thuộc một cách nửa kín nửa hở thành cái gì khác lạ để … đánh đố người ta, yên cầu người ta đoán ra nó. Hay tác giả Trần Hoàng ( ĐHSP Huế ) cho đó là một loại sáng tác thẩm mỹ và nghệ thuật dân gian ngắn gọn phản ánh những sự vật hiện tượng kỳ lạ khách quan bằng một lối nói đặc biệt quan trọng, lối nói chệch, lối nói gần với ẩn dụ. Cách “ nói chệch ” hay “ nửa kín nửa hở ” đó, theo ông Lê Chí Quế ( ĐHSP H ), được hình thành từ sự quan sát những nét tương đương giữa những sự vật, giữa vật đố với vật được miêu tả, và đó chính là phương pháp mày mò van phản ảnh những sự vật hiện tượng kỳ lạ khách quan bằng những hình tượng thẩm mỹ và nghệ thuật đặc biệt quan trọng .Câu đố là hình thức sáng tác dân gian có tính năng miêu tả, phản ảnh đặc thù của những sự vật hiện tượng kỳ lạ trong tự nhiên và đời sống xã hội bằng chiêu thức dấu tên và thẩm mỹ và nghệ thuật ẩn dụ đặc biệt quan trọng ( hay chiêu thức chuyển hóa – chuyển cái nọ thành cái kia ) để thử tài suy đoán, kiểm tra sự hiểu biết và mua vui vui chơi .Thật vậy, “ câu đố vừa là thẩm mỹ và nghệ thuật vừa là khoa học ( khoa học thường thức dân gian ), câu đố đem lại cho nhân dân một loại thức ăn niềm tin đặc biệt quan trọng, vừa hữu dụng vừa rất mê hoặc mê hoặc ” ( Hoàng Tiến Tựu )

2. Bản chất thể loại – đặc thù câu đố

Câu đố và hoạt động và sinh hoạt đố – giải có nguồn gốc rất cổ xưa. Một số nhà nghiên cứu và điều tra cho rằng sự sinh ra của câu đố có tương quan tới tục kiêng cự trong lời nói và lối miêu tả sự vật không tên ( hoặc thiếu tên ) của con người thời cổ đại – từ từ sáng tác câu đố và hoạt động và sinh hoạt đố giải trở thành hình thức đi dạo, vui chơi và rèn luyện trí lực của dân gian .Khi phát minh sáng tạo câu đố, người ta tìm ra đặc trưng và công dụng của từng vật phẩm riêng biệt và sau đó phản ánh trải qua sự so sánh, hình tượng hóa. Hoạt động đố giải là một quy trình chuyển hóa giữa tư duy logic và tư duy hình tượng. Chẳng hạn khi đố về việc sàng gạo, người đố quan sát về cái sàng, thấy có “ hàng trăm cái lỗ ”, sau đó là những hạt gạo khi được sàng tạo nên sự liên tưởng rất hình tượng ( có tính ẩn dụ ) là “ vô số trẻ con, đua nhau chạy tròn, chen nhau chui xuống ”. Như vậy, nhân dân thường quan sát những nét tương đương giữa những sự vật, giữa vật đố ( tức lời giải đố ) với vật được miêu tả ( câu đố ). Những nét tương đương ấy bộc lộ mối quan hệ giữa con người và quốc tế chung quanh .Nghệ thuật ẩn dụ phát sinh ngoài ý thức làm thẩm mỹ và nghệ thuật của người xưa. Khả năng tạo ra hình tượng sẽ nhờ vào vào những nét đặc thù của vật được đố mà tác giả câu đố chăm sóc nhiều nhất. Nhìn cây kéo, người Việt liên tưởng thân kéo như chiếc lá tre và tạo ra câu đố Vừa bằng lá tre, xum xoe đánh vật, nhưng người Nga lại quan tâm đến hai mũi nhọn của kéo và cái chốt đinh ở giữa, thế là cũng đố cái kéo nhưng họ lại có câu Hai đầu nhọn ở giữa có đinh .Chính những sự chăm sóc khác nhau đó khi quan sát sự vật và hiện tượng kỳ lạ mà câu đố có những đặc thù khác nhau .Có những câu đố nói lên công dụng của sự vật ( Ví dụ Mười người thợ lo đỡ mọi bề ( 2 bàn tay ) / Tay cầm bán nguyệt xênh xang – Làm tôi vì chúa sửa sang cõi bờ ( Cái liềm ) / Cả nhà có một bà hay la liếm ( cái chổi ) / Ngả thân cho trần gian nhờ, vừa êm vừa ấm lại ngờ bất trung ( cái phản ) … ) .Có những câu đố nói lên nguồn gốc của sự vật ( Ví dụ Thân em xưa ở bụi tre, mùa đông xếp lại ngày hè mở ra ( Quạt ) / Cây xanh mà trồng đỗ xanh, Trồng đậu trồng hành lại thả lợn vô ( Cái bánh chưng ) .Xuất hiện thông dụng hơn là những câu đố nói lên đặc thù ( hình dáng, size, sắc tố, mùi vị, hoạt động giải trí … ) của sự vật ( Ví dụ như Sù sì da cóc / Trong bọc trứng gà, Bổ ra thơm phức cả nhà muốn ăn ( quả mít ) / Ngày búp đêm nở ( Ngọn đèn ) / Trong trắng ngoài xanh, đóng đanh ở giữa ( Miếng trầu ) / Bằng cái vung, vùng xuống ao, đào chẳng thấy, lấy chẳng được ( Mặt trăng ) / Vừa bằng hột lạc, trong nạc ngoài xương ( Con ốc vặn ) / Bằng lá tre, ngo ngoe dưới nước ( con đỉa ) / Chân đen mình trắng, đứng nắng giữa đồng ( Con cò ) / Thân dài, lưỡi trắng là ta, Không đầu không cẳng đố là cái chi ? ( cái gầu sòng ) / Cha mẹ gai mà đẻ con trọc, cha mẹ trọc mà đẻ con gai ( Cây bưởi và cây mít ) … ..

3. Đề tài của câu đố

Không có gì lạ khi đề tài câu đố vô cùng to lớn, đa dạng và phong phú, bởi lẽ sự quan sát, tò mò quốc tế tự nhiên và xã hội chung quanh con người là khôn cùng. Đó là nhu yếu của đời sống tương quan đến kinh tế tài chính, văn hóa truyền thống, xã hội. Nó biểu lộ mối quan hệ khăng khít của con người với thiên nhiên và môi trường sống của mình. Vì vậy, nói đến đề tài câu đố ta hoàn toàn có thể kể ra hàng loạt đề tài quen thuộc và thân mật .Đó là những hiện tượng kỳ lạ trong vạn vật thiên nhiên, ngoài hành tinh ( mặt trăng, mặt trời, sao, mưa, gió, sấm chớp, núi, sông, biển. ). Ví dụ như Tròn như đỉa, xỉa xuống ao, Mộttrăm cái thuổng mà đào chẳng lên ( mặt trăng ) / Thuở bé em có hai sừng, Đến tuổi nửa chừng mặt đẹp như hoa, Ngoài hai mươi tuổi sắp già, Rồi thì em lại mọc ra hai sừng ( Trăng non, trăng tròn và trăng già ) / Quê em thì ở thôn Đông, Em đi lấy chồng trên thượng thôn Tây, sáng chiều lên xuống hàng ngày, Nhìn em ai cũng cau mày nhăn nheo ( Mặt trời ) / Một mẹ sinh được vạn con, Rạng ngày chết hết chỉ còn một cha, Mặt mẹ như hương như hoa, Mặt cha nhăn nhó chẳng ma nào nhìn ( Sao, mặt trăng và mặt trời ) / Cây cao nghìn trượng, lá rụng tứ tung, nấu thì được, nướng thì không ( hạt mưa ) … .Đó là những loại sinh vật ( gồm có cả động vật hoang dã và thực vật như trâu, bò, ngựa, chó, mèo, gà, cá, cua, tôm, ốc, ếch, đỉa, tằm, nhộng, nhện, ruồi, muỗi. Lúa, ngô, khoai, rau muống, chuối, mít, cau, dừa, tre, bưởi, ổi, chanh, cà, ớt. ) thường quen thuộc, thân thiện, dễ nhận ra. Ta hoàn toàn có thể đọc lên hàng loạt câu đố thuộc đề tài này như Không bào mà nhăn ( Cây chuối ) / Hai gươm tám giáo, mặc áo da bò, thập thò miệng lỗ ( Con cua ) / Cây lăn tăn dễ ăn khó trèo ( cây lúa ) / Thân em bé nhỏ tí ti, Em có tí lửa cực kỳ sáng ghê, Trẻ em chẳng đứa nào chê, Chúng bắt em về bỏ lọ mà chơi ( Đom đóm ) / Mẹ gai góc con trọc đầu ( quả bưởi ) / Đầu rồng đuôi phượng le te, Mùa xuân ấp trứng mùa hè nở hoa ( cây cau ) / Sù sì da cóc, trong bọc trứng gà, bổ ra thơm phức cả nhà muốn ăn ( Quả mít ) / Vừa bằng hạt đỗ, ăn cỗ với vua ( con ruồi ) … .Đó là những vật dụng và phương tiện đi lại do con người tạo ra, gồm có những vật dụng trong nhà, vật dụng học tập, công cụ lao động ( như cày, bừa, cuốc, rựa, liềm, hái, gầu sòng, khung cửi, kéo, kim, cối xay lúa, cối giã gạo, bát đĩa, dao thớt, chiếu, võng, đèn, chổi, lược, quạt, nón, tơi. ). Có thể là cái cày : Đi lè lưỡi về lè lưỡi / Cái cối xay : Ở nhà có một bà hay khóc / Cái đòn gánh và hai thùng nước :Ở giữa cầu, hai đầu hai giếng / Có thể là cái võng : Trong nhà có một bà hai đầu / Cái chày giã gạo : Không ăn mà mổ cuống mổ cuồng, Đục lấy cái chuồng nhốt lấy cái đuôi / Con dao : Có con mà chẳng có cha, có lưỡi không miệng đó là vật chi ? … .Đó là con người và hoạt động giải trí của con người .Khi đố về con người, dân gian hay tập trung chuyên sâu đố những bộ phận trên khung hình người ( mặt, mắt, mũi, miệng, hàm răng, đôi bàn tay, ồng chân, bàn chân. ). Đề tài này tạo ra nhiều câu đố mê hoặc như Lưng đàng trước bụng đàng sau, Con mắt ở dưới, cái đầu ở trên ( cẳng ) / Đi nằm, đứng nằm, ngồi nằm, nằm thì ngồi ( bàn chân ) / Hai cô mà ở hai phòng, Ngày thì mở cửa ra đông, Đêm thì đóng cửa lấp chông ra ngoài ( mắt ) / Một cây mà có năm cành, Ngâm nước thì héo để dành thì tươi ( Bàn tay ) / Đố anh chi sắc hơn dao, Chi sâu hơn bể, chi cao hơn trời ( Mắt, lòng người và trán ) … .Bên cạnh đó, câu đố dân gian còn hướng đến những hoạt động giải trí của con người như hoạt động và sinh hoạt, học tập, lao động ( đồng áng, trồng trọt, chăn nuôi, thủ công bằng tay với muôn vàn việc làm phong phú và đa dạng như nhổ mạ, cấy lúa, tát nước, trục lúa, kéo vó, móc cua, chăn vịt, ươm tơ, dệt vải, xẻ gỗ, rèn sắt, xay lúa, giã gạo, ăn cơm, hút thuốc, nhai trầu, xâu kim, cho con bú. ). Đề tài này đã nói lên rất rõ ràng tác giả của nó không ai khác hơn là quần chúng nhân dân lao động – đặc biệt quan trọng là người lao động chân tay .Ta có những câu đố như Một trăm tấm ván, một vạn thằng quân, thằng nào cởi trần, đều lăn xuống hố ( Sàng gạo ) / Con ai hai đứa hai nơi, Gặp nhau một chỗ, cùng chơi một phòng, Không may nhà sập đá chồng, tan xương nát thịt máu hồng chứa chan ( Ăn trầu ) / Nghênh ngang cờ phất bốn bề, ngày thì tập trận, tối về điểm quân ( Chăn vịt ) / Đập đập trói trói, nhịn đói một ngày, Ngàymai đi đày, đặt cho tên khác ( Nhổ mạ và cấy ) / Năm ông cầm hai cái sào, Đuổi đàn cò trắng bay vào trong hang ( Ăn cơm ) / Ba ngày lặn xuống thủy cung, Tắm mát vẫy vùng rồi lên thượng gian, Lên rồi phủ lá vây màn, Khi mô đầu bạc lại toan ra ngoài ( ngâm giống ) …Khi tư duy về những sự vật hiện tượng kỳ lạ để sáng tác câu đố, những tác giả dân gian thường thiên về những sự vật hiện tượng kỳ lạ đơn cử, hầu hết ít có những câu đố về những khái niệm trừu tượng ( như đạo đức, tôn giáo, luân lý, nhân sinh quan, quốc tế quan. ). Điều này cũng dễ hiểu bởi những yếu tố trực quan sinh độngkhi nào cũng ảnh hưởng tác động mạnh hơn vào tư duy con người. Những câu đố những sự vật đơn cử sẽ hướng đến đối tượng người tiêu dùng người giải đố một cách thoáng rộng hơn vì nó thật sự tương thích với cách cảm, cách nghĩ của mọi người. Đó cũng là do tính tập thể của phần đông quần chúng nhân dân lao lý .

4. Nội dung ý nghĩa câu đố

Những tưởng câu đố là một thể loại mà tính năng chính của nó chỉ là vui chơi, mua vui. Thật sự thì không hẳn như vậy. Câu đố tập hợp ở đó rất nhiều ý nghĩa. Trước hết là ý nghĩa khoa học thường thức. Câu đố bộc lộ những tri thức thực tiễn của nhân dân rút ra trong quy trình tiếp xúc và quan sát những sự vật hiện tượng kỳ lạ trong quốc tế khách quan. Nội dung những câu đố hầu hết đều xoay quanh đời sống nông thôn. Qua câu đố, ta thấy hiện lên thiên nhiên và môi trường sống của người nông dân, đó là một đời sống giản dị và đơn giản mộc mạc của những con người gắn bó với ruộng đồng .Dù không hề sánh bằng ca dao, tục ngữ nhưng câu đố, ở một bộ phận nào đó, sống sót những ý nghĩa xã hội không kém phần thâm thúy. Nấp dưới cái vỏ là một vật đố, dân gian đã khôn khéo lồng ghép những ẩn ý sâu xa về xã hội, về những xích míc giai cấp, phân biệt giàu nghèo. Ở những câu đố đề cập đến những yếu tố nhạy cảm này của dân gian, nó đã tạo ra khá nhiều lớp nghĩa thâm thúy và đôi lúc còn gởi gắm cả thái độ phê phán kinh khủng của dân gian. Ta đọc những câu sau sẽ nhận ra điều vừa nói :

– Bộ tịch quan anh xấu lạ lùng

Khom lưng uốn gối cả đời cong

Lưỡi to ra sức mà ăn khoét

Cái kiếp theo đuôi, có thẹn không (Cái cày)

– Một lũ ăn mày, một lũ quan

Quanh đi quẩn lại, cũng một đoàn

Đêm khuya gió lọt đèn thì tắt

Hết cả ăn mày, hết cả quan ( Cái đèn kéo quân)

– Không vay mà trả ( Thuế )Cảm hứng phê phán trong câu đố đã lạ. Cảm hứng trữ tình đằm thắm ngọt ngào làm cho ranh giới giữa câu đố và ca dao có vẻ như bị xóa nhòa. Về mặt này, ta có những câu đố ngợi ca người lao động với những phẩm chất tốt đẹp, tấm lòng nhân ái, thủy chung. Câu đố, thậm chí còn, còn cất tiếng bênh vực cho thân phận người phụ nữ .

-Trên vì nước dưới vì nhà

Người dù không biết trời đà biết cho (Cái máng nước)

-Nắng ba năm ta không bỏ bạn

Mưa một ngày bạn lại bỏ ta.( Cái bóng)

– Xưa kia em trắng như ngà

Vì chàng quân tử em đà nên thâm Trách ai mang tính vô tâm

Chàng đánh, chàng đập, chàng lại còn nằm với em ( Chiếc chiếu)

Vì vậy trong câu đố, dân gian đã để lại những triết lý nhân sinh thâm thúy, những cách sống, cách đối nhân xử thế ở đời. Câu đố sau đây dưới hình thức đối đáp với chất triết lý vừa bình dị vừa sâu lắng – thứ triết lý của tấm lòng, của trái tim .

-Trong trăm thứ dầu, dầu chi không ai thắp?

Trong trăm thứ bắp, bắp chi không ai rang?

Trong trăm thứ than, than chi không ai quạt?

Trong trăm thứ bạc, bạc chi không ai tiêu?

Trai nam nhi đối đặng, gái mỹ miều xin theo…

( Và câu đố này còn lưu truyền cả câu giải đáp cũng rất độc lạ :

-Trong trăm thứ dầu, có mưa gió dãi dầu là dầu không thắp.

Trong trăm thứ bắp, có bắp mồm bắp miệng là bắp không rang.

Trong trăm thứ than, có than thở thở than là than không quạt,

Trong trăm thứ bạc, bạc tình bạc nghĩa là bạc không tiêu).

5. Đặc điểm thi pháp

Cấu trúc của câu đố :

Nhìn từ hình thức, hoàn toàn có thể thuận tiện nhận thấy câu đố có những hình thức cấu trúc giống như một câu tục ngữ ( bởi đặc thù ngắn gọn ), như một câu ca dao ( bởi vần, điệu hòa hợp ), như một bài thơ luật Đường của văn học viết. Và trong mỗi hình thức mà câu đố sử dụng, câu đố cũng phát huy hết toàn bộ sự uyển chuyển, vần điệu, cân đối của hình thức thể loại đó. Ta thử khảo sát một vài hình thức cấu trúc câu đố như đã nói .Trước hết là cấu trúc theo kiểu tục ngữ ( Từ, thanh, vần, điệu, đôi lúc sử dụng đối ). Ví dụ những câu đố sau :

• Không khều mà rụng (mưa)
• Chợ đông không ai bán (trường học) Con đóng khố, bố cởi truồng (măng, tre) Bằng con bò nằm co giữa ruộng (gò đất) Cả nhà có một bà hay la liếm (chổi)
• Anh lớn mặc áo đỏ, em nhỏ mặc áo xanh (ớt)
• Bằng cái vung, vùng xuống ao
• Đào không thấy, lấy không được (mặt trăng)

Kế đến là cấu trúc theo kiểu ca dao : dùng những thể thơ quen thuộc của ca dao với vần điệu trữ tình ( thể thơ ba chữ, bốn chữ, năm chữ, thể thơ lục bát ) .

•     Đầu tròn trùng trục – Đuôi dài lê thê
• Khắp chợ cùng quê – ai ai cũng có (gáo dừa)
•      Năm ông cầm hai cái sào
• Đuổi đàn cò trắng bay vào trong hang (ăn cơm)
• Chiếc thuyền nho nhỏ – mũi đỏ như son
• Chèo ra giữa biển nước non dầm dề Nghênh ngang cờ phất bốn bề
• Ngày thời tập trận, tối về điểm quân (chăn vịt)

Hay cấu trúc theo kiểu thơ văn học viết ( Đường luật : thất ngôn tứ tuyệt, thất ngôn bát cú ). Ví dụ những câu đố sau :

• Cái dạng quan anh xấu lạ lùng Khom lưng uốn gối cả đời cong Lưỡi to ra sức mà ăn khoét
• Cái kiếp theo đuôi có thẹn không? (Cái cày)
• Hai chân sòng sõng đứng bằng nhau
• Một cẳng dài nguyên nhúc nhích đầu
• Một cẳng đứng yên không động đậy
• Một tay lơ lửng thúc mau mau (Tát nước gàu sòng)

Tuy nhiên, dù có cấu trúc theo kiểu nào, câu đố vẫn mang đặc thù đối thoại ( giữa người đố và người được đố ). Vì vậy, người sáng tác ra câu đố luôn luôn phải chú ý quan tâm đến người nghe để đặt ra những câu đố hay, độc lạ nhằm mục đích tạo hứng thú, mê hoặc cho hoạt động giải trí đố giải .

Miêu tả trong câu đố :

Để hoạt động giải trí đố – giải diễn ra lý thú và hiệu suất cao, quy trình quan sát sự vật hiện tượng kỳ lạ trong đời sống luôn luôn đi kèm với thao tác lựa chọn và miêu tả ( hay miêu tả ) theo kiểu nói đặc biệt quan trọng của câu đố. Ta hoàn toàn có thể quy những giải pháp miêu tả trong câu đố thành hai loại chính. Đó là miêu tả trực tiếp và miêu tả gián tiếp .Miêu tả trực tiếp là miêu tả những đặc thù vốn có của sự vật ( như hình dáng, sắc tố, đặc thù ). Chẳng hạn khi đố về cây rau sam, tác giả dân gian đã miêu tả như sau : Lá xanh cành đỏ hoa vàng, Hạt đen rễ trắng, đố chàng cây chi ? Hay đố về con đỉa, con cò, sự miêu tả sau bộc lộ sự quan sát kỹ lưỡng đối tượng người dùng được đố : Vừa bằng lá tre, ngo ngoe dưới nước ( đỉa ) và Chân đen mình trắng, đứng nắng giữa đồng ( con cò ). Lối miêu tả này giúp người nghe tái hiện lại sự vật, hiện tượng kỳ lạ được đố. Và khi sự tái hiện đó tương đương với năng lực miêu tả – hệ quả của sự quan sát thì giải thuật đúng sẽ bật ra đầy mê hoặc. Mối giao cảm giữa người đố và người được đố trở nên thân thiện và đồng cảm hơn .Miêu tả gián tiếp tức là bằng cách liên tưởng đến một đối tượng người dùng khác đôi lúc chẳng ăn nhập gì đến đối tượng người tiêu dùng được đem đi đố nhưng kỳ thực là có một mối tương quan thân mật và mê hoặc ít ai ngờ. Dạng câu đố này không riêng gì thử thách trí tuệ của người được đố mà còn khơi gợi sự liên tưởng, trí tưởng tượng bay bổng, kích thích không riêng gì tư duy mà còn là cảm hứng, tình cảm khi sự liên tưởng đó gắn với môi trường tự nhiên sống, thiên nhiên và môi trường văn hóa truyền thống của mỗi con người ( đó là cái nhìn có tình so với tạo vật của những người lao động ). Bằng cách này câu đố đã góp thêm phần bồi đắp tình yêu và lòng tự hào của mỗi con người về quê nhà quốc gia mình .Trong trường hợp miêu tả gián tiếp này, thẩm mỹ và nghệ thuật ẩn dụ, nghệ thuật và thẩm mỹ chuyển hóa đối tượng người dùng được phát huy một cách tối đa, phát minh sáng tạo và rất hiệu suất cao. Khi người đố và người nghe đố đã trùng “ trường liên tưởng ” thì ý nghĩa và tính năng mà câu đố mang lại hơn tất cả chúng ta tưởng rất nhiều. Cụ thể là với một vật đố, dân gian lại nhân cách hóa, tức là chuyển nó thành con người với những hình dáng, hoạt động giải trí, tâm lý ứng xử như con người. Trường hợp này, nhiều lúc đại từ nhân xưng được khai thác tối đa để tạo sự nhập tâm .Chẳng hạn như cây chổi, đôi đũa cả, cái võng trở thành người đàn bà ( Trong nhà có một bà hay la liếm / Trong nhà có bà ăn cơm trước / Trong nhà có một bà hai đầu … ). Hay lời tự bạch của một chiếc chiếu, một cây quạt – cũng đồng thời là lời của một người con gái ( Xưa kia em trắng như ngà, vì chàng quân tử em đà nên thâm. Trách ai mang tính vô tâm, chàng đánh, chàng đập, chàng còn nằm với em / Thân em xưa ở bụi tre, mùa đông xếp lại ngày hè mở ra ). trái lại khi đố về con người, những bộ phận trên khung hình người hoặc những hoạt động giải trí của con người, tác giả câu đố lại cố ý chuyển thành con vật, vật phẩm hay những hiện tượng kỳ lạ này bị chuyển hóa thành những hiện tượng kỳ lạ khác. Chẳng hạn Đố anh chi sắc hơn dao ( Mắt ) chi sâu hơn bể ( lòng người ) chi cao hơn trời ( trán ). Hay chuyện ăn trầu thông thường lại thành chuyện sập nhà chết người đầy không bình thường ( Con ai hai đứa hai nơi, Gặp nhau một chỗ cùng chơi một phòng, Không may nhà sập đá chồng, Tan xương nát thịt máu hồng chứa chan. )Nghệ thuật ẩn dụ, chuyển hóa trong câu đố đã tạo thành một quốc tế đặc biệt quan trọng trong câu đố. Nhìn toàn diện và tổng thể thì đó là một quốc tế lạ lùng, có phần kỳ dị ( vì là tác dụng của sự liên tưởng, tưởng tượng ở mức độ cao ), thậm chí còn quái đản – chẳng những không hề có trong quốc tế hiện thực mà cũng hiếm thấy ngay cả trong quốc tế cổ tích. Thế nhưng từng bộ phận hợp thành quốc tế ấy thì lại là mẫu sản phẩm trọn vẹn đậm đặc chất hiện thực. Ví dụ ẩn dụ và chuyển hóa hình ảnh vật đố là cái bánh chưng, nhìn toàn diện và tổng thể, tác giả câu đố tạo thành một khoảng trống rắc rối như một mê cung : Một thửa đất vuông, bốn phía xây thành, xung quanh trồng chuối, giữa tỉa đậu trồng hành, ngoài thành trồng giang. Hoặc chuyện sàng gạo thì là Một trăm tấm ván, một vạn thằng dân, Thằng nào cởi trần, thằng ấy chui lọt. Còn cái đèn đĩa lại là Sông cạn nước vàng, con rắn nằm ngang, lấy sào mà chọc, nó ngóc đầu lên … ..

Nghệ thuật dùng từ trong câu đố :

Do những cách miêu tả như đã trình diễn ở trên, ngôn từ câu đố có những đặc thù rất điển hình nổi bật. Đó là đặc thù cô đúc và gợi hình, quyến rũ. Câu đố phải gọn ghẽ như thể một đề bài toán đố. Vì vậy tính đúng chuẩn của ngôn từ cộng với khoảng trống ngôn từ tiết kiệm chi phí tới mức tối đa là những nhu yếu rất là nghiêm nhặt. Phải vừa đủ, không thiếu không thừa thì cách nói “ nửa kín, nửa hở ”, “ nói chệch ” của câu đố mới phát huy tính năng của nó. Tín hiệu ngôn từ để cho người nghe hoàn toàn có thể đoán ra một cách không phải thuận tiện yên cầu những cách sử dụng ngôn từ có một nhu yếu nghệ thuật và thẩm mỹ riêng ( không giống như những thể loại văn học dân gian văn vần cũng như văn xuôi khác ). Ta hoàn toàn có thể kể ra một số ít giải pháp ngôn từ phổ cập trong câu đố như sau :Nổi bật nhất là cách dùng từ hình ảnh ( ẩn dụ, nhân hóa, liên tưởng chuyển hóa đối tượng người dùng ). Những thẩm mỹ và nghệ thuật vừa nêu tạo thành một quốc tế từ ngữ trong câu đố đậm đặc và phong phú những hình ảnh phong phú và đa dạng gợi hình, quyến rũ. Từ đàn cò trắng phau / đầu rồng đuôi phượng đến Lá xanh cành đỏ hoa vàng / Trong trắng ngoài xanh đóng đanh ở giữa. Rồi nào là lá tre xum xoe đánh vật / mẹ gai góc, con trọc đầu / Bằng cái vung, vùng xuống ao / Giữa cầu hai đầu giếng … .

• Câu đố cũng phát huy tối đa cách dùng từ đồng âm ( tức là vật đố cùng tên với vật được đố)
• Có mái mà không có trống (mái nhà) Trùng trục như con bò thui,
• Chín mắt chín mũi chín đuôi chín đầu (bò thui)

Cách chơi chữ :

• Nửa làm mứt nửa nấu canh
• Đến khi mất sắc theo anh học trò (quả bí và hòn bi)

Nói đến chuyện xâu kim, ở đây, thẩm mỹ và nghệ thuật chơi chữ đã phối hợp thuần thục với thẩm mỹ và nghệ thuật nhân hóa và nâng cao sự liên tưởng từ tính đa nghĩa của từ ngữ .

• Văn cho thông lọt qua cửa ải
• Văn không thông trở lại mất đầu (Xâu Kim)

Ông Đỗ Bình Trị nghiên cứu và phân tích, từ văn là vấn, là xe nhưng cũng có nghĩa là chữ nghĩa, sách vở. Thông là xỏ qua được nhưng còn có nghĩa là thông hiểu. Cửa ải là đồn biên phòng đi kèm nghĩa bóng là trôn kim. Mất đầu khá mê hoặc, nó nói lên một sự liên tưởng là khi xỏ kim không qua được, đầu sợi chỉ sẽ bị tòe ra, người xỏ phải cắn lại đầu sợi chỉ cho ngay ngắn để xỏ lại. Người đố đã tận dụng tính đa nghĩa của ngôn từ để chơi chữ thật độc lạ và mê hoặc. Bởi lẽ nó hướng người nghe đến một sự liên tưởng khác là : Giấy tờ hợp lệ, lời lẽ rõ ràng, thì qua cửa ải suôn sẻ ; sách vở không hợp, lời lẽ không rõ, thì bị đuổi trở lại và bị chết chém. Câu đố gợi đến tình cảnh người có tội muốn trốn qua quan ải .Cách nói lái cũng tạo ra những câu đố ngộ nghĩnh, mê hoặc : Đục rồi cất, cất rồi đục ( cục đất ) / Khi đi cưa ngọn, khi về cưa ngọn ( con ngựa ) .

Ngoài ra, một bộ phận câu đố dùng ngôn ngữ Đố tục giảng thanh. Để tạo nên tính chất sống động, câu đố thừa nhận thủ pháp này một cách hồn nhiên: “Đố thô giảng thanh, miệng chào anh, hai tay nâng đít”. Vật được đố là thanh nhưng ngôn ngữ để tạo sự liên tưởng lại là ngôn ngữ tục (tức nói đến sinh thực khí và hoạt động tính giao hoặc nói đến cơ quan bài tiết, hoạt động bài tiết). Khi trí tưởng tượng hướng theo lĩnh vực này thì sự vật hiện tượng nào cũng có thể được tư duy bằng ngôn ngữ tục nhằm mô tả “việc ấy”, “chuyện ấy”. Tuy nhiên không thể coi đó là một xu hướng liên tưởng lành mạnh – nhất là đối với trẻ em.

( Nguồn tìm hiểu thêm : Trần Tùng Chinh, Giáo trình văn học dân gian Nước Ta )