Nguyễn Đình Đăng
Các nước với truyền thống hội họa lâu đời đều có hệ thống thuật ngữ khá đầy đủ và rõ ràng. Ví dụ tiếng Ý gọi cái khung tranh là “cornice“, khung căng vải vẽ là “telaio” (vải vẽ là “tela“). Tiếng Pháp gọi cái khung tranh là “cadre“, còn cái khung để căng vải vẽ là “châssis“. Trong tiếng Anh “frame” là cái khung tranh còn “strainer” hay “stretcher” là cái khung căng vải vẽ. Ở tiếng Nga hai thứ này là “рама” (khung tranh) và “подрамник” (khung căng vải vẽ). Người Nhật cũng không chịu lép khi phân biệt “gakưbưchi” (がくぶち hay 額縁, khung tranh) với “kiwakư” (きわく hay 木枠, khung căng vải vẽ), tuy rằng đến vải vẽ thì người Nhật chịu, đành xài “kyanbasư” (キャンバス, phiên âm katakana của “canvas”), tương tự như ta phiên âm “toile” (tiếng Pháp) thành “toan” vậy, bởi sơn dầu là chuyên ngành hội hoạ mới được du nhập từ phương Tây vào Nhật Bản cuối t.k. XIX.
Ở ta khung tranh và khung để căng vải vẽ đều được gọi là “ khung ”. Để phân biệt, nhiều người gọi khung căng vải vẽ là “ khung căng toan ” hay “ sát-xi ” ( phiên âm từ tiếng Pháp châssis ) [ 1 ] .
Bất cập về thuật ngữ trong tiếng Việt phần nào phản ánh sự hời hợt, không coi trọng các kiến thức kỹ thuật và nghề nghiệp, hay nói gọn là thiếu chuyên nghiệp. “Căng lên cái … gì mà chẳng được, miễn vẽ đẹp” là thứ lý lẽ cùn, đôi khi được nghe thấy từ miệng một số “hoạ sĩ” làng ta. Một người sưu tập tranh Việt có lần than phiền với tôi rằng hầu hết tranh sơn dầu và acrylic mua ở Việt Nam đều được căng trên khung làm từ gỗ kém chất lượng, nhiều cái còn bị mọt, khiến vị này sau đó phải tháo ra căng lên khung mới. Bên cạnh nhiều lý do khác, bằng việc dùng hoạ phẩm và nguyên vật liệu chất lượng thấp, nhiều hoạ sĩ Việt đã góp phần xứng đáng vào việc hạ giá tranh của chính mình.
Các loại khung căng vải vẽ
Khung để căng vải vẽ được sản xuất tại Việt Nam đa số là loại DIY (Do-It-Yourself, hay tự chế), được ghép mộng vuông góc (mitre joint). Các thanh gỗ được cưa vát 45 độ ở chỗ ghép để tạo thành góc vuông, và cố định bằng đinh đóng thẳng vào khung gỗ. Các góc được giữ vuông nhờ các thanh chêm chéo. Loại khung này có xuất xứ từ châssis à écharpes (châssis đóng thanh chéo) ở Pháp cuối t.k. XVIII.
Ưu điểm của loại khung này là dễ làm và rẻ tiền. Nhược điểm của chúng là yếu, dễ cong vênh, không hề tháo lắp thuận tiện, đinh gia cố rỉ theo thời hạn và lỗ đinh rộng ra sẽ làm khung ngày càng yếu hơn. Đó là chưa nói thợ mộc còn ăn bớt gỗ [ 2 ], khiến khung căng vải vẽ trở nên khá mỏng mảnh, dễ vặn vỏ đỗ sau một thời hạn nếu không được cố định và thắt chặt trong một cái khung tranh chắc như đinh. Khung căng vải vẽ thường được làm bằng gỗ rẻ tiền, kém chất lượng, không được giải quyết và xử lý chống mối mọt, nên dễ bị mọt đục, có khi xuyên cả vào mặt tranh .
Khung căng vải vẽ chuyên nghiệp ngày nay thường được ghép mộng khung căng vải vẽ (canvas-stretcher joint), thuộc loại mộng âm dương (tenon-mortise joint), có thể tháo lắp rất dễ dàng, nhưng cũng rất chắc chắn. Kiểu mộng này được P.F. Pfleger phát minh năm 1886 [3].
Khung ghép mộng kiểu này thường gồm hai loại, có tên tiếng Anh là strainer (khung thường, ghép cố định. Tiếng Pháp: châssis ordinaire) và stretcher (khung nêm, có nêm ở các góc để có thể thay đổi kích thước chút ít bằng cách gõ vào các nêm, giữ cho mặt tranh không bị chùng. Tiếng Pháp: châssis à clés). Nhược điểm của stretcher là không chắc bằng strainer, nêm dễ tuột ra khi vận chuyển. Một phương án là thiết bị bằng kim loại chỉnh độ căng (tendeur en métal pour châssis, tiếng Pháp), có thể lắp vào strainer/stretcher, rồi vặn khóa ở giữa để gia giảm kích thước khung, giữ cho mặt tranh luôn căng. Thiết bị này C.F. Dodge sáng chế cũng vào năm 1886 [3].
Hai kiểu bố trí thanh giằng
Thanh giằng của strainer ( stretcher ) được sắp xếp theo 2 kiểu : thường và chữ thập ( cross-bracing ). Kiểu chữ thập được dùng để chống đỡ cho cạnh dài của khung, tránh cho chúng bị sức căng của tấm vải kéo cong về phía tâm tranh, đồng thời cũng ngăn thanh giằng dài bị cong ra ngoài ở mặt sau. Việc chọn kiểu nào nhờ vào kích cỡ của tranh và chất lượng của strainer ( stretcher ). Đối với tranh kích cỡ lớn ( từ 0.8 – 1 m trở lên ) nên chọn phong cách thiết kế thanh giằng chữ thập .
Ưu điểm của strainer ( stretcher ) ghép mộng âm khí và dương khí là không cần đinh giữ nên tránh được đinh han rỉ làm hỏng gỗ, có thễ tháo lắp thuận tiện. Khi luân chuyển tranh, nếu bắt buộc phải tháo tranh ra cuộn lại cho gọn, thì đồng thời cũng hoàn toàn có thể tháo rời strainer ( stretcher ) thành từng thanh để bó lại luân chuyển cùng. Sau khi tới nơi hoàn toàn có thể lắp lại strainer ( stretcher ) nhanh gọn thuận tiện và căng lại bức tranh lên đúng strainer ( stretcher ) nguyên thủy của nó. Năm 2007 tôi triển lãm cá thể tại một gallery ở Tokyo có chỗ quành cầu thang hẹp đến nỗi tranh size F130 ( 162 x 194 m ) không qua lọt. Nhờ dùng strainer ghép mộng âm khí và dương khí, tôi đã nhanh gọn tháo 2 bức size F130 ra, cuộn lại, rồi tháo rời những thanh stretcher bó lại, mang qua cầu thang. Vào tới phòng tranh tôi lắp stretcher và căng lại tranh. Sau bế mạc triển lãm, tôi lại tháo lắp như vậy một lần nữa để chuyển tranh 2 bức tranh đó từ gallery ra ngoài .
Dĩ nhiên những strainer ( stretcher ) ghép mộng âm khí và dương khí như vậy chỉ hoàn toàn có thể được sản xuất bằng máy hàng loạt thì mới giảm được giá tiền, như trong video clip tại đây .
Các kiểu căng vải vẽ
Cho tới cuối t. k. XVII hoạ sĩ thường dùng dây căng vải vẽ lên strainer có kích cỡ lớn hơn tấm vải vẽ. Độ căng của vải vẽ được kiểm soát và điều chỉnh bằng dây buộc từ mép tranh cột vào strainer. Sau khi vẽ xong, hoạ sĩ gỡ tranh khỏi strainer, rồi căng lại trên một strainer khác, vừa kích cỡ tranh, trước khi lắp vào khung tranh .
Johannes Vermeer là một trong những hoạ sĩ tiên phong đã bỏ kiểu căng này, để vẽ lên vải căng trên strainer cùng kích cỡ tranh, như được dùng cho đến ngày này .
Vải vẽ ngày này được căng trên strainer ( stretcher ) theo 2 kiểu : kiểu kho lưu trữ bảo tàng ( museum wrap ) và kiểu gallery ( gallery wrap ) .
Kiểu kho lưu trữ bảo tàng là kiểu căng truyền thống cuội nguồn : đinh được đóng vào bề dày của khung. Theo kiểu gallery, đinh được đóng vào mặt sau của khung, do đó không lộ ra trên bề dày của khung. Kiểu gallery tăng nghệ thuật và thẩm mỹ cho loại tranh treo không cần khung .
Gỗ khung căng vải vẽ
Gỗ làm strainer ( stretcher ) phải vừa khô, cứng, vừa nhẹ mà lại khó mục rữa, chịu được mối mọt .
Cây tuyết tùng đỏ tây phương ( Western red cedar, thuja plicata ) là cây họ bách, cao tới 70 m, tự tiết ra chất dữ gìn và bảo vệ, có năng lực chống được mục, mối mọt cao, rắn chắc và ít nứt nhất. Khung căng vải vẽ do hãng Maruoka của Nhật sản xuất được làm từ gỗ tuyết tùng đỏ tây phương nhập khẩu từ Mỹ và Canada .
Cây sam ( 杉, sư-gi, cryptomeria japonica ) hay tuyết tùng Nhật Bản ( Japanese cedar ), cũng là cây họ bách, cũng cao tới 60 – 70 m và có những đặc thù tương tự như tuyết tùng đỏ phương Tây, được trồng nhiều tại Nhật Bản, Trung Quốc, quần đảo Azores trên Đại Tây Dương, châu Âu, Bắc Mỹ, vùng núi Himalaya giáp Nepal và Ấn Độ. Cây sam được coi là quốc thụ của Nhật Bản. Gỗ sam được dùng phổ cập trong kiến thiết xây dựng nhà tại Nhật, nhưng ngày này thường được nhập khẩu từ châu Á. Có lẽ đó là nguyên do vì sao khung căng vải vẽ bằng gỗ sam có giá rẻ hơn khung bằng gỗ tuyết tùng đỏ tây phương ( còn gọi là mễ sam, 米杉, bêi-sư-gi ) .
Gỗ cây chi hông hay bào đồng ( paulownia ), mọc nhiều ở Trung Quốc, có độ cứng chỉ bằng 80 % gỗ thuyết tùng đỏ tây phương và năng lực chống mối mọt kém hơn. Khung căng vải vẽ sản xuất tại Trung Quốc thường được làm bằng loại gỗ này .
Gỗ dương ( poplar ) là loại gỗ rất thông dụng để làm ván gỗ ( panel ) trong hội hoạ Ý t. k. XIII – XV ( gỗ dương trắng, populus alba ) [ 4 ]. Nhược điểm lớn nhất của gỗ dương là chịu nấm mốc kém, và không có năng lực đề kháng mối mọt. Gỗ dương thời nay hầu hết là từ cây dương lai ghép ( hybrid poplar ) giữa dương châu Âu và dương đen Bắc Mỹ, có tên populus euramericana .
So với 4 loại gỗ được liệt kê ở đây, gỗ thông là loại rẻ tiền nhất và khá tạp vì có nhiều loại, đặc thù không giống nhau. Khung căng vải vẽ sản xuất tại Nga, châu Âu và Mỹ thường được làm bằng gỗ thông, thứ gỗ thông dụng nhất ở những xứ này, những xứ vốn ít mối mọt ( châu Âu chỉ có 10 loại, Bắc Mỹ 50 loại, trong khi châu Á có hơn 430 loại mối mọt ) .
Khung căng vải vẽ bằng chất liệu khác
Gần đây trên thị trường Open loại khung căng vải vẽ làm bằng MDF ( medium-density fiberboard = ván ép ), giá rẻ. Nhược điểm lớn của loại khung này là MDF có sức căng rất thấp, cho nên vì thế khung MDF rất dễ cong vênh dưới sức căng lớn của canvas. MDF strainer / stretcher dễ trương lên trong môi trường tự nhiên ẩm, và co mạnh trong thiên nhiên và môi trường khô .
Nhôm cũng được dùng để sản xuất khung căng vải vẽ, có nẹp gỗ ốp quanh. Loại stretcher này rất chắc như đinh, nhẹ, không khi nào cong vênh, không bị tác động ảnh hưởng bởi nhiệt độ, không rỉ, và đương nhiên không khi nào bị mọt. Nhược điểm của stretcher nhôm là giá tiền cao ( Giá một canvas căng sẵn trên khung nhôm kích cỡ 120 x 180 cm là khoảng chừng 230 USD )
video 2, video 3, Xem video clips cách chỉnh độ căng canvas trên stretcher nhôm tại video 1 video 4. Khung căng vải vẽ ( canvas strainer / stretcher ) là một trong những thành tố quan trọng của bức tranh sơn dầu .
*
Khung căng vải vẽ ( canvas strainer / stretcher ) là một trong những thành tố quan trọng của bức tranh sơn dầu. Hoạ sĩ cần hiểu rằng, cũng như màu vẽ và canvas, chất lượng canvas strainer / stretcher trên thị trường rất phong phú. Sự vĩnh cửu của bức tranh nhờ vào trước hết vào chất lượng hoạ phẩm, nguyên vật liệu, và kỹ thuật vẽ sơn dầu của hoạ sĩ .
*
Phụ lục
Các hệ thống kích thước chuẩn cho tranh và khung
Anh:
Canvas được dùng trong hội hoạ sơn dầu từ cuối t. k. XV tại Ý. Một thế kỷ sau canvas mới lan sang Anh. Kích thước canvas nhờ vào vào khổ vải trên khung máy dệt. Vì thế những nhà phân phối canvas ở Anh cuối t. k. XVI – đầu t. k. XVII chỉ cung ứng canvas khổ rộng tới 40 – 50 inches ( 102 và 127 cm ). Sang t. k. XVIII việc ý tưởng ra con thoi bay ( flying shuttle ) được cho phép dệt được những khổ vải rộng, do đó hoạ sĩ hoàn toàn có thể vẽ tranh trên canvas liền tấm khổ rộng tới 127 x 177 inches ( 324 x 450 cm ) .
Từ t. k. XVII tới đầu t. k. XIX Anh dùng những khổ canvas chuẩn như bảng dưới đây .
Trong bảng này :
Head ( đầu ) là khổ tranh chân dung chỉ vẽ đầu .
Three-quarter ( 3/4 ) là khổ chân dung tới vai, hoặc thắt lưng .
Half-length ( bán thân ) là khổ chân dung tới đầu gối
Kit-cat là khổ tranh chân dung từ đầu tới tay, giữa 3/4 và bán thân. Năm 1704 – 1710 hoạ sĩ Godfrey Kneller ( 1646 – 1723 ) vẽ một series chân dung những hội viên câu lạc bộ Kit-Cat. Các chân dung này hiện nẳm trong sưu tập của National Gallery London .
Sau đó là whole-length hay full-length tức body toàn thân, Bishop’s whole-length hay King size .
Đến giữa t. k. XIX hệ thống khổ chuẩn này từ từ bị bỏ lỡ vì những hoạ sĩ chân dung muốn có những size linh động hơn, đồng thời những thể loại tranh ngoài tranh chân dung cũng trở nên phổ cập khiến những khổ chuẩn cũ trở nên không tương thích. Ngày nay những nhà phân phối canvas và khung ở Anh phân phối rất nhiều kích cỡ, gồm cả những số nguyên lẫn số thập phân theo inches, trong đó có cả những khổ cũ nói trên ( Xem http://www.canvas-store.co.uk/loxley-chunky-stretched-canvas-72-48-pack-of-2-c2x15074278 )
Pháp:
Cũng vào t.k. XIX ở Pháp hình thành hệ thống khổ canvas chuẩn (đo bằng đơn vị đo độ dài m, cm, mm), được đánh số từ 0 đến 120 theo chiều rộng. Với cùng một chiều rộng, chiều cao được chia ra làm 3 loại F (figure = hình người), P (paysage = phong cảnh), M (marine = biển). Khổ F gần với hình vuông.
Khổ F có tỉ lệ cạnh dài chia cho cạnh ngắn từ 1.19 tới 1.5, được cho là gần với 2 lần tỉ lệ vàng : 2 x 0.618034 … = 1.236068 …
Khổ P. có tỉ lệ này khoảng chừng từ 1.3 tới 1.71, được cho là gần với tỉ lệ khuôn cửa hòa giải của Paul Sérusier, bằng căn bậc 2 của 2 tức 1.414214 … ) .
Khổ M có tỉ lệ này từ 1.41 tới 2.0, được cho là gần với tỉ lệ vàng 1.618034 …
Châu Âu :
Bên cạnh mạng lưới hệ thống khổ tranh chuẩn của Pháp, một số ít nước châu Âu thời nay như Đức, Bỉ, Hà Lan, Ý v.v. theo mạng lưới hệ thống chuẩn châu Âu, như bảng dưới đây .
Mỹ:
Trước Đệ Nhị Thế Chiến, mạng lưới hệ thống khổ tranh châu Âu cũng đã từng được dùng ở Mỹ, ví dụ một trong những bức họa nổi tiếng nhất của hội hoạ Mỹ, “ American Gothic ” ( 1930 ) của Grand Wood, có size 78 x 65.3 cm ( 30 3/4 x 25 3/4 in ), rất gần với F25 của Pháp ( 81 x 65 cm ) .
Sau Đệ Nhị Thế Chiến, những hoạ sĩ Mỹ đã bỏ mạng lưới hệ thống khổ tranh chuẩn châu Âu, dùng mạng lưới hệ thống riêng, gọi là khổ tranh của Mỹ đo bằng những bội số của inches như bảng dưới đây .
Nhật Bản:
Cùng với hội hoạ Tây phương, mạng lưới hệ thống khổ tranh chuẩn của Pháp được gia nhập vào Nhật Bản từ thời Minh Trị ( 1868 – 1912 ). Các kích thước đo bằng cm của Pháp được đổi sang đơn vị chức năng shaku-sun ( 尺寸の単位 ) – mạng lưới hệ thống đơn vị chức năng đo chiều dài của Nhật thời đó. Theo mạng lưới hệ thống đơn vị chức năng của Nhật :
1 shaku ( 尺, xích hay thước ) = 30.3 cm
= 10 sun ( 寸, thốn )
= 100 bu ( 分, phân )
= 1000 rin ( 厘, li )
= 10000 mō ( 毛 hay 毫, mao hay hào ) .
Khi đổi như vậy, những số đo được làm tròn. Vì thế sau này, khi Nhật Bản chuyển sang dùng đơn vị chức năng giám sát châu Âu, những size, vốn đã được làm tròn theo shaku-sun, lại được đổi ngược lại thành cm và mm, nên bị sai khác một chút ít so với size gốc. Người Nhật đến nay vẫn giữ nguyên sai khác đó. Ngoài ra Nhật Bản còn thêm vào mạng lưới hệ thống này những khổ rất lớn, Nos. 130, 150, 200, 300, và 500, làm thành mạng lưới hệ thống size chuẩn dành cho Yōga ( tranh Tây ) và Nihonga ( tranh Nhật ) .
18.7.2015
_____________________
[ 1 ] Ở những tỉnh phía Nam, “ vải vẽ ” được gọi là “ bố vẽ ”, còn “ sát-xi ” là “ sác-xi ” .
[2] Truyền thống này của người Việt đã được tổng kết trong tục ngữ: Thợ may ăn giẻ, thợ vẽ ăn hồ, thợ mộc ăn dăm khô, thợ rèn ăn cứt sắt.
[3] W.T. Chase and J.R. Hutt, Aaron Draper Shattuck’s Patent Stretcher Key, Studies in conservation, Vol. 17, No. 1 (January, 1972) 12 – 19.
Chia sẻ:
Thích bài này:
Thích
Đang tải …
Nhãn : kỹ thuật sơn dầu
This entry was posted on 19/07/2015 at 6 : 17 chiều and is filed under Fine-arts, hội họa, kỹ thuật sơn dầu, phê bình mỹ thuật. You can follow any responses to this entry through the RSS 2.0 feed. You can leave a response, or trackback from your own site .
