Thao tác với những loại dung môi để sẵn sàng chuẩn bị và triển khai thuốc là việc làm thường ngày của người điều dưỡng. Do đó, tư vấn lựa chọn dung môi pha thuốc thích hợp cho nhân viên cấp dưới y tế cũng là một trong những nội dung trong bước đầu khi tiến hành công tác làm việc dược lâm sàng tại những bệnh viện. Nhưng có vẻ như chưa có tài liệu hay bài viết nào đề cập rất đầy đủ về những loại dung môi thường dùng trong lâm sàng. Vì vậy, bài viết này trong bước đầu khái quát 1 số ít đặc thù của những loại dung môi đó, nhằm mục đích giúp nhân viên cấp dưới y tế hiểu rõ hơn để vận dụng trong thực hành thực tế lâm sàng .Bạn đang xem : Normal saline là gìNHẮC LẠI MỘT SỐ KHÁI NIỆM
Dung môi: Hiểu theo nghĩa rộng của hóa học, dungmôi là một chất lỏng, rắn hoặc khí dùng để hòa tan một chất tan rắn, lỏng, hoặckhí khác. Hiểu theo nghĩa hẹp trong phạm vi bài viết này, dung môi là một chấtlỏng dùng để hòa tan một chất rắn hoặc lỏng (thuốc), tạo thành một dung dịch đồngnhất sử dụng cho điều trị. Như vậy, đối với hệ phân tán dị thể như hỗn dịch thuốc,khi dược chất rắn không hòa tan mà chỉ được phân tán đồng đều trong chất lỏng,thì chất lỏng đó không gọi là dung môi, mà gọi là chất dẫn hoặc môi trường phântán.
Độ thẩm thấu(osmolality) của một dung dịch:là đại lượng đặc trưng cho số lượng tiểu phân chất tan (particles) có trongdung dịch, bất kể khối lượng, kích thước hay bản chất hóa học của tiểu phân đó.Tiểu phân chất tan ở đây có thể là phân tử, nguyên tử hay ion. Ví dụ, phân tửglucose trong dung dịch không phân ly nên 1 phân tử tương đương với 1 tiểuphân; ngược lại, phân tử NaCl trong dung dịch phân ly thành ion Na+và Cl– nên 1 phân tử NaCl tương đương với 2 tiểu phân. Độ thẩm thấucủa các dịch truyền dùng trong y học thường được biểu thị ở đơn vị Osmol/L hoặcmOsmol/L. Công thức tính độ thẩm thấu là:
Ví dụ 1: Dung dịch NaCl 0.9%, nghĩa là dung dịchchứa 9 g NaCl trong 1 lít dung môi, ta có nồng độ mol của dung dịch là: 9/58.5= 0.154 mol/L = 154 mmol/L (trọng lượng phân tử NaCl là 23 + 35.5 = 58.5). Nhưvậy, độ thẩm thấu của dung dịch là: 154 mmol/L x 2 = 308 mOsmol/L.
Ví dụ 2: Dung dịch glucose 5%, nghĩa là dung dịchchứa 50 g glucose trong 1 lít dung môi, ta có nồng độ mol của dung dịch là:50/180 = 0.278 mol/L = 278 mmol/L. Như vậy, độ thẩm thấu của dung dịch glucose5% là: 278 mmol/L x 1 = 278 mOsmol/L.
Trong những loại sản phẩm dịch truyền lưu hành trên thị trường, tất cả chúng ta đều thấy có ghi độ thẩm thấu của dung dịch ở đơn vị chức năng mOsmol / L .
Độ thẩm thấu của huyết tương vào khoảng 290mOsmol/L, nên dung dịch nào có độ thẩm thấu xấp xỉ 290 mOsmol/L thì được xem làdung dịch đẳngtrương. Tương tự, dung dịch có độ thẩm thấu bé hơn đáng kể so với290 mOsmol/L thì gọi là dung dịch nhược trương, và ngược lại, độ thẩm thấulớn hơn đáng kể thì gọi là dung dịch ưu trương. Độ thẩm thấu của NaCl 0.9% vàglucose 5% lần lượt là 308 và 278 mOsmol/L, xấp xỉ 290 mOsmol/L, nên hai dung dịchnày được xem như là dung dịch đẳng trương.
CÁC DUNG MÔI PHA THUỐC THƯỜNG DÙNG:
2.1. Nước cất pha tiêm:
Nước cất pha tiêm sử dụng trong lâm sàng thường ở dạngđóng kèm theo ống / lọ thuốc trong vỏ hộp đóng gói của đơn vị sản xuất ( ví dụ biệtdược Rocephin của hãng Roche ) hoặc dưới dạng ống / chai nước cất riêng không liên quan gì đến nhau, vớicác thể tích ống 5 mL, 10 mL hoặc chai 500 mL. Đây là một loại dung môi nhượctrương, vô trùng, pH trung tính, thường dùng để hoàn nguyên và pha loãng thuốcsử dụng cho tiêm bắp, tiêm tĩnh mạch. Thể tích cần dùng khi tiêm bắp thường là3-5 mL ( hiếm khi dùng lượng dung môi > 5 mL vì thuốc hoàn toàn có thể tích góp gây hoạitử cơ ) và khi tiêm tĩnh mạch chậm là 5-10 mL. Nước cất pha tiêm phần nhiều thích hợpcho mọi loại thuốc, trừ trường hợp những thuốc tan trong dầu ( ví dụ diazepam, testosterone … ) .Loại chai 500 mL phần nhiều không dùng để pha loãng thuốctiêm truyền, vì đưa một lượng lớn dung dịch nhược trương vào khung hình không có lợivề mặt sinh lý ( làm tế bào hồng cầu căng phồng lên và vỡ ). Loại chai 500 mL nàychủ yếu dùng để pha loãng những dung dịch khác ( ví dụ pha loãng Natri clorid 0.9 % để được dung dịch Natri clorid 0.45 % ) hoặc sử dụng cho bộ phận làm ấm và ẩmdòng không khí trong máy thở. Sở dĩ cần làm ẩm dòng khí là vì khí ra khỏi máythở tới phổi người bệnh là khí khô, hít vào gây mối đe dọa như khô đường hô hấp, khô đờm gây tắc ống nội khí quản, tắc những phế quản, cản trở hoạt động giải trí nhung maođường hô hấp .
2.2. Dung dịch Natriclorid:
Dung dịch natri clorid sử dụng trong pha thuốc tiêmtruyền thường dùng là loại nồng độ 0,9 %, còn gọi là nước muối sinh lý ( trong yvăn thường gọi Normal Saline – viết tắt là NS ), được đóng gói ở những dạng chai100 mL, 250 mL và 500 mL. Natri clorid 0.9 % là một dung dịch đẳng trương ( nồngđộ osmol là 308 mOsmol / L ), có pH giao động từ 4.5 – 7, mỗi lít dung dịch chứa154 mEq ion Na + và Cl -. Natri clorid 0.9 % hoàn toàn có thể tương hợp với hầu hết những loạithuốc, trừ một số ít ít trường hợp đặc biệt quan trọng như tương kỵ với kháng sinhpefloxacin, thuốc chống loạn nhịp amiodarone ( cả 2 thuốc này đều phải dùngglucose 5 % là dung môi pha loãng ). Khi sử dụng natri clorid để làm dung môi hoặcdịch truyền, phải thận trọng ở những đối tượng người tiêu dùng bệnh nhân suy tim sung huyết, phù, tăng natri máu. Trong thực hành thực tế lâm sàng, phải thận trọng để tránh nhầm lẫn vớidung dịch natri clorid ở những nồng độ khác không dùng làm dung môi, như 0.45 % ( đểbù dịch ), 3 %, 5 %, 10 % ( để bù dịch và điều trị hạ natri máu ) .
Xem thêm: Yoo Hee Yeol Là Ai – Những Sao Hàn Đã Từng Học Tập Tại Đại Học Seoul
2.3. Dung dịch Glucose:
Dung dịch glucose sử dụng trong pha thuốc tiêm truyềnthường là loại nồng độ 5 %, nhiều lúc dùng loại 10 %. Hiếm khi dùng những loại dung dịchglucose có nồng độ cao hơn, chính do tính ưu trương và tính acid của những dung dịchnày có rủi ro tiềm ẩn gây kích ứng và viêm tắc huyết khối tĩnh mạch ngoại biên. Dung dịchglucose 5 % là dung dịch đẳng trương ( nồng độ osmol là 278 mOsmol / L ), không chứađiện giải, có pH hơi acid ( 3.5 – 6.5 ), do vậy dung dịch glucose hoàn toàn có thể làm phânhủy những thuốc kém bền trong môi trường tự nhiên acid ( ví dụ amoxicillin, ampicillin ). Dungdịch glucose dễ biến chất và là thiên nhiên và môi trường để vi sinh vật tăng trưởng, do đó nếudùng làm dung môi thì dung dịch thuốc phải dùng ngay sau khi pha, không bảo quảnđược lâu. Khác với những dung môi khác, dung dịch glucose phân phối nguồn năng lượng, mỗilít glucose 5 % cung ứng khoảng chừng 170 kcal .Trong thực hành thực tế lâm sàng, khi lựa chọn dung dịchglucose làm dung môi cũng cần chú ý quan tâm đến thực trạng bệnh lý của bệnh nhân. Ví dụdung môi này không thích hợp cho bệnh nhân mắc bệnh đái tháo đường. Một ví dụkhác là trong điều trị hạ kali máu nặng. Khi đó phải dùng đến kali clorid đậm đặctruyền tĩnh mạch, pha loãng với một lượng lớn natri clorid 0.9 % hoặc glucose5 % ; tuy nhiên không ưu tiên glucose, chính bới truyền một lượng lớn dung dịchglucose vào khung hình sẽ gây phản ứng tăng tiết insulin, mà insulin có tác dụngthúc đẩy sự luân chuyển kali từ ngoại bào vào nội bào, do đó hoàn toàn có thể làm tính trạnghạ kali máu trầm trọng hơn .Vì những nguyên do trên, hầu hết chỉ lựa chọn dung dịchglucose 5 % là dung môi khi không sử dụng được dung dịch natri clorid 0.9 %, ví dụnhư khi cần pha loãng những thuốc pefloxacin, amiodarone .
2.4. Các dung dịch truyềntĩnh mạch khác:
Các loại dịch truyền khác, như dung dịch Ringer, dung dịch Hartmann’s, dung dịch bicarbonate, dung dịch dextran, manitol, albumin … do chứa đựng nhiều rủi ro tiềm ẩn gây tương kỵ với những thuốc, nên hầu hết khôngsử dụng như một dung môi pha thuốc thường quy .
MỘT SỐ LƯU Ý TRONG PHA LOÃNG THUỐC
– Không tùy tiện chọn dung môi khi chưa rõ tínhtương hợp/tương kỵ:để tránh nguy cơ gặp các tương kỵ chưa được biết, đồng thời cũng không tùy tiệntrộn chung các loại thuốc tiêm truyền.
– Phải pha loãng thuốc theo đúng nồng độ đã hướng dẫn: mỗi loại thuốc có tỷ lệ pha loãng vớidung môi khác nhau. Tỷ lệ giữa thuốc và dung môi sẽ quyết định đặc tính của sảnphẩm thuốc tạo thành và cách dùng thuốc. Nếu pha đặc quá, thuốc sẽ tủa do khôngtan hết. Ngược lại, nếu pha loãng quá, thuốc không đạt được nồng độ mong muốntrong máu. Hình 1 mô tả sự thay đổicủa dung dịch thuốc cefuroxim (biệt dược Zinacef) khi pha loãng với các lượngdung môi khác nhau.
Có những thuốc yêu cầu một tỷ lệ pha loãng nhất định,tức là một lượng dung môi nhất định, cần phải tuân thủ để đảm bảo an toàn chongười bệnh. Ví dụ, kháng sinh Tienam (imipenem + cilastatin) phải được phaloãng đến nồng độ 5 mg imipenem/1 mL, như vậy mỗi lọ chứa 500 mg imipenem cầnđược pha loãng trong ít nhất 100 mL dung môi (Hình 2). Hoặc kháng sinh azithromycin đường tiêm truyền, phải đượcpha loãng đến nồng độ 1-2 mg/mL, do đó, mỗi lọ kháng sinh azithromycin 500 mgphải pha với ít nhất 250 ml dung môi. Hay một thuốc nguy cơ cao cần chú ý làkali clorid đậm đặc, mỗi ống 10% 10 mL thường phải pha loãng với 250 mL dungmôi trước khi sử dụng để tránh nguy hiểm cho người bệnh.
KẾT LUẬN: Lựa chọn một dung môi pha thuốc phù hợpcũng góp phần đảm bảo hiệu quả điều trị của thuốc và an toàn của người bệnh. Dovậy, hướng dẫn, tư vấn cho nhân viên y tế trong việc lựa chọn dung môi và tỷ lệpha thuốc là một nội dung công việc của người dược sĩ lâm sàng. Tại mỗi bệnh viện,dược sĩ lâm sàng cần tiến hành biên soạn bảng hướng dẫn về lựa chọn dung môi vàtỷ lệ pha chế theo từng biệt dược sử dụng tại bệnh viện, trong đó có thể kết hợpthêm các thông tin về bảo quản sau pha loãng, tốc độ tiêm truyền, thông tintương hợp – tương kỵ…để đảm bảo thuốc được sử dụng đúng. Hy vọng bài viết nàyđã bước đầu cung cấp cho các đồng nghiệp những thông tin về các loại dung môipha thuốc thường để hiểu và áp dụng trong công việc hàng ngày.
Tài liệu tham khảo:
Weinstein,S.M. & Hagle, M.E. (2014). Plumer’sPrinciples & Practice of Infusion Therapy. 9th ed, Lippincott Williams& Wilkins, Philadelphia.Phillips,L.D. & Gorski, L. (2014). Manual ofI.V. Therapeutics: Evidence-based Practice for Infusion Therapy. 6th ed, F.A. Davis Company, Philadelphia.Dougherty,L. & Lamb, J. (2008). IntravenousTherapy in Nursing Practice. 2nd ed. Blackwell Publishing Ltd, OxfordKellyKane, Kathrina Prelack (2019). AdvancedMedical Nutrition Therapy 1st. Jones & Bartlett Learning.LiamisG., Liberopoulos E., Barkas F., Elisaf M. Diabetes mellitus and electrolytedisorders. World Journal of ClinicalCases. 2014;2(10):488–496. doi: 10.12998/wjcc.v2.i10.488.
Weinstein, S.M. và Hagle, M.E. ( năm trước ). Plumer’sPrinciples và Practice of Infusion Therapy. 9 th ed, Lippincott Williams và Wilkins, Philadelphia. Phillips, L.D. và Gorski, L. ( năm trước ). Manual ofI. V. Therapeutics : Evidence-based Practice for Infusion Therapy. 6 th ed, F.A. Davis Company, Philadelphia. Dougherty, L. và Lamb, J. ( 2008 ). IntravenousTherapy in Nursing Practice. 2 nd ed. Blackwell Publishing Ltd, OxfordKellyKane, Kathrina Prelack ( 2019 ). AdvancedMedical Nutrition Therapy 1 st. Jones và Bartlett Learning. LiamisG., Liberopoulos E., Barkas F., Elisaf M. Diabetes mellitus and electrolytedisorders. World Journal of ClinicalCases. năm trước ; 2 ( 10 ) : 488 – 496. doi : 10.12998 / wjcc. v2. i10. 488 .
