NATURE OF CUSTOMARY LAWS
Tác giả bài viết: NGUYỄN VĂN TIẾN
(Trường Đại học Khoa học – ĐH Thái Nguyên)
TÓM TẮT
Luật tục hay còn gọi là tập quán pháp, luật lệ, lệ tục, phong tục, hương ước… đây chính là một hệ thống bao gồm các phép tắc, phép xử sự được áp dụng rộng rãi trong cộng đồng làng bản dân tộc thiểu số. Những chuẩn mực đó được cả cộng đồng thừa nhận, thực hiện tạo nên sự thống nhất và sự cân bằng trong xã hội. Luật tục cũng là tri thức về môi trường tự nhiên, về sản xuất nương rẫy, hái lượm, săn bắt, đánh cá, tri thức về xã hội và ứng xử giữa người với người, tri thức về đời sống văn hoá, nghi lễ và phong tục… Nghiên cứu này bước đầu phân tích khái niệm, đặc điểm của luật tục nhằm làm sáng tỏ bản chất của nó dựa trên góc nhìn và phương pháp nghiên cứu dân tộc học.
Từ khóa: Bản chất; luật tục; tri thức; bản địa; tộc người.
ABSTRACT
Customary laws, customs, conventions … are a system of rules and practices that are commonly performed among ethnic minority communities. Thes e norms are recognized by the whole community, which creates unity and balance in society. Customary law is also the knowledge of the natural environment, upland cultivation, gathering, hunting, fishing ; knowledge of the society and behaviors among people, knowledge of cultural life, rituals and customs … This study initially analyzes the concept, characteristics and functions of customary law in order to clarify its nature using the ethnographic perspective and methodology .
Keywords: Nature; customary law; knowledge; indigenous; ethnic.
x
x x
1. Các quan điểm về luật tục
Cho đến nay, đã có rất nhiều học giả trong và ngoài nước chú ý quan tâm, chăm sóc nghiên cứu và điều tra về những yếu tố của luật tục dưới nhiều nghành, chuyên ngành khác nhau như : lịch sử dân tộc, văn học, dân tộc học, luật học, văn hóa học, xã hội học … thậm chí còn nhiều trường ĐH đã đưa luật tục những dân tộc thiểu số vào chương trình giảng dạy cho những sinh viên khối ngành xã hội – nhân văn. Các khu công trình đã công bố điều tra và nghiên cứu, nhìn nhận đến nhiều góc nhìn của luật tục như : vai trò, giá trị pháp lý, giá trị văn hóa truyền thống, kho tàng tri thức … Từ đó, tất cả chúng ta thấy rằng, luật tục là một trong những tư liệu quý giá cho những nhà khoa học, nhà chính trị khi điều tra và nghiên cứu về những tộc người ở Nước Ta và trên quốc tế. Các khu công trình này đã đều nêu ra những khái niệm về “ Luật tục ”, tuy nhiên, giữa những quan điểm vẫn có những cách nhìn nhận khác khau. Về điều này, tất cả chúng ta hoàn toàn có thể thấy những quan điểm sau :
Thứ nhất về quan điểm dựa trên góc nhìn nghiên cứu và điều tra về văn hóa truyền thống và dân tộc học, GS tiến sỹ Ngô Đức Thịnh cho rằng : “ Đó là một hình thức của tri thức địa phương, tri thức địa phương, được hình thành trong quy trình lịch sử vẻ vang vĩnh viễn, qua kinh nghiệm tay nghề ứng xử với thiên nhiên và môi trường và ứng xử xã hội, đã được định hình dưới nhiều dạng thức khác nhau, được truyền từ đời này sang đời khác qua trí nhớ, qua thực hành thực tế sản xuất và thực hành thực tế xã hội. Nó hướng đến việc hướng dẫn, kiểm soát và điều chỉnh và điều hoà những quan hệ xã hội, quan hệ con người với môi trường tự nhiên vạn vật thiên nhiên. Những chuẩn mực ấy của luật tục được cả hội đồng thừa nhận và thực thi, tạo nên sự thống nhất và cân đối xã hội của mỗi hội đồng. ” [ 1, tr. 441 ]
Cũng dưới góc nhìn điều tra và nghiên cứu văn hóa truyền thống và dân tộc học, PGS tiến sỹ Lâm Bá Nam đưa ra quan điểm : “ Luật tục là mẫu sản phẩm của xã hội truyền thống cuội nguồn và do đó nội dung của luật tục phản ánh đặc trưng của văn hoá truyền thống lịch sử, trong đó tính tộc người được biểu lộ khá rõ nét. Thêm nữa, luật tục từng sống sót khá lâu dài hơn, là mẫu sản phẩm của bản thân từng tộc người và trên một góc nhìn nhất định, nó còn mang tính địa phương và nhóm địa phương tộc người. ” [ 2, tr. 12 ]
Nhà dân tộc học, PGS tiến sỹ Vương Xuân Tình cho rằng : “ Luật tục, với ngh a là tri thức dân gian về quản l hội đồng có vai trò lớn trong xã hội, nhất là xã hội tiền giai cấp. Luật tục, hoàn toàn có thể là thành văn hay bất thành văn, hoàn toàn có thể được định danh khác nhau như hương ước ( ở người Việt ), tập quán ( 1 số ít vùng dân tộc bản địa Tây Nguyên ) hay quy ước ( nhiều dân tộc bản địa tại miền núi phía Bắc ), nhưng đều hàm chứa những lao lý tương quan tới nhiều mặt của đời sống và buộc những thành viên phải tuân theo. ” [ 3, tr. 370 – 410 ] .
Như vậy, dưới góc nhìn văn hóa truyền thống, dân tộc bản địa học những những nhà nghiên cứu đều thống nhất cho rằng luật tục là những tri thức dân gian địa phương, mang dấu ấn văn hóa truyền thống tộc người, được hình thành trong quy trình tăng trưởng của từng hội đồng dân tộc bản địa trên cơ sở kinh nghiệm tay nghề về đời sống, xã hội, tính thích ứng tự nhiên … Luật tục được tích góp qua nhiều thế hệ tiếp nối đuôi nhau nhau và được bổ trợ, sửa chữa thay thế, hoàn hảo cho tương thích với từng thực trạng. Và tính thực thi của luật tục chỉ được thừa nhận trong khoảng trống làng bản từng tộc người .
Dưới góc nhìn nghiên cứu và điều tra về pháp lý, luật tục cũng được nhiều nhà nghiên cứu nhìn nhận và nhìn nhận như sau :
Theo Từ điển Luật học : “ Những quy tắc xử sự mang đặc thù bắt buộc do những hội đồng làng xã thiết kế xây dựng nên và được truyền từ đời này sang đời khác. Luật tục hoàn toàn có thể sống sót bằng truyền miệng hoặc được ghi thành văn bản. ăn bản luật tục hoàn toàn có thể sống sót dưới hình thức đơn thuần như “ hương ước ” nhưng cũng hoàn toàn có thể thiết kế xây dựng dưới dạng bộ luật ” [ 4 ]. luật tục là tập tục, phong tục tập quán của một hội đồng, được hình thành tự phát và được những thành viên trong hội đồng đồng ý, tuân theo trong quan hệ với nhau. Luật tục bộc lộ bao quát, đa dạng và phong phú những mối quan hệ xã hội truyền thống cuội nguồn, ít đổi khác và lúc bấy giờ vẫn giữ một vai trò quan trọng trong đời sống xã hội, kể cả ở nhiều nước tăng trưởng. Ở Nước Ta, những nhà nghiên cứu văn hoá cho rằng luật tục về cơ bản đã nhường bước cho luật thành văn, tuy nhiên, những phong tục, tập quán tốt đẹp vẫn được duy trì, vận dụng tương thích với xã hội mới .
Nghiên cứu luật học, PGS.TS Nguyễn Thị Việt Hương có quan điểm : “ Luật tục là những chuẩn mực xã hội, số lượng giới hạn hành vi ứng xử của mỗi cá thể và cả hội đồng sao cho tương thích với quyền lợi chung của hội đồng. Luật tục bao hàm và cụ thể hóa những chuẩn mực về đạo đức, pháp lý xã hội, tạo nên những giá trị văn hóa truyền thống, ý thức, truyền thống cuội nguồn của dân tộc bản địa, không ngừng được củng cố trong tiến trình tăng trưởng lịch sử dân tộc ” [ 5, tr. 22-29 ]. Như vậy, quan điểm của những nhà nghiên cứu luật học cho rằng luật tục là bước chuyển trung gian giữa những phong tục, tập quán với lao lý của thời kỳ có giai cấp và sẵn sàng chuẩn bị Open nhà nước. Luật tục sinh ra và sống sót trong xã hội chưa có nhà nước nên hầu hết nó vẫn là những quy phạm hội đồng, bao hàm những loại giá trị đạo đức, pháp lý và văn hóa truyền thống, tôn giáo – tín ngưỡng … và phần lớn mang đặc trưng của tính địa phương, văn hóa truyền thống từng tộc người .
Về mặt lịch sử vẻ vang, luật tục tiềm ẩn yếu tố truyền thống lịch sử, có vai trò quản lý và điều hành góp thêm phần vào sự không thay đổi trật tự để bảo vệ những quyền lợi và nghĩa vụ của những thành viên trong hội đồng của những dân tộc bản địa trong đời sống xã hội. Trong những điều kiện kèm theo và thực trạng nhất định luật tục hoàn toàn có thể trở thành nguồn của luật nhà nước .
Xét về mặt văn hoá xã hội, luật tục như một thứ văn hoá truyền thống cuội nguồn của một nhóm người với những pháp luật không cho, được cho phép, khuyến khích hay xử phạt và được nhóm người đó thừa nhận, bắt buộc nhằm mục đích ràng buộc mọi cá thể, mái ấm gia đình, dòng họ phải tuân theo. Như vậy, luật tục được hiểu là những pháp luật mang tính truyền thống lịch sử, văn hoá của một nhóm người có quan hệ với nhau về mặt huyết thống, do đó phải tuân theo những pháp luật của hội đồng. Và luật tục là một dạng quy phạm xã hội có khoanh vùng phạm vi kiểm soát và điều chỉnh to lớn bộc lộ những yếu tố về đạo đức, luân lý, phép ứng xử, tính cách thái độ của những thành viên trong xã hội. Luật tục có tác động ảnh hưởng rất lớn trong đời sống hội đồng, nó chi phối can đảm và mạnh mẽ những phong tục tập quán ở địa phương. Nghĩa là, nó thiết lập nên hàng loạt giá trị nền tảng cho những phán xét cả về đạo đức, pháp lý cũng như nguồn gốc của những Dự kiến xã hội .
2. Đặc điểm của luật tục
Thứ nhất, luật tục được hình thành trong quy trình lịch sử dân tộc vĩnh viễn trong thời kỳ đầu của xã hội nguyên thủy ( tương ứng với thời đại đồ đá cũ và tăng trưởng mạnh ở thời đại đá giữa và đá mới ). Theo phân kỳ lịch sử vẻ vang như vậy, luật tục sinh ra dưới thời kỳ chính sách mẫu hệ của lịch sử dân tộc loài người, đây là những pháp luật chung mà được cả cộng đồng tộc người đều thừa nhận. Vì thế, luật tục bảo vệ quyền lợi chung của cả hội đồng và không khi nào có sự xích míc hay có sự phản đối nóng bức từ phía những thành viên của tộc người đó .
Thứ hai, phần đông những bộ luật tục ở nước ta được hình thành ở dạng ngôn từ truyền miệng. Điều này xuất phát từ sự sinh ra rất sớm của luật tục, thời hạn này hầu hết những dân tộc bản địa của nước ta chưahình thành chữ viết thậm chí còn lúc bấy giờ còn nhiều dân tộc thiểu số nước ta không có chữ viết. Luật tục được kiến thiết xây dựng bằng những ngôn từ đơn thuần, dễ hiểu, dễ thực thi như văn vần, dân ca, câu đố, lời ru, truyện, thơ ca …, ngoài những cách ví von nội dung của luật tục đều dùng những thứ mà cả hội đồng đều biết như con dao, cái điếu cày, hòn đá, con cọp, cây rừng … do vậy mà những thành viên trong hội đồng hoàn toàn có thể hiểu để vận dụng khi xử phạt, hoặc biết để tránh không vi phạm những điều cấm kỵ đã được công bố trong luật tục .
Thứ ba, luật tục là những nguyên tắc nhằm hướng đến việc tạo ra sự bình đẳng trong nội bộ của cộng đồng tộc người. Vì thế, trong khi xử phạt có nguyên tắc đó là mọi tội đều phải mang ra xét xử: “Lửa cháy dập mới tắt/ Nước chảy đắp mới cạn/ Các tội phạm phải đền mới hết”[6, tr. 361] để nhằm mục đích: “Anh và em mới được đoàn kết/ Cha và con mới được hòa thuận/ Bà con ta mới được thân ái” [6, tr. 362]. Và nhất thiết phải có người làm chứng hoặc có tang chứng để chứng minh: “Phải có bốn năm người, vài ba người khi sự việc xảy ra, tất cả mọi người đều đã nghe, mắt đều đã thấy. Có như vậy, các tang chứng mới thật là chắc chắn” [6, tr. 312]. Nếu có những hình phạt thì tính công bằng rất cao, thường là tội lớn thành tội nhẹ, tội nhẹ thành không có. “Hình thức phạt tội, mức phạt bồi thường nhiều khi còn mang ý nghĩa văn hóa nhất định. Thí dụ, với luật tục Êđê, người nào ăn cắp của người khác một thì phải đền ba.” [7, tr. 49]
Thứ tư, luật tục có khoanh vùng phạm vi kiểm soát và điều chỉnh rộng, bao quát hàng loạt những nghành quan hệ xã hội trong hội đồng người. Căn cứ vào đặc thù, đặc thù của những quan hệ xã hội được kiểm soát và điều chỉnh, hoàn toàn có thể phân thành những nhóm nghành được luật tục kiểm soát và điều chỉnh như : nghành tổ chức triển khai và quản trị hội đồng, nghành nghề dịch vụ không thay đổi trật tự bảo mật an ninh và bảo vệ quyền lợi hội đồng, nghành nghề dịch vụ tôn trọng, tuân thủ, bảo vệ phong tục, tập quán ; nghành nghề dịch vụ quan hệ dân sự, hôn nhân gia đình và mái ấm gia đình ; nghành nghề dịch vụ quản trị, sử dụng đất đai ; bảo vệ sản xuất, môi trường tự nhiên ; nghành nghề dịch vụ duy trì và giáo dục nếp sống văn hóa truyền thống, tín ngưỡng .
Thứ năm, luật tục được bảo vệ triển khai bằng sức mạnh của dư luận hội đồng, bằng chính sự tự giác của mỗi cá thể, có khi như một thói quen. Dư luận hội đồng là lực lượng hướng dẫn và cưỡng chế những thành viên ứng xử theo đúng chuẩn mực của quy ước và luật tục. Dư luận hội đồng góp thêm phần cổ vũ, khuyến khích những thành viên chấp hành những pháp luật của luật tục, làm tốt những điều phải làm, có công dụng răn đe, ngăn ngừa những người có hành vi vi phạm luật tục. Mặt khác, tín ngưỡng, thần linh cũng chi phối ý thức tuân thủ luật tục của của cả hội đồng .
3. Bản chất của luật tục
Thứ nhất, luật tục là một mạng lưới hệ thống giáo dục hoàn hảo. Trong rất nhiều cuốn luật tục lúc bấy giờ đều thấy được tính giáo dục được phản ánh rõ nét trên mọi phương diễn từ trong mái ấm gia đình, ngoài đời sống xã hội đến sự ứng xử của con người với tự nhiên. Tính giáo dục trong luật tục nhằm mục đích khuyên nhủ, kiểm soát và điều chỉnh nhận thức, hành vi con người theo hướng tích cực để kiến thiết xây dựng lối sống tốt đẹp, giữ thuần phong mỹ tục của ông cha. Như trong cuốn Luật tục của người Raglai nói về con cháu phải vâng lời, phải có nghĩa vụ và trách nhiệm, bổn phận dưỡng nuôi, chăm nom cha mẹ : “ Làm con phải gọi dạ, bảo vâng, ăn lời mẹ cha / Phải có bổn phận chăm nom, dưỡng nuôi mẹ cha, phải canh bưng, cơm dọn / Chăm lo, phụng dưỡng mẹ cha mới là con ” [ 8, tr. 485 ]. Tương tự trong luật tục Êđê : “ Có măng to là nhờ có le, có tắc kè to là nhờ có cây, con người mà đông lên hàng trăm, hàng nghìn là nhờ có cha mẹ ” [ 9, tr. 114 ]. Ngoài sự giáo dục trong mái ấm gia đình ra, trong những cuốn luật tục còn rất nhiều những pháp luật nhằm mục đích hướng đến kiểm soát và điều chỉnh những hành vi cá thể như : quan hệ vợ chồng, trộm cắp, cưỡng hiếp … Và sau cuối là trong chế tài xử phạt đa số mang đặc thù giáo dục, răn đe hơn là sự trừng phạt, ví dụ điển hình việc giết người rất nghiêm trọng nhưng khi xét xử thì : “ Nếu hắn đã giết một người nhà nghèo thì hắn phải đền mạng bằng một cái la một cẳng tay và một gang tay đường kính ” [ 6, tr. 134 ] .
Thứ hai, luật tục chính là một phương pháp quản trị hội đồng có tính hiệu suất cao nhất trong những làng bản. Luật tục Open từ sớm, sống sót truyền kiếp trong đời sống của nhân dân, được truyền từ đời này sang đời khác, tương thích với nguyện vọng của nhân dân, trở thành thói quen ứng xử hàng ngày của họ và được bảo vệ thực thi bằng dư luận xã hội, bằng những giải pháp cưỡng chế của hội đồng nên được người dân tự giác thực thi ( tính năng kiểm soát và điều chỉnh xã hội ) .
Thứ ba, luật tục là di sản văn hoá tộc người. Trong mỗi bộ luật tục nó không chỉ tiềm ẩn những sắc thái văn hoá độc lạ của mỗi tộc người khiến có người đã ví von nó như là “ Bộ từ điển Bách khoa sống của mỗi dân tộc bản địa ” mà bản thân mỗi bộ luật tục đó thực sự còn là một tác phẩm văn học dân gian truyền miệng có giá trị nội dung và nghệ thuật và thẩm mỹ. Luật tục là kho tàng tri thức dân gian đa dạng và phong phú. Đó là tri thức về môi trường tự nhiên tự nhiên, về sản xuất nương rẫy, hái lượm, săn bắt, đánh cá, tri thức về xã hội và ứng xử giữa người với người, tri thức về đời sống văn hoá, nghi lễ phong tục. Đó là việc xác lập những quan hệ chiếm hữu của hội đồng và cá thể so với những nguồn tài nguyên đất, rừng, nước, lâm nghiệp, thổ sản “ Bắt con ếch phải chừa con mẹ / Chặt cây tre phải chừa cây con / Đốt tổ ong phải chừa ong chúa / Thuốc cá làm suối nghèo ” [ 6, tr. 567 ]. Xét cho cùng, luật tục không phải là cái gì khác mà chính bản thân nó đã là văn hóa truyền thống. Nói luật tục là văn hóa truyền thống không phải chỉ xét ở thực chất và con đường hình thành của nó gắn liền với văn hóa truyền thống, mà còn bộc lộ ở nội dung văn hóa truyền thống tiềm ẩn trong luật tục .
4. Kết luận
Như vậy trải qua khái niệm và đặc thù tất cả chúng ta hoàn toàn có thể thấy thực chất của luật tục là một phương pháp quản trị hội đồng giản đơn và sơ khai được vận dụng thoáng đãng trong những bản làng dân tộc thiểu số. Trong suốt thời hạn dài, luật tục đóng vai trò là mạng lưới hệ thống pháp lý với những quy phạm tương đối ngặt nghèo của nó đã trở thành công cụ hữu hiệu để xử lý những xích míc, tranh chấp và duy trì trật tự xã hội. Là bức tranh phản ánh chân thực mọi mặt đời sống xã hội, phong tục tập quán, tín ngưỡng, lối sống của những dân tộc bản địa. Là một mạng lưới hệ thống giáo dục từ nhân cách đến những hành vi của những cá thể. Trong xã hội văn minh ngày này, luật tục vẫn phát huy vai trò kiểm soát và điều chỉnh mọi mối quan hệ xã hội ở những buôn, làng, bản của đồng bào những dân tộc thiểu số. Đối với họ, luật tục vẫn được coi là những chuẩn mực trong hành vi ứng xử hàng ngày. Trong mọi hoạt động giải trí tiếp xúc với cá thể, hội đồng, khi gặp phải trường hợp cần lựa chọn hành vi ứng xử, đồng bào những dân tộc thiểu số thường nghĩ ngay đến những câu trong luật tục mang đậm chất dân gian để khuynh hướng cho hành vi ứng xử của mình mà không vượt ra ngoài những pháp luật của luật tục. Chính điều này cho thấy sức sống mãnh liệt của luật tục và chứng tỏ cho sự hài hòa và hợp lý, sự thiết yếu của nó trong việc kiểm soát và điều chỉnh những mối quan hệ xã hội của đồng bào dân tộc thiểu số lúc bấy giờ .
TÀI LIỆU THAM KHẢO
[ 1 ]. Ngô Đức Thịnh, Tìm hiểu luật tục những tộc người Nước Ta, Nxb Khoa học xã hội, TP.HN, 2003 .
[ 2 ]. Lâm Bá Nam, “ Luật tục những dân tộc bản địa địa phương ở Tây Nguyên : Nhận diện di sản lịch sử dân tộc ”, Tạp chí Dân tộc học, số 10/2010 .
[ 3 ]. Kỷ yếu Hội thảo quốc tế : Viện Nghiên cứu Văn hóa dân gian ( 2000 ), Luật tục và tăng trưởng nông thôn lúc bấy giờ iệt Nam, Nxb. Chính trị vương quốc, TP. Hà Nội, tr. 370 – 410 .
[ 4 ]. https://thuvienphapluat.vn/tnpl/2631/Luat-tuc?tab=0, truy vấn lúc 8 : 37, ngày 13/3/2019 .
[ 5 ]. Nguyễn Thị Việt Hương, “ Giá trị của luật tục từ góc nhìn pháp lý ”, TC Nhà nước và pháp lý, số 4/2000 tr 22 – 29 .
[ 6 ]. Phan Đăng Nhật ( chủ biên ), Luật tục những dân tộc thiểu số Nước Ta ( quyển 4 ), Nxb Khoa học xã hội, Thành Phố Hà Nội, năm trước .
[ 7 ]. Ngô Đức Thịnh, Tìm hiểu luật tục những tộc người Nước Ta, Nxb Khoa học xã hội, H. 2003 .
[ 8 ]. Phan Đăng Nhật, Nguyễn Thế Sang, Luật tục Chăm và luật tục Raglai, Nxb Văn hóa Dân tộc, Thành Phố Hà Nội, 2012 .
[ 9 ]. Phan Đăng Nhật ( chủ biên ), Luật tục những dân tộc thiểu số iệt Nam ( quyển 3 ), Nxb Khoa học xã hội, TP.HN, năm trước .
Nguồn: Tạp chí Khoa học & Công nghệ Đại học Thái Nguyên, 201(08): 65 – 69, 2019
Thánh Địa Việt Nam Học
(https://blogchiase247.net)
Download file (PDF): Bản chất của luật tục (Tác giả: Nguyễn Văn Tiến)
