Trong sinh học và sinh thái học, ký sinh là một mối quan hệ cộng sinh không tương hỗ giữa các loài, trong đó có một loài là ký sinh, sống bám vào loài kia là vật chủ hay ký chủ. Sinh vật ký sinh và ký chủ có thể là động vật hay thực vật, đơn bào hay đa bào. Trong y học, ký sinh trùng hay động vật ký sinh là sinh vật chiếm sinh chất của các sinh vật khác đang sống để tồn tại và phát triển. Trong tự nhiên rất nhiều sinh vật tự kiếm lấy thức ăn cho mình nhưng ký sinh trùng phát triển theo hướng khác, chúng sống gửi, sống bám hoàn toàn hoặc một phần vào loài khác, như giun móc hay ký sinh trùng sốt rét.[1].
Những động vật ký sinh điển hình như các loài giun sán ký sinh trong ruột, chấy rận ve ký sinh ngoài da vật chủ. Những thực vật ký sinh điển hình như các loài cây tầm gửi và tơ hồng (Cuscuta).[2]Lỗi chú thích: Không có
để đóng thẻ . Trong tiếng Việt, từ ký sinh có gốc Hán là “寄生”; trong đó 寄 (ký) có nghĩa là “nhờ vả”, còn 生 (sinh) nghĩa là “sống”. Do đó, thuật ngữ ký sinh có thể được hiểu là “sống nhờ” hay tầm gửi.[3]
Một số khái niệm chính[sửa|sửa mã nguồn]
Sán lá Schistosoma mansoni là một Nội ký sinh trùng sống trong máu người.là một Nội ký sinh trùng sống trong máu người .
Các dạng ký sinh[sửa|sửa mã nguồn]
Có nhiều dạng ký sinh với quan hệ vật chủ ở các mức độ khác nhau.
Nói chung, ký sinh trùng nhỏ hơn nhiều so với vật chủ của nó, qua Kết luận của chuyên viên sinh vật học của những loài sống, và sinh sản nhanh hơn và nhiều hơn vật chủ. Ví dụ nổi bật của ký sinh gồm có ký sinh lên vật chủ là động vật hoang dã có xương sống và toàn bộ những loài vật chủ khác như giun Cestoda, sán lá, loài trùng gây sốt rét, Plasmodium và bọ chét .Tác hại và quyền lợi của cộng sinh với ký sinh được coi là hoàn mỹ ( sinh học ) ( fitness ( biology ) ) của những loại tương quan. Ký sinh trùng hoàn toàn có thể làm quyền lợi cho vật chủ bằng nhiều cách, qua khoanh vùng phạm vi chung hoặc trình độ bệnh lý ( như thể thiến ), làm suy yếu đi đặc thù giới tính thứ sinh, làm ảnh hưởng tác động tới vật chủ. Ký sinh trùng được quyền lợi từ vật chủ qua thức ăn, nơi sống, và dùng vật chủ để sinh sản .Tuy nhiên khái niệm sử dụng ký sinh trùng để tăng quyền lợi cho vạn vật thiên nhiên còn mơ hồ, nó được xem là một phần của loại chuỗi liên tục của loại quan hệ sinh học giữa những loài hơn là loại đặc hữu. Mối quan hệ đặc biệt quan trọng giữa những loại hoàn toàn có thể làm quyền lợi cho 1 số ít loài nhưng không phải tổng thể. Trong nhiều trường hợp, khó cả thể xác nhận vật chủ có bị tai hại hay không. Còn 1 số ít yếu tố khác như hiện giờ chưa có một chuyên viên nào biết rõ về những bộ phận của ký sinh trùng hoặc mối quan hệ giữa những loài có tuổi thọ thấp. Trong y học, chỉ có duy nhất sinh vật nhân chuẩn được coi là ký sinh trùng, nổi bật vi trùng và virus được coi là ký sinh trùng. Tuy nhiên, trong những ngành sinh học, một số ít loài khác được cho là ký sinh trùng .
Một số ký sinh thật sự[sửa|sửa mã nguồn]
Sinh vật đơn bào[sửa|sửa mã nguồn]
Ký sinh trùng sốt rét (Plasmodium) là một chi sinh vật đơn bào ký sinh bắt buộc, ký sinh nội tế bào, cụ thể là ở tế bào gan hoặc hồng cầu. Chi Plasmodium được Ettore Marchiafava và Angelo Celli miêu tả năm 1885. Hiện tại người ta biết trên 200 loài của chi này và các loài mới vẫn tiếp tục được miêu tả, trong đó ít nhất 11 loài ký sinh trên người.[11]
Giun sán là loại ký sinh bắt buộc sống ký sinh phổ biến trong cơ thể động vật chủ, với các loài như giun móc, giun đũa,… và các loại sán như sán dây bò (Taenia saginata), sán lá gan (Fasciola),… Nơi cư trú ký sinh phổ biến là ruột non, tuy nhiên những loài kích thước nhỏ thì có thể sống trong các mô hay bồn máu. Hầu hết giun sán đều chết theo vật chủ.
Để duy trì nòi giống thì chúng sinh sản thật nhiều ấu trùng. Các loài ký sinh ở động vật trên mặt đất hoặc trong nước có thuận lợi hơn trong việc tìm vật chủ. Chúng xâm nhập qua đường ăn uống, hoặc qua da như giun chỉ, giun móc. Đặc biệt nếu giun xâm nhập qua da nhưng sai vật chủ, ví dụ giun của chó mèo bám vào chân người, thì có thể gây bệnh “giun bò dưới da” vì giun không có men cần thiết để mở đường đi đến chỗ trú.
Các loài ký sinh ở chim thì tìm vật chủ khó khăn vất vả hơn, nên đã tăng trưởng phương pháp đặc biệt quan trọng để tìm vật chủ. Đó là ấu trùng từ phân chim trước hết tìm đến sinh vật là thức ăn của loài chim vật chủ, tạm trú ở đó và tiết ra những chất ảnh hưởng tác động đến tăng trưởng và hành vi của chủ tạm trú. Khi đủ lớn thì những chủ tạm trú lộ ra để chim vật chủ dễ bắt được. [ 8 ]
Chấy[12], rận, ve, bọ chét… là các côn trùng ký sinh tùy ý, sống trên da, lông, tóc,… của vật chủ.
Cá Candiru[13], tên khoa học Vandellia cirrhosa, còn được gọi là cañero, là một loài cá da trơn nước ngọt sống ký sinh tùy ý thuộc họ Trichomycteridae nguồn gốc ở lưu vực sông Amazon, nơi nó được tìm thấy tại các nước Bolivia, Brasil, Colombia, Ecuador và Peru. Chúng tìm và hút máu động vật khác, kể cả người. Có một trường hợp được lập hồ sơ về một con candiru chui vào hệ thống tiết niệu của con người, diễn ra tại Itacoatiara, Brasil vào năm 1997.
Cây trong chi Tơ hồng ( Cuscuta ) là loại ký sinh bắt buộc ( obligate ) bám vào cây họ Bìm bìm ( Convolvulaceae ), không có diệp lục để quang hợp. Chi này có hơn 100 loài, được tìm thấy khắp vùng ôn đới và nhiệt đới gió mùa của Trái Đất. [ 14 ] Tuy là ký sinh bắt buộc nhưng chúng có cơ may không bị chết theo vật chủ nếu bám vào nhiều vật chủ khác nhau .Phần lớn cây trong họ Tầm gửi ( Loranthaceae ) là loại ký sinh tùy ý ( facultative ) hay bán ký sinh. Họ này có khoảng chừng 75 chi với 1.000 loài cây thân gỗ. Chúng có diệp lục để quang hợp và tự dưỡng, bám vào thân cây khác. [ 15 ]
