Bích họa là nghệ thuật vẽ tranh trên tường, trên vách. Xưa nay, người ta vẽ tranh trên giấy, trên lụa, trên vải và cả tranh trên vách nữa. Thế nhưng, ta chưa nghe ai nói đến các khái niệm chỉ họa (trên giấy), bạch họa (trên lụa) và bố họa (trên vải). Riêng bích họa (trên vách) thì đã có tên riêng để gọi. Xem vậy, bích họa là một phương pháp nghệ thuật hội họa đặc biệt bởi nó có tên riêng, giúp người thưởng ngoạn đỡ nhầm lẫn với các loại hình hội họa khác.
Minh họa: DAD
Minh họa : DAD
Trong văn hóa truyền thống việt nam, bích họa không thiếu. Trong những ngôi chùa, những họa sỹ thường vẽ lên vách những sự tích rút ra từ tầm cỡ Phật giáo như thái tử Tất Đạt Đa xuất gia, Thích Ca Mâu Ni đắc đạo dưới gốc cây bồ đề, Đạt Ma sư tổ phái Thiền tông mang cây gậy chỉ còn một chiếc dép … Những bức bích họa trong những chùa của bà con người Việt gốc Khmer miền tây Nam bộ còn nhiều chủ đề hơn và rực rỡ hơn với tông màu tỏa nắng rực rỡ, vui tươi. Trong những nhà thời thánh, những họa sỹ cũng bộc lộ những sự tích rút ra từ tầm cỡ Thiên Chúa giáo như đêm giáng sinh Chúa Hài đồng, những thầy thuật sĩ ở phương Đông đến bên máng cỏ thờ lạy Chúa, Judas bán Chúa … Văn hóa dân gian thuần Việt cũng có những bích họa mê hoặc trong những đình miếu, nhà thời thánh tộc họ hoặc trên những bức bình phong ( xây bằng gạch ) đứng chắn ở giữa lối vào những đình miếu, nhà thời thánh. Nét bút nghệ nhân dân gian khá hồn nhiên, đôi lúc ngộ nghĩnh khi biểu lộ hình ảnh những con cọp, kỳ lân, sư tử, rồng, phụng …
Trong những trường hợp này, những bức bích họa mang dấu ấn tâm linh, niềm tin tôn giáo hay sự kính sợ những thế lực siêu nhiên. Bích họa như một cầu nối giao lưu giữa con người với tầm cỡ hay những sự tích được lưu truyền trong dân gian. Người họa sỹ, nghệ nhân dân gian muốn truyền đi thông điệp rằng hãy ghi nhớ sự tích này, hãy làm lành lánh dữ, hãy sống và hành xử như những gì tầm cỡ đã biểu lộ và khuyên răn .
Tháng 8.2015, đi qua các đường Ba Tháng Hai, Lý Thái Tổ và Sư Vạn Hạnh nối dài (Q.10, TP.HCM), tôi không khỏi ngạc nhiên khi nhìn thấy các bức bích họa với đường nét hồn nhiên nhưng giàu cảm xúc và đầy tính mỹ thuật, màu sắc khá rực rỡ được vẽ trên bức vách của Bệnh viện Nhi đồng 1. Hỏi ra mới biết đó là tác phẩm của các em sinh viên Đại học Kiến trúc TP.HCM trong dịp công tác Mùa hè xanh vừa qua.
Các bức bích họa lấy theo nội dung của những câu truyện cổ tích như Ăn khế trả vàng, những nội dung phim hoạt hình như Thuyền trưởng Nemo, những lời hướng dẫn thiết yếu của ngành giống như Hãy nuôi con bằng sữa mẹ. Bên cạnh đó, những họa sỹ sinh viên cũng biểu lộ những hình ảnh thân thiện, mang tính giáo dục về việc giữ màu xanh cho sự sống và bảo vệ động vật hoang dã hoang dã như cứu loài tê giác, chim, bướm, mây, trời, cây cối, máy bay, khinh khí cầu .
Trước nay, những tấm vách dài mấy trăm mét này thường được trùng tu hằng năm, quét sơn màu vàng. Nhiệm vụ của nó là góp thêm phần giữ trật tự, bảo mật an ninh cho bệnh viện. Một số người qua đường đã đậu xe gắn máy sát lề đường, quay mặt vào tấm vách này mà phóng uế. Từ lúc những bức bích họa được vẽ lên, tấm vách trở nên nhã nhặn, tươi đẹp hơn. Tình trạng phóng uế giảm đáng kể. Phải chăng trước một khu công trình mỹ thuật mang tính Giao hàng xã hội cao như những bức bích họa này, người ta không nỡ làm chuyện thiếu văn hóa truyền thống, tiết mạn văn hóa truyền thống như ngày trước nữa ?
Qua xem tin tức truyền hình, tôi được biết trước đó nhiều họa sỹ ở TP. Hà Nội đã có thiện ý làm đẹp thêm những con đường mới bằng việc triển khai những bức bích họa lên vách. Thế nhưng, cũng có một số ít ít người vẫn dừng lại ở đó phóng uế, thậm chí còn bôi xóa hoặc phá những bức tranh kia. Ý tưởng vẽ tranh trên những bức vách của thành phố, làm thành phố đẹp lên, văn minh hơn, văn hóa truyền thống hơn phát xuất từ TP.HN. Cho nên, tôi mong ước những bức bích họa ở TP Hồ Chí Minh được dữ gìn và bảo vệ, giữ gìn tốt ; công dân thành phố tự giác góp thêm phần làm đẹp bằng cách tôn trọng những bức vẽ đó .
n
Nhìn ra quốc tế, ta thấy nhu yếu làm vui đời sống, làm đẹp thành phố đang có khuynh hướng trở thành ý nghĩa chủ yếu trong sự nghiệp sáng tác tranh bích họa của những họa sỹ giàu tấm lòng với đời sống. Tại Dải Gaza ở Palestine, những họa sỹ đã thực thi nhiều bức bích họa lên vách nhà của những khu dân cư với sắc tố bùng cháy rực rỡ, giúp người Palestine quên đi nỗi đau, nỗi buồn cuộc chiến tranh đã lê dài hơn nửa thế kỷ qua. Tại Rio de Janeiro ở Brazil, những họa sỹ cũng đã thực thi nhiều bức bích họa với sắc tố rực rỡ tỏa nắng trên vách nhà của những dân cư khu ổ chuột, giúp họ quên bớt đời sống nghèo khó và có thêm niềm tin vào ngày mai tươi đẹp. Một dân cư phát biểu : “ Nhìn những bức tranh tỏa nắng rực rỡ này, tự nhiên tôi có niềm tin rằng tương lai của con cháu tôi sẽ tốt hơn ” .
Được thực thi giữa một khoảng trống mở nên những bức bích họa tân tiến được nhiều người chiêm ngưỡng và thưởng thức, đem hội họa đến gần với phần đông công chúng hơn so với những cuộc triển lãm những loại tranh khác trong phòng tranh. Bích họa đã thực sự tạo nên mối giao lưu giữa họa sỹ và công chúng thưởng ngoạn, xóa đi những khoảng cách, những biên giới, nhất là so với những công chúng nghèo. Ở chừng mực nào đó, bích họa đường phố đem lại một niềm tin, niềm vui cho người thưởng ngoạn. Có thể chiều sâu thẩm mỹ và nghệ thuật của nó chưa bằng những bức tranh trên giấy, trên lụa, trên vải nhưng bích họa vẫn đạt được mục tiêu tối hậu là đem hội họa trở lại với phần đông công chúng tầm trung. Yếu tố nhân văn của những bức bích họa là không hề hoài nghi .
Với tôi, những bức bích họa trên vách của Bệnh viện Nhi đồng 1 đem lại một niềm xúc động mới lạ. Bên cạnh những anh chị em công nhân vệ sinh, cây xanh – ánh sáng lo trách nhiệm làm đẹp thành phố, có thêm những họa sỹ, những sinh viên mỹ thuật cùng chung tay làm đẹp, theo cách riêng của họ mà không cần đến một thứ kinh phí đầu tư nào. Những bức bích họa ấy còn mang một ý nghĩa giáo dục rất tích cực, làm giàu và làm đẹp thêm tâm hồn những em thiếu niên, nhi đồng của tất cả chúng ta với những câu truyện kể. Tôi tin rằng thấy trên vách có những bức tranh đẹp như vậy, người qua đường không nỡ dừng lại để phóng uế bừa bãi. Phố đẹp lên, đường đẹp lên, ý thức tôn trọng vệ sinh đường phố được tăng cấp một bậc – bích họa đã đem lại được những thành quả đó, mặc dầu chỉ mới là trong bước đầu .
Tôi nghĩ các trường học nên nghiên cứu và sử dụng bích họa vào mục đích giáo dục. Trường nào cũng có những bức vách đẹp, ngay thẳng làm tường rào bao quanh. Có thể “đặt hàng” các họa sĩ (kể cả họa sĩ biếm họa), các sinh viên mỹ thuật để họ vẽ các bức tranh trang trí lên tường lấy chủ đề từ sách giáo khoa. Nét vẽ ngộ nghĩnh nhiều khi gây cười, màu sắc tươi đẹp của các bức tranh sẽ giúp các em học sinh dễ thẩm thấu bài học và những bài giảng luân lý, đạo đức của nhà trường cũng sinh động, gần gũi hơn, dễ thẩm thấu hơn…
Trong tâm lý của một bộ phận công dân, hễ cứ thấy bức vách trống là nghĩ ngay đến việc tranh thủ quảng cáo, dán những mẩu quảng cáo in sẵn hay xịt sơn vào theo những mẫu quảng cáo đã đục khuôn. Vì vậy mà trên những bức tường cứ lủ khủ những kiểu quảng cáo. “ Thượng vàng ” có album ca sĩ này, chương trình ca sĩ kia, vào internet giá rẻ, gắn bộ phận tiếp sóng TV, học thêm luyện thi, cho vay tiêu dùng lãi suất vay thấp, bán căn hộ cao cấp hạng sang …. “ Hạ cám ” thì quá nhiều với khoan cắt bê tông, thuốc trĩ, thuốc hôi nách, hút hầm cầu, dọn nhà trọn gói, áo quần giá rẻ, bán xe ba gác, cải chua, mắm ruốc, mắm nêm, ăn sáng tầm trung … Được trớn, những người trẻ tuổi còn đế thêm vào những câu “ X và Y yêu nhau mãi mãi ”, “ Hận tình đen bạc ” với mũi tên xuyên qua trái tim. Nguy hiểm hơn là có những câu “ tục … ngữ ” mà ít ai dám nói !
Vậy thì không nên để trống những bức tường, bức vách. Chúng ta lấy văn hóa truyền thống chính thống, lành mạnh để trị thứ “ văn hóa truyền thống ” vô tổ chức triển khai, vô kỷ luật, bậy bạ. Những bức bích họa hồn nhiên, tươi đẹp, đầy tính nhân văn, tính giáo dục là một liệu pháp chủng ngừa niềm tin cho thế hệ mới lớn. Chưa chuyện trò sâu xa, chỉ cần chuyện trò học viên phân biệt được thế nào là nghệ thuật và thẩm mỹ bích họa cũng là thắng lợi rồi .
