CÁC PHƯƠNG PHÁP VÀ PHƯƠNG THỨC DỊCH TIẾNG ANH THƯƠNG MẠI SANG TIẾNG VIỆT
METHODS AND PROCEDURES FOR TRANSLATING BUSINESS ENGLISH INTO VIETNAMESE
Nguyễn Phước Vĩnh Cố
Ngô Trần Aí Diễm ( * )
( * ) Sinh viên tiếng Anh lớp 03 khóa 08 Khoa Tiếng Anh Chuyên Ngành
Trường Đại Học Ngoại Ngữ, Đại Học Thành Phố Đà Nẵng
TÓM TẮT
Bài báo trình làng hai giải pháp dịch cơ bản của Vinay và Darbelnet ( 1958 ) : a ) dịch trực tiếp / dịch sát b ) dịch gián tiếp / dịch xiên. Các giải pháp dịch trực tiếp gồm ba phương pháp : a ) vay mượn b ) sao phỏng c ) dịch nguyên văn. Các chiêu thức dịch gián tiếp gồm bốn phương pháp : a ) quy đổi từ loại b ) biến thái c ) tương tự d ) dịch thoát. Bài báo miêu tả và nghiên cứu và phân tích những phương pháp dịch của Vinay và Darbelnet để ứng dụng chúng trong việc dịch tiếng Anh thương mại sang tiếng Việt .
ABSTRACT
The paper presents two basic translation methods proposed by Vinay and Darbelnet ( 1958 ) : a ) direct or literal translation and indirect or oblique translation .
Direct translation comprises three procedures : a ) borrowing b ) calque c ) literal translation. Indirect translation, in contrast, comprises four procedures : a ) transposition, b ) modulation c ) equivalence d ) adaptation. The paper describes and analyses Vinay and Darbelnet’s translation procedures to apply them to translating business English into Vietnamese .
1. Lời nói đầu
Những năm đầu thập kỷ 90 của thế kỷ trước, tại Nước Ta cụm từ “ thân thiện với người dùng ” lần tiên phong Open trên phương tiện đi lại tiếp thị quảng cáo đại chúng khi diễn đạt một “ phần mền ”, “ phần cứng ” của máy tính như giao diện, bàn phím. Về sau từ ngữ này trở nên thông dụng và phổ cập đến nổi người ta mượn nguyên cụm từ “ thân thiện với ” đi liền với những từ “ thiên nhiên và môi trường ”, “ sinh thái xanh ”, “ tầng ôdôn / ozone ”, “ mái ấm gia đình ”. Những năm gần đây, ta lại phát hiện một số ít thuật ngữ dù không khó hiểu lắm nhưng có vẽ lạ lẫm như “ nút cỗ chai ”, “ điểm đen ”, “ điểm cọng ” “ con vịt què ”, “ ghế nóng ” kể cả thuật ngữ quốc tế như “ hotline ”, “ live show ”, “ marketing ”, “ karaoke ”, “ avatar ”, “ canteen / căntin ”, “ status ”, “ pro ”, “ trực tuyến ”, “ top ten ”. Trong nghành nghề dịch vụ thương mại, một số ít thuật ngữ mới Open như “ lời chào vàng ngọc ”, “ chiếc dù vàng ”, “ công nhân cổ cồn trắng ”, “ công nhân cổ cồn xanh ”, “ tiếp thị qua điện thoại thông minh ”, “ bán qua điện thoại thông minh ”, “ bán theo kiểu hình chóp ”, “ những cơ sở kinh doanh thương mại ở shop ”, “ những cơ sở kinh doanh thương mại qua internet ” và một số lượng lớn thuật ngữ thương mại sẽ được nêu trong bài báo này. Mục đích của bài báo là nghiên cứu và phân tích, miêu tả và phân loại những phương pháp dịch thuật của Vinay và Darbelnet để cung ứng cho sinh viên ngoại ngữ nói chung và sinh viên chuyên ngành thương mại nói riêng những phương pháp dịch có ích và thích hợp khi dịch những văn bản tiếng Anh thương mại sang tiếng Việt, đồng thời đưa ra những câu vấn đáp và lý giải về nghĩa và hình thức của những thuật ngữ chuyên ngành hiện đang được dùng trong nghành thương mại .
2. Thuật ngữ
Richards và tập sự [ 22,376 ], định nghĩa “ thuật ngữ là những đơn vị chức năng từ vựng đặc biệt quan trọng Open trong một môn học hay một chủ đề chuyên ngành ”. Ví dụ, mệnh đề ( clause ), liên từ ( conjunction ), và thể ( aspect ) là một bộ phận của thuật ngữ ngữ pháp tiếng Anh .
3. Dịch thuật là gì ?
Dịch thuật thường được biết đến như thể một quy trình chuyển nghĩa từ ngôn từ gốc ( Source language ) sang ngôn từ dịch ( Target language ). Trong việc chuyển nghĩa từ ngôn từ gốc sang ngôn từ dịch, người dịch cần một cách dịch hoặc một chiến lược dịch. Một số nhà triết lý dịch gọi nó là giải pháp dịch ( translation methods ) như Newmark ( 1988 ) và 1 số ít nhà kim chỉ nan dịch khác gọi là phương pháp dịch ( translation procedures ) như Graedler ( 2000 ), Nida ( 1964 ). Tuy nhiên Newmark cho rằng [ 19 ], trong khi giải pháp dịch tương quan đến những văn bản vừa đủ thì phương pháp dịch được dùng cho những câu và những đơn vị chức năng ngôn từ nhỏ hơn câu. Dịch thuật theo định nghĩa của từ điển, bao hàm việc biến hóa từ một trạng thái hoặc một hình thức này sang một hình thức khác để trở thành của chính nó hoặc một ngôn từ khác ( Từ điển Merriam-Webster 1994 ) [ dẫn theo Larson, 10,3 ]
4. Phương thức dịch
Theo Delisle [ 5 ], phương pháp dịch là những giải pháp do những dịch giả vận dụng khi họ diễn đạt một tương tự vì mục tiêu vận động và di chuyển những yếu tố nghĩa từ ngôn từ gốc ( SL ) sang ngôn từ dịch ( TL ) .
5. Phương thức dịch của Vinay và Darbelnet
Vinay và Darbelnet [ 27 ] phân biệt hai chiêu thức dịch cơ bản : a ) dịch trực tiếp ( direct ) / dịch sát ( literal ) b ) dịch gián tiếp ( indirect ) / dịch xiên ( oblique ). Các giải pháp dịch dịch trực tiếp ( direct method ) gồm ba phương pháp : a ) vay mượn ( borrowing ) b ) sao phỏng / mượn dịch ( calque ) c ) dịch nguyên văn ( literal ). Các giải pháp dịch gián tiếp ( indirect method ) gồm bốn phương pháp : a ) quy đổi từ loại ( transposition ) b ) modulation ( biến thái ) c ) equivalence ( tương tự ) d ) adaptation ( dịch thoát ) .
3.1 Phương thức ( 1 ) : vay mượn ( borrowing )
Từ ngữ của ngôn từ gốc ( source language ) được chuyển thẳng sang ngôn từ dịch ( target language ) [ 12 ]. Trong trường hợp để lấp một khoảng trống về ngữ nghĩa ( ví dụ, một kĩ thuật mới, một khái niệm chưa được biết đến ) thì phương pháp dịch vay mượn là phương pháp đơn thuần trong tổng thể. Haugen [ dẫn theo Sari, 23 ] cho rằng một số ít năng lực hoàn toàn có thể xảy ra trong vay mượn :
1 ) vay mượn thuần túy ( pure loanwords ) : vay mượn mà không đổi khác về hình thức và nghĩa. Ví dụ : email > email, internet > internet .
2 ) Vay mượn có biến hóa hình thức ( mix loans ) : biến hóa hình thức nhưng không đổi khác nghĩa. Ví dụ : cool > kul, canteen > căn tin
3 ) Vay mượn một phần ( loan blends ) : sự vay mượn mà một phần của từ là bản ngữ còn phần còn lại là vay mượn. Ví dụ : internet provider > nhà cung ứng internet
Trong tiếng Anh thương mại, ta phát hiện một số ít thuật ngữ :
– vay mượn thuần túy : bill, export, khách sạn, import, marketing …
– vay mượn có đổi khác về hình thức : cheque > séc, clearing > cliarinh, dollar > đô la, marketing > măc-ket-tinh, penny > penni, arbitrage > ácbit, trust > tơrớt …
– vay mượn một phần : internet banking > ngân hàng nhà nước internet, ozone layer > tầng ozone, sushi bond > trái phiếu sushi, Wall Sreet > Phố Wall, Hague rules > Quy tắc Hague, Paris Club > Câu lạc bộ Paris, Dow Jones index > chỉ số Dow Jones …
3.2 Phương thức ( 2 ) : sao phỏng ( calque )
Sao phỏng còn gọi là dịch vay mượn ( loan translation ), dịch suốt ( through translation ). Sao phỏng là một loại dịch vay mượn đặt biệt ( a special kind of borrowing ) : hàng loạt đơn vị chức năng cú pháp được vay mượn thế rồi những thành phần riêng không liên quan gì đến nhau của nó được dịch sát nghĩa. Vinay và Darbelnet chia dịch sao phỏng ra làm hai loại :
– Vay mượn từ vựng ( lexical borrowing ) : tôn trọng cấu trúc cú pháp của ngôn từ gốc / nguồn, đồng thời ra mắt một phương pháp mới của từ ngữ. ,
Ví dụ, “ Compliments de la saison ” của tiếng Pháp được sao phỏng từ tiếng Anh “ Compliments of the season ” ( những lời chúc mừng nhân đợt nghỉ lễ ) .
– Vay mượn cấu trúc ( structural borrowing ) : ra mắt một cấu trúc mới ở ngôn từ dịch / tiềm năng .
Ví dụ, “ science-fiction ” của tiếng Pháp được sao phỏng cấu trúc từ tiếng Anh “ science-fiction ” ( truyện khoa học viễn tưởng ) .
Newmark [ 19,84 ], cho rằng lối dịch sát nghĩa của những phối hợp thường thì ( common collocations ), tên những tổ chức triển khai ( names of organizations ), thành phần của những từ ghép ( components of compounds ) và có lẽ rằng cụm từ ( compliments de la saison ) đều được biết đến là lối dịch sao phỏng ( calque ) hay dịch vay mượn ( loan translation ) .
Một số ví dụ về lối dịch sao phỏng ta thường gặp ở những phối hợp thường thì trong tiếng Anh thương mại : “ black market ” ( chợ đen ), “ hot money ” ( tiền nóng ), “ baby bond ” ( CP ấu nhi ), “ heavy industry ” ( công nghiệp nặng ), “ light industry ” ( công nghiệp nhẹ ) “ white-collar workers ” ( công nhân cổ cồn trắng ) tên những tổ chức triển khai, cơ quan : “ European Union ” ( Liên Hiệp Châu Âu ), “ International Monetary Fund ” ( Qũy Tiền Tệ Quốc Tế ), “ World Bank ” ( Ngân Hàng Thế Giới ) và những từ ghép thường thì : “ showroom ” ( phòng tọa lạc ), “ pawnshop ” ( tiệm cầm đồ ). Qua cách dịch sao phỏng, ta thấy từ nào cũng được “ dịch đồ theo ” ( calque ) nguyên nghĩa từ ấy, còn vị trí của từ được sắp xếp theo cú pháp tiếng Việt. Trong trường hợp dùng từ Hán-Việt thì vị trí không biến hóa, ví dụ như : “ superman ” ( siêu nhân ), “ total productivity ” ( tổng sản lượng ). Trong tiếng Việt, có một cụm từ được dịch theo lối sao phỏng từ tiếng Anh nay đã trở thành cố định và thắt chặt : cụm từ “ thân thiện với người dùng ” ( user-friendly ), về sau người ta dịch đồ theo “ thân thiện với thiên nhiên và môi trường ” ( environment ( ally ) – friendly ), “ thân thiện với sinh thái xanh ” ( eco-friendly ). Thực ra, tính từ “ friendly ” khi được dùng trong tính từ ghép vừa có nghĩa “ hữu dụng và dễ sử dụng ”, ví dụ : user-friendly computer system ( mạng lưới hệ thống máy tính dễ sử dụng cho người dùng lại vừa có nghĩa “ có ích / không có hại cho ai / cái gì ”, ví dụ : environment ( ally ) – friendly farming methods ( những giải pháp canh tác không hại đến thiên nhiên và môi trường ), và cụm từ “ family-friendly ” có nghĩa “ tương thích cho người lao động có con mọn ”, ví dụ “ family-friendly policies ” / “ working hours ”. Là người dịch ( viết hay nói ), ta cần thận trọng với lối dịch sao phỏng này. Các từ ngữ được dịch theo lối sao phỏng phải là những tích hợp thường thì, những từ đã nghe quen tai, nếu không ta sẽ có những cấu trúc, lối nói không tự nhiên ở ngôn từ dịch, ví dụ như “ kinh tế tài chính mái ấm gia đình ” mà dịch là “ household economy ” thay vì “ cottage industry ”, “ giữ chân người tài ” mà dịch là “ keep talent’s legs ” thay vì “ attract and keep talent ”, “ strong coffee ” mà dịch là “ cafe mạnh ” 1 thay vì “ cafe đậm ”, “ golden hello ” mà dịch là “ lời chào vàng ngọc ” thay vì “ tiền thưởng đầu quân ”, “ golden goodbye ” mà dịch là “ lời tạm biệt vàng ngọc ” thay vì “ phụ cấp thôi việc ” … v.v ,
3.3 Phương thức ( 3 ) : dịch nguyên văn ( literal )
Dịch nguyên văn là phương pháp dịch từ đối từ ( word for word translation ), là sự thay thế sửa chữa cấu trúc cú pháp của ngôn từ gốc thường là câu hoặc mệnh đề bằng cú pháp đồng dạng hoặc gần như đồng dạng. Người dịch không cần phải tạo ra những đổi khác trừ những đổi khác mà chính ngữ pháp của ngôn từ dịch yên cầu, ví dụ như sự tương hợp ( concord ), những đuôi thuộc về biến tố ( inflectional endings ). Ví dụ như “ I left my spectacles on the table downstairs ” dịch sang tiếng Pháp thành “ J’ai laissé mes lunettes sur la table en bas ”. Phương thức này được Vinay và Darbelnet diễn đạt là phổ cập nhất giữa những ngôn từ có cùng hệ phả và văn hóa truyền thống ( it is most commonly found in translations between two languages of the same family and even more so when they also share the same culture ), ví dụ giữa tiếng Pháp và Ý .
3.4 Phương thức ( 4 ) : quy đổi từ loại ( transposition )
Chuyển đổi từ loại có nghĩa là sửa chữa thay thế một từ loại này bằng một từ loại khác mà không biến hóa nghĩa của thông điệp ( transposition means the replacing of one word-class by another without changing the meaning of the message ). Trong dịch thuật, hoàn toàn có thể phân biệt 2 loại quy đổi từ loại : ( i ) bắt buộc ( obligatory ) ; ( ii ) không bắt buộc ( optional ) .
– Chuyển đổi từ loại bắt buộc : ví dụ, ở tiếng Pháp, “ dès son lever ” khi được dịch sang tiếng Anh thì chỉ có một phương pháp quy đổi từ loại bắt buộc từ danh từ tiếng Pháp “ lever ” ( sự thức dậy ) sang cụm động từ ở tiếng Anh : as soon as he gets / got up, vì tiếng Anh chỉ có một hình thức động từ mà thôi .
– Chuyển đổi từ loại không bắt buộc : nếu như dịch ngược lại câu “ as soon as he gets / got up ” thì hoàn toàn có thể dịch nguyên văn là “ dès qu’elle s’est levée ” hoặc dịch theo phương pháp quy đổi động từ thành danh từ là “ dès son lever ”. Trái lại, hai câu tương tự “ après qu ’ il sera revenu ” và “ after he comes back ” đều hoàn toàn có thể dịch theo phương pháp quy đổi từ loại là “ après son retour ”, “ after his return ” .
Phương thức quy đổi từ loại không chỉ xảy ra giữa hai từ loại động từ và danh từ mà còn giữa những từ loại khác. Vinay và Darbelnet liệt kê ít ra mười loại quy đổi từ loại khác nhau. Sau đây là 1 số ít ví dụ về quy đổi từ loại tương quan đến tiếng Anh thương mại :
– từ đơn dịch thành từ ghép : bail — > tiền bảo lãnh, ledger — > sổ cái, …
– từ đơn dịch thành ngữ : bear > người đầu tư mạnh giá xuống, bull > người đầu tư mạnh giá lên, equity — > vốn CP thường, shark > kẻ cho vay nặng lãi, solvent — > có năng lực giao dịch thanh toán, staff > đội ngũ nhân sự, stag > người đầu tư mạnh xổi …
Phương thức quy đổi từ loại hoàn toàn có thể ví như quy đổi trong dịch thuật ( translation shifts ) của Catford. Để hiểu thêm về phương pháp quy đổi từ loại và quy đổi dịch thuật, xin xem Nguyễn Thượng Hùng, Catford, Hồ Canh Thân và những tập sự ( sđd ) .
3.5 Phương thức ( 5 ) : biến thái ( modulation )
Phương thức “ biến thái ” có nghĩa là sự đổi khác trong thông điệp do có một sự biến hóa về quan điểm ( modulation means a variation in the message due to a change in the point of view ) : hiểu một điều gì đó theo một cách nhìn khác. Phương thức này thích hợp khi dịch nguyên văn hoặc chuyển vị có được một câu dịch đúng ngữ pháp nhưng lại không tự nhiên trong ngôn từ dịch. Trong phương pháp biến thái, ta hoàn toàn có thể phân biệt biến thái tự do / không bắt buộc ( không tính tiền / optional ) với biến thái cố định và thắt chặt / bắt buộc ( fixed / obligatory ) .
– Biến thái cố định và thắt chặt / bắt buộc : như trong trường hợp “ the time when ” phải dịch sang tiếng Pháp là “ le moment où ” ( the time thành the moment, một đơn vị chức năng thời hạn ; và when thành where ). Cách dịch biến thái bắt buộc tương tự trong trường hợp này ở tiếng Việt sẽ là “ lúc mà ” ( the time thành the moment ; và when thành that ) .
– Biến thái tự do / không bắt buộc : hoàn toàn có thể lựa chọn cấu trúc được ưa thích hơn ở ngôn từ dịch : ví dụ “ it is not dificult to show ” mà dịch là “ il est facile de desmontrer ” ( it is easy to show ) là do người Pháp thường thích nói như vậy chứ không phải là không dịch được nguyên văn. Phương thức biến thái không bắt buộc cũng được sử dụng trong phiên dịch đồng thời ( simultaneous interpreting ), được gọi là kỹ thuật reformulation ( nói lại cách khác ) : ví dụ, nếu diễn thuyết nói “ There has never been a period in history where people have not asked themselves the question … ”, thì phiên dịch hoàn toàn có thể nói lại cách khác ( reformulate ) như “ Throughout history people have always asked themselves the question … ” ( Trong lịch sử vẻ vang, con người luôn tự hỏi … ) là do người Việt vẫn thích lối chứng minh và khẳng định thay vì dùng hai phủ định trong tiếng Anh. Ngoài hai loại biến thái : bắt buộc và không bắt buộc đề cập ở trên, còn có một vài loại biến thái khác. Sau đây là 1 số ít ví dụ về những loại biến thái này tương quan đến nghành nghề dịch vụ tiếng Anh thương mại .
– đơn cử chuyển thành trừu tượng : bear market > thị trường xuống giá, bed and breakfast > bán và mua lại ngay, bottleneck > sự bế tắc, bull market > thị trường giá lên, daisy chain > việc mua và bán vờ vịt, dead-cat bounce > sự hồi sinh nhất thời, fallen angels > những sàn chứng khoán mất giá, fast food > thực phẩm ăn liền, grandfather clause > lao lý miễn trừ, graveyard market > thị trường xuống giá, haircut > mức hớt xén, head hunter > người / công ty săn lùng chất xám, head office > trụ sở chính, horse-trading > sự mặc cả tinh ranh, infant industry > ngành công nghiệp non trẻ, lame duck > người / công ty thất bại, master budget > ngân sách chính, peanuts > số tiền nhỏ, peppercorn rent > tô danh nghĩa, people-intensive > dùng nhiều lao động, red herring > bản cáo bạch thăm dò, red tape > tệ quan liêu, sandwich course > khóa học vừa học vừa làm, sunrise industry > ngành công nghiệp đang lên, sunset industry > ngành công nghiệp đang tàn, wildcat strike > đình công manh động, widow-and-orphan stock > CP rất có giá trị, window dressing > vẻ lòe loẹt vẻ bên ngoài …
– trừu tượng chuyển thành đơn cử : available assets > gia tài tiền mặt, quick assets > gia tài dể đổi thành tiền mặt, entertainment account > thông tin tài khoản tiếp khách, holding company > công ty mẹ, hyper-inflation > lạm phát kinh tế phi mã, industrial relations > mối quan hệ giữa chủ và thợ, outstanding shares > những CP nằm trong tay cổ đông, subsidiary company > công ty con, unwritten contract > hợp đồng miệng …
– bộ phận này chuyển thành bộ phận khác : head tax > thuế thân, house magazine > tạp chí của hãng, pie chart > biểu đồ tròn …
– phủ định của không – A chuyển thành A : unskilled labour > lao động giản đơn / đại trà phổ thông, diseconomies of scale > giảm hiệu suất cao kinh tế tài chính do quy mô, non-durables > hàng tiêu dùng mau hỏng, non-manual workers > giới lao động tri thức …
– A chuyển thành phủ định của không – A : bare contract > hợp đồng không đền bù, bad title > văn tự chiếm hữu không có giá trị, bear cheque > séc vô danh, dormant companies > những công ty không hoạt động giải trí, environment ( ally ) – friendly > không hại đến thiên nhiên và môi trường, demand deposit > tiền gởi không kỳ hạn, deregulation > phi điều tiết hóa, foul bill of lading > vận đơn không tuyệt vời, nude / naked contract > hợp đồng không đền bù, silent / sleeping partner > hội viên không hoạt động giải trí, hostile takeover > việc tiếp quản không được đồng thuận …
– đổi hình tượng ( ẩn dụ kiểu này đổi sang ẩn dụ kiểu khác ) : bricks-and-mortar businesses > những cơ sở kinh doanh thương mại qua shop, clicks-and-mortar company > công ty kinh doanh thương mại qua internet, golden hello > tiền thưởng đầu quân, brain drain > chảy máu chất xám ..
3.6 Phương thức ( 6 ) : tương tự ( equivalence )
Vinay và Darbelnet dùng thuật ngữ này để chỉ những trường hợp khi hai ngôn từ cùng miêu tả một trường hợp nhưng với những phương tiện đi lại cấu trúc hoặc phong thái khác nhau. Có thể lấy một ví dụ cổ xưa về phản ứng của người thợ không chuyên vô tình đập búa trúng ngón tay mình : nếu là một người Pháp, họ sẽ nói “ Aie ! ”, nhưng nếu là người Anh thì họ sẽ nói “ Ouch ! ”. Tương đương trong trường hợp này ở tiếng Việt sẽ là “ Ôí ! ”. Ví dụ này dù khá đơn thuần nhưng minh họa được một đặc trưng đơn cử của phương pháp này : những biến hóa tương quan đều có tính cú đoạn ( syntagmatic ), ảnh hưởng tác động đến hàng loạt thông tin. Theo Vinay và Darbelnet phương pháp tương tự đặt biệt hữu dụng trong việc dịch cách ngôn, thành ngữ, những phối hợp danh từ hoặc tính từ. Cách ngôn ( proverbs ) phân phối những minh họa về phương pháp này. Ví dụ : cách ngôn Pháp “ comme un chien dans un jeu de quilles ” ( like a dog in a game of skittles ) và tương tự của nó trong cách ngôn Anh “ like a bull in a china shop ” ( người thô lỗ, vụng về ) và “ deux patrons font chavirer la barque ” ( two skippers will capsize the boat ) và tương tự của nó trong cách ngôn Anh “ too many cooks spoil the broth ” ( lắm thầy thối ma ) được xem là tương tự vì chúng chỉ cùng một trường hợp nhưng với những phương tiện đi lại cấu trúc và hình ảnh khác hẳn nhau .
Một vài ví dụ về cách ngôn tiếng Anh tương quan đến nghành nghề dịch vụ thương mại và phương pháp dịch tương đương của chúng sang tiếng Việt :
Cách ngôn tiếng Anh Phương thức dịch tương đương sang tiếng Việt
The dearest is the cheapest Của rẻ là của ôi
Điều tựa như cũng đúng với trường hợp dịch những thành ngữ. “ to talk through one’s hat ” ( nói càng ) hoặc “ as like as two peas ” ( giống như hai giọt nước ) lại càng không được dịch theo giải pháp sao phỏng ( calque ) .
Một vài ví dụ về thành ngữ tiếng Anh tương quan đến nghành nghề dịch vụ thương mại và phương pháp dịch tương đương của chúng sang tiếng Việt :
Thành ngữ tiếng Anh Phương thức dịch tương đương sang tiếng Việt
be in the black lời
be in the red lỗ
blow the whistle on ( sb / sth ) tố cáo ( ai / điều gì )
buy a pig in a poke mua trâu vẽ bóng
come / go under the hammer được bán đấu giá
cook the books gian lận sổ sách
corner the market lũng đoạn thị trường
flood the market tràn ngập thị trường
get the axe bị đuổi / thải hồi
hammer the market bán một lúc một sàn chứng khoán với số lượng lớn làm cho giá của nó xuống nhanh
one’s money’s worth đáng đồng xu tiền bát gạo
pay through the nose giá cắt cổ
take a bath thất cơ lỡ vận
wear and tear hao mòn
Phương thức tương tự còn đóng một vai trò quan trọng trong trường hợp dịch những tích hợp danh từ và tính từ trong tiếng Anh thương mại. Theo từ điển tiếng Anh thương mại ( NXB Longman ) [, vi ] danh từ ghép chiếm một bộ phận lớn tiếng Anh thương mại. Newmark [ 19,145 ] cho rằng những tích hợp mới ( danh từ ghép / tính từ với danh từ ) đặc biệt quan trọng phổ cập trong khoa học xã hội và trong ngôn từ vi tính. Tuy nhiên điều cần quan tâm là sự độc lạ giữa “ cụm từ ” : những tích hợp thường thì ( xin xem phương pháp sao phỏng ) và “ danh từ ghép ” Lấy ví dụ từ “ sleeping partner ” nếu là cụm từ, ta sẽ dịch theo phương pháp sao phỏng là “ đối tác chiến lược đang ngũ ” ( partner who is sleeping ) nhưng nếu là danh từ ghép, ta sẽ dịch theo phương pháp tương tự ( equivalence ) là “ đối tác chiến lược không hoạt động giải trí ” ( partner who does not take an active role ) .
Một số ví dụ về những danh từ ghép trong tiếng Anh thương mại và phương pháp dịch tương đương của chúng sang tiếng Việt
– economic / useful life thời hạn sử dụng
– qualified opinion sự nhìn nhận có phê chú
– qualified report bản báo cáo giải trình truy thuế kiểm toán có phê chú / có yếu tố
– sleeping beauty một công ty mê hoặc
– translation methods những phương pháp quy đổi ngoại hối
– translation gain / loss lãi / lỗ do quy đổi ngoại hối
– umbrella organization tổ chức triển khai bao trùm
– think-tank nhóm chuyên gia cố vấn
Tuy nhiên, một số ít thuật ngữ tiếng Anh khi chuyển sang tiếng Việt nếu được dịch phương pháp sao phỏng ( calque ) thì rất tự nhiên và dễ hiểu như : black spot ( điểm đen ), plus point ( điểm cọng ), bottleneck ( nút cổ chai / chỗ đường dễ bị ùn tắc ), blue-collar worker ( công nhân cổ cồn xanh ), hot seat ( ghế nóng ), nhưng một số ít khác thì lạ lẫm và khó hiểu như : lameduck ( con vịt què ), player ( tay chơi ) …
3.7 Phương thức ( 7 ) : dịch thoát ( adaptation )
Đây là phương pháp ở đầu cuối được dùng khi một trường hợp trong văn hóa truyền thống gốc không sống sót trong văn hóa truyền thống dịch vì thế phải có một sở chỉ tương tự với văn hóa truyền thống gốc trong văn hóa truyền thống dịch. Sau đây là một ví dụ về phương pháp dịch thoát được nêu bởi Vinay và Darbelnet : về mặt văn hóa truyền thống việc ông bố người Anh hôn con gái mình ở miệng là thông thường nhưng một hành vi tương tự như là không hề gật đầu xét về mặt văn hóa truyền thống ở một văn bản tiếng Pháp. Để dịch câu “ he kissed his daughter on the mouth ” trong ngữ cảnh một người cha quay trở lại nhà sau khi đi du lịch dài ngày thì người dịch phải tạo ra một trường hợp mới mà hoàn toàn có thể được xem là tương tự. Vì vậy, phương pháp dịch thoát hoàn toàn có thể được miêu tả là một loại tương tự đặc biệt quan trọng, tương tự trường hợp. Cách dịch tương thích hơn trong trường hợp này sẽ là “ il serra tendrement sa fille dans ses bra ” ( “ he tenderly embraced his daughter in his arms ” : ông ta âu yếm ôm cô gái con của mình ). Trong tiếng Anh thương mại, danh từ riêng “ Goliath ” 2 thường chỉ một công ty có tiềm lực kinh tế tài chính, vì thế khi gặp từ đó trong những ví dụ sau : “ the company is the Goliath of the computer industry ” hoặc “ a telecomes goliath ” thì từ “ goliath ” trong ví dụ này theo phương pháp dịch thoát nên dịch là “ triệu phú ”, “ ông lớn ” / “ gã khổng lồ ”. Ở tiếng Việt, khi nói về một kẻ yếu mà dám chống kẻ mạnh hơn gấp bội, người ta thường ví von là “ châu chấu đá xe ”, “ châu chấu đá voi ” hoặc “ trứng chọi với đá ”. Để dịch câu “ Gaddafi quyết “ châu chấu đá xe ”, tiến công Châu âu ”. Câu dịch tương đương theo phương pháp dịch thoát sẽ là “ Gaddafi ( David ) determined to attack Europe ( Goliath ). Trong văn hóa truyền thống Việt cũng như những nên văn hóa truyền thống chịu tác động ảnh hưởng của văn hóa truyền thống Trung hoa, con rồng luôn được xem là hình tượng vương quyền ( royal power ) dưới chính sách phong kiến. Rồng được xem là một linh vật đứng đầu trong tứ linh : Long, Lân, Quy và Phụng. Người Việt xem rồng là hình tượng của sự tốt đẹp, suôn sẻ và thịnh vượng, tuy nhiên từ con rồng ( the dragon ) lại là một con vật hung ác, hình tượng của sự xấu xa, gian ác và có ý nghĩa rất xấu đi trong văn hóa truyền thống Tây phương vì thế trong Kinh thánh để chuyển được nét nghĩa của từ con rồng từ tiếng Anh sang tiếng Việt người dịch phải tìm một sở chỉ tương tự ở tiếng Việt là con “ mãng xà ” ( con vật thao tác ác trong cổ tích Việt nam ). Ví dụ sau đây cho thấy người dịch đã vận dụng phương pháp dịch thoát cho từ “ dragon ”. “ The woman in charge of the accounts department is an absolute dragon ! ” ( Người đàn bà đảm nhiệm phòng kế toán là một bà chằn đích thị ! ). Khi nói về những vương quốc tăng trưởng với ý nghĩa khen ngợi, người ta thường dùng chữ “ rồng ”, ví dụ, Nhật, Nước Hàn, Đài Loan, Nước Singapore được gọi là những con rồng Châu Á Thái Bình Dương / con rồng kinh tế tài chính. Tuy nhiên, sở chỉ tương tự với từ rồng trong tiếng Anh lại là “ Tigers ” ( con hổ ) chứ không phải là “ Dragons ” ( con rồng ) 3 .
Phương thức dịch thoát thường được dùng để dịch tên phim, kịch hoặc tên tiểu thuyết. Ví dụ, tên phim “ Memmoirs of a Geisha ” được dịch là “ Đời kỹ nữ ”, tên sách “ When Heaven and Earth changed places ” được dịch là “ Khi trời đất thay đổi ”, tên tiểu thuyết “ The Scarlet Letter ” được dịch là “ Nét chữ ô nhục ”. 4
4. Kết luận
Bảy phương pháp phát thảo ở trên đều được ứng dụng cho những mức độ khác nhau ở ba bình diện : từ vựng, cú pháp và thông tin. Trong tiếng Pháp, ví dụ phương pháp vay mượn ngoài việc vay mượn cấu trúc / cú pháp ( structural borrowings ) như “ science-fiction ” ( truyện khoa học viễn tưởng ), người ta còn hoàn toàn có thể nói đến sự vay mượn ở Lever từ vựng ( borrowings on the lexical level ) : bulldozer ( máy ủi ), stopover ( trạm dừng chân ) và sự vay mượn ở Lever thông tin ( the message level ) : O.K ( chấp thuận đồng ý ), five o’clock tea ( uống trà lúc 5 giờ ). Theo Vinay và Darbelnet, trong một câu, hoàn toàn có thể vận dụng một vài phương pháp trong số 7 phương pháp nêu trên : ví dụ, việc dịch từ “ paper-weight ” ( cái chặn giấy ) thành “ presse-papier ” tương quan đến cả phương pháp chuyển vị lẫn phương pháp biến điệu. Trong tiếng Anh thương mại, những từ “ bear ” và “ bull ” là những từ đơn ( simple words ) khi chuyển dời sang tiếng Anh thành ngữ ( phrases ) : “ bull ” thành ( người đầu tư mạnh giá lên ), “ bear ” ( người đầu tư mạnh giá xuống ) và từ ẩn dụ này ( con vật ) sang ẩn dụ khác ( con người ) nên cả hai cách dịch trên đều được xem vừa là chuyển vị vừa là biến điệu. Việc miêu tả, nghiên cứu và phân tích và phân loại chi tiết cụ thể những phương pháp dịch của Vinay và Darbelnet và ứng dụng chúng vào một văn bản chuyên ngành như tiếng Anh thương mại cho thấy rằng những phương pháp này là súc tích, dễ sử dụng và linh động trong việc ứng dụng để dịch một văn bản tiếng Anh thương mại sang tiếng Việt .
1 Xin xem bài “ Nước Ta dưới mắt nhìn của họ ” trong “ Tuổi Trẻ Cuối Tuần ” số 5-2012 ( 1474 )
2 Goliath là từ chỉ gã khổng lồ trong Kinh thánh, bị giết bởi một hòn đá do một chàng trai tên là David ném, ( xin xem trong “ The Holy Bible ” ( I Sam 17 p. 198 ) .
3 Cần quan tâm là một số ít vương quốc Châu Á Thái Bình Dương thường dùng từ “ Asian dragons ”, “ economic dragons ”, “ dragon economies ” … v.v, trong những văn bản viết bằng tiếng Anh của họ .
4 Tiểu thuyết “ The Scarlet Letter ” là cuốn tiểu thuyết xuất bản năm 1850 của Nathaniel Hawthorne và được dịch sang tiếng Việt là “ Chữ A màu đỏ ” ( dịch giả : Lâm Hoài, NXB Văn Học, 2011 ), tuy nhiên tôi vẫn thích cách dịch của một người thầy đã dạy tôi ở Đại Học Sư Phạm Huế vào những năm đầu của thập niên 80 và gần đây của một tiến sỹ dạy văn chương tại Đại học Montana ( Mỹ ), là “ Nét chữ ô nhục ”. Xin xem “ Giấc mơ văn học Việt trên đất Mỹ ”, tr. 26 trong Tuổi Trẻ Cuối Tuần số 3-2012 ( 1472 ) .
Sách Tham Khảo
[ 1 ] Baker M. ( 1992 ), In Other Words, A Course-book on Translation, Routledge .
[ 2 ] Catford J.C ( ed ), “ Translation Shifts ” p. p 70-79 in Chesterman. A. ( 1989 ), Readings in Translation Theory, Loimaan Kirjapaino Oy .
[ 3 ] Đái Xuân Ninh và 1 số ít tập sự ( 1984 ), Ngôn Ngữ Học : Khuynh Hướng-Lĩnh Vực-Khái Niệm ( Tập I ), NXB Khoa Học Xã Hội .
[ 4 ] Đái Xuân Ninh và một số ít tập sự ( 1986 ), Ngôn Ngữ Học : Khuynh Hướng-Lĩnh Vực-Khái Niệm ( Tập II ), NXB Khoa Học Xã Hội .
[ 5 ] Delisle J. và et al. ( ed ), Translation Terminogogy, Amsterdam and Philadelphia : Jonh Benjamins ( 1999 ) .
[ 6 ] Hà Quang Minh ( 1997 ), Giải Thích Thuật Ngữ Kinh Tế Anh-Việt Thông Dụng, NXB Giao Thông Vận Tải .
[ 7 ] Hans. Kathy L ( 2004 ), Business Idioms From Silicon Valley. Lê Thành Tâm và Lê Ngọc Phương Anh ra mắt. NXB Tổng Hợp TP. Hồ Chí Minh .
[ 8 ] Hồ Canh Thân, Vương Xuân Huy, Thân Vân Trinh ( 2007 ), Soạn Thảo và Dịch Hợp Đồng TM Quốc Tế. Nguyễn Thành Yến dịch. NXB Tổng Hợp Thành Phố TP HCM .
[ 9 ] Jones, Roderick ( 2002 ), Conference Interpreting Explained, St. Jerome Publishing .
[ 10 ] Larson, M.L ( 1998 ), Meaning-based Translation : A Guide to Cross-Language Equivalence, University of Press America .
[ 11 ] Lê Hùng Tiến ( 2007 ), Vấn Đề Phương Pháp Trong Dịch Thuật Anh-Việt trong Tạp Chí Khoa Học – Chuyên San Ngoại Ngữ, Đại Học Quốc Gia TP. Hà Nội .
[ 12 ] Munday J. ( 2009 ), Nhập Môn Nghiên Cứu Dịch Thuật : Lý Thuyết và Ứng Dụng ( Trịnh Lữ dịch ), NXB Trí Thức .
[ 13 ] N.H Việt Tiến-Elizabeth Hodgkin-Hữu Ngọc-Mary Cowan ( 1995 ), Sổ Tay Người Dịch Tiếng Anh, NXB Giáo Dục .
[ 14 ] Nguyễn Quốc Hùng ( 2005 ), Hướng Dẫn Kỹ Thuật Dịch Anh-Việt, NXB Khoa Học Xã Hội .
[ 15 ] Nguyễn Quốc Hùng ( 2007 ), Hướng Dẫn Kỹ Thuật Phiên Dịch Anh-Việt Việt-Anh, NXB Tổng Hợp Thành Phố TP HCM .
[ 16 ] Nguyễn Thị Sang, Tiếng Việt và Tiếng Hoa. Truy cập ngày 2/2/2012 từ http://www.catholic.org.tw.vntaiwan/…/50vietnam.htm
[ 17 ] Nguyễn Thượng Hùng ( 2005 ), Dịch Thuật : từ Lý Thuyết đến Thực Hành, NXB Văn Hóa Sài Gòn .
[ 18 ] Newmark P. ( 1981 ), Approaches to Translation, Pergamon, Oxford .
[ 19 ] Newmark P. ( 1988 ), A Textbook of Translation, Prentice Hall, New York and London .
[ 20 ] Nguyễn Vạn Phú ( 1999 ), Tiếng Anh Lý Thú, NXB TP Hồ Chí Minh .
[ 21 ] Phan Ngọc ( 2000 ), Vài Mẹo Về Phong Cách Khoa Học trong “ Cách Giải Thích Văn Học bằng Ngôn Ngữ Học ”, NXB Trẻ .
[ 22 ] Richards và et al ( 1999 ), Dictionary of Language Teaching và Applied Linguistics, Longman .
[ 23 ] Sari, F. K ( 2009 ), An Analysis of Translation Procedures of Translating Computer Terms in Andrews Tanenbaum 3 rd Computer Networks into Bahasa Indonesia .
[ 24 ] The Holy Bible, King James Version, World Bible Publisher .
[ 25 ] Trần Thanh Aí ( 2009 ), Từ Điển Từ Vay Mượn Trong Tiếng Việt Hiện Đại, NXB Đại Học Quốc Gia TP Hồ Chí Minh .
[ 26 ] Trịnh Nhật ( 2011 ), Thử Đi Tìm Cái Tương Đương Trong Phiên Dịch. Truy cập ngày 2/12/2011 từ vny2k.net/…/FrankTrinh_TuongduongTrongPhie…
[ 27 ] Vinay J.P. và Darbelnet J. ( ed ), “ Translation Procedures ” p. p 61-69 in Chesterman. A. ( 1989 ), Readings in Translation Theory, Loimaan Kirjapaino Oy .
TỪ ĐIỂN THAM KHẢO
[ 28 ] Từ Điển Anh-Việt ( Viện Ngôn Ngữ Học ). NXB Văn Hóa Sài Gòn ( 2007 ) .
[ 29 ] Từ Điển Kinh Tế Kinh Doanh Anh-Việt. NXB Khoa Học và Kỹ Thuật ( 2000 ) .
[ 30 ] Từ Điển Thuật Ngữ Chuyên Ngành Biên Phiên Dịch Anh-Việt. NXB Thanh Niên .
[ 31 ] Từ Điển Oxford Advanced Learner’s Dictionary, NXB Oxford University Press ( 2005 ) .
[ 32 ] Từ Điển Longman Business English Dictionary, NXB Longman ( 2007 ) .
[ 33 ] Từ Điển Thuật Ngữ Thị Trường Chứng Khoán Anh-Anh-Việt. NXB Trẻ ( 2004 ) .
Share this:
Thích bài này:
Thích
Đang tải …
