Nước Nước Ta ta lụn bại vì công danh. Người Nước Ta hàng nghìn năm cho đến nay, hiểu nhầm hai chữ công danh. Đang lúc những bạn thiếu niên nhiều người có ý ngóng ngóng chờ chờ đi học trở lại, đang lúc sắp mở một kỷ nguyên mới cho nước ta và cho nền giáo dục Nam Việt, tôi tưởng không gì thiết yếu bằng bản rõ cùng những bạn đi học, về cái công danh …Chúng ta thường nhắc những trang sử vẻ vang, những chiến công oanh liệt, thì tất cả chúng ta một mặt khác, cũng phải biết xét vì đâu mà nước ta yếu ớt ; cũng phải thấy cái di truyền nghìn cổ nó hãy còn đè nặng trên trí não của ta. Sở dĩ lúc người Pháp sang mà nước ta không hề cạnh tranh đối đầu, tôi thiết tưởng cũng vì hàng nghìn năm rồi, học trò Nước Ta đi học, chỉ nghĩ đến đường công danh mà không nghĩ đến cái sự nghiệp .*
* *
Cái cuộc chạy đua tranh cướp chức vị, nó ráo riết trong cả 80 năm đô hộ của Pháp, cuộc chạy đua ấy cũng đông một giòng với sự thi tuyển nghìn năm của nước ta xưa .Cái mầm lụn bại nó nắp sẵn ở trong sự học lầm đường rồi, vì vậy nước ta mới phải yếu hèn như vậy .Cùng với nước Tàu, nước Việt ta xưa chuyên chủ về học khoa cử. Khoa cử là cái khuôn sẵn của nhà cầm quyền để nắn ép nhân tài. Người nào muốn xuất đầu lộ diện, muốn ra ứng dụng với đời, đều phải đi thì trước đã .Có đỗ thì mới ra làm quan ; và phải làm quan đã thì muốn thi thố năng lực gì mới hỏng thi thế được. Nhưng khốn một nỗi, khoa cử là cái học chật hẹp, cái học bóp chẹt người ta trong khuôn khổ một câu văn, trong sáo hủ của vài sáng tạo độc đáo chính thức được nhà cầm quyền công nhận ; cái khoa cử ấy nó nghiêm nghiệt quá, nên nhân tài nào đi qua cũng phải chặt bớt, đẽo bớt, gọt cho nhẵn, sửa cho cân, đến nỗi ra xong cái khuôn, thì nhân tài đã chết rồi, chỉ còn lại một ông công, ông nghè vô vị .Cái khuôn của triều vua thống trị đã đặt sẵn như vậy, dưới thì có một bài kinh nghĩa, trên thì có một bài phú hay một bài thơ ; mà trong những thú ấy thì phải nói đi đi lại lại có mấy ỷ trong Khổng giáo. Thế vẫn chưa hết. Chất ăn đã chẳng có gì tẩm bổ, mà cách nấu cũng hạn chế mất rồi. Nấu thì phải nấu giả Đường, giả Tống !Đến chỗ câu ấy thì phải có chữ hồ, chữ hỉ, đôi lúc lại ngừng lại để nói mấy câu chiếu lệ tán dương .Cái học khoa cử nó giết nhân tài như vậy ; nó làm cho học trò mất bản ngã là thế ; nó đuổi sự phát minh sáng tạo, sự ý tưởng .Ấy thế mà nó đã là cái công danh đấy ! Ta hoàn toàn có thể nói trắng ra rằng nó thật ngẩn ngơ, và không mưu trí một chút ít nào cả. Mà vì sao những cậu nho, những thầy đồ Nước Ta trước lại cứ đi theo ? Thưa những bạn, vì cái công danh ! Vì nhà nước chuộng như vậy, vì xã hội theo như thế, vì vậy học trò đi học cứ thế mà làm ; cái học ngu đại mà cũng cú vui mắt theo, miễn sao cho đỗ cái bằng, để được lòng mấy cô yếm thắm giải hòn đảo, răng đen nhưng nhứcCác bạn chớ cười cậu nho vội ! Trông xưa lại ngẫm đến mình ! Chúng ta nay làm gì đấy, nếu không phải là cố sao đỗ được cử nhân, bác sĩ để được lòng những cô tân thời !
*
* *
Ôi ! Công danh ! Lớp học trò chữ Hán đã nhầm vì cái công danh ; nước Nước Ta ta xưa đã mất vì cái công danh Tàu. Lớp học trò chủ Tây lại nhầm vì cái công danh ; nước Nước Ta ta nay đã lụn bại vì cái công danh Pháp. Vậy ta phải vạch mặt cái công danh ra cho rõ, để ai nấy nhìn nó cho kỹ mà đừng nhầm nữa, đừng tưởng nó là danh dự nữa, là mục tiêu của sự sống nữa. Ta hãy bóc cái lốt gấm của nó, hãy tước hết cái hào quang giả của nó, hãy lột cái lớp mạ vàng, “ rút cái mề đay liệng xuống sông ”, và chỉ vào nó mà nói rằng : Hỡi công danh ! Mày chỉ là sự kiếm gạo !Thưa những bạn ! Gạo thì ta hoàn toàn có thể nào mà không kiếm ? Có thực mới vực được đạo, khi nào mà lại chẳng phải nghĩ đến gạo ? Chúng ta kiếm gạo là lẽ thường. Nhưng tất cả chúng ta phải có trí thoáng đãng và sáng suốt. Rộng rãi để biết rằng cái công danh kiếm gạo không đánh chiếm cả trí não ta : sáng suốt để thấy rằng cái công danh kiếm gạo nó ở vào bậc dưới cùng của thang giá trị .Cuộc đời sở dĩ chạy được là nhờ ở cái công danh kiếm gạo. Nhưng nếu chỉ có cái công danh kiếm gạo mà thôi, thì cuộc sống chỉ chạy vòng tròn. Cuộc đời còn phải tiến lên, sự sống còn phải đi xa hơn nửa, thế kỳ hai mươi mốt cần phải tuyệt đối hơn thế kỳ hai mươi ; nên cái công danh kiếm gạo ta phải liệt vào hạng bét của sức hoạt động giải trí của ta, mà phải nghĩ đến sự phát minh sáng tạo một cái gì, làm một cái gì, để lại một thành tích khá quan gì hoàn toàn có thể đẩy cho bánh xe tiến hóa ; nghĩa là ta phải nghĩ đến SỰ NGHIỆP vậy .** *Anh em tất cả chúng ta lúc nhỏ đi học, đã bị cha chú tất cả chúng ta lừa ; cha chú tất cả chúng ta khi bước đi học đã bị cái nhầm tích trữ lại của lớp ông tất cả chúng ta lừa. Lúc khởi đầu đi học, xã hội không giảng cho ta thế nào là công danh, thế nào là sự nghiệp ; ai nấy cũng chỉ lo kiếm gạo, đã kiếm gạo lại kiếm cả xe hơi, nhà lẩu ; cả mọi người lớn đều bận đi tìm vàng, nên chẳng ai ngẫm nghĩ sâu xa mà dạy cho tất cả chúng ta. Chẳng ai bảo bên tai ta rằng : “ Con đi học đây, là có hai phần học. Một phần rất dễ, rất xoàng, nhưng cần phải có, là con đi học để lập thân, để sau này dễ kiếm miếng ăn. Nhưng con cũng ngày đêm nhớ đến phần thứ hai, khó khăn vất vả hơn, nhưng tối cần, là con đi học để mong có một sự nghiệp. Trong khi đọc những sách hay, nhìn những công việc làm của người đi trước, con phải hòn đảo trong trí óc con, trong tâm hồn con, xem thử có gì hưởng ứng hay không ; xem thử : trong bản ngã con có cái mầm phát minh sáng tạo gì nó đòi nở hay không ; con phải cố tìm cái mầm ấy mà nuôi nó, để đời con không phải là đời của một số lượng, để sự sống, để cuộc sống còn đi xa hơn lúc bấy giờ ” .
Chúng ta ngày hai buổi cắp sách đến trường, mòn cả đũng quần, rách nát cả ống tay áo, thì hết bằng nọ đến bằng kia ; để rồi đi qua cái của khải hoàn, làm thành ông bác sĩ ; ông kỹ sư, ông được sư, quan tri huyện … Nhưng tất cả chúng ta có thành ông kỹ sư, hay ông bác sĩ, thì cũng đến vợ con tất cả chúng ta hưởng là cũng. Cái cửa khải hoàn kia, thưa những bạn, ai dựng cho ta qua ? Có phải xã hội đâu ! Vì ta chưa thêm sự văn minh gì cho xã hội ; ta có phát minh sáng tạo, có tò mò ra cái gì đâu, toàn là người khác mày mò ra cho ta học theo cả, thì cần gì quả đât phải làm cho ta một cái cửa kết hoa ? Cái cửa treo hoa và cờ giấy ấy, chính là những bà cô, bà đi treo lên cho ta đó thôi .Bà cô gọi “ cháu tham ”, bà đi nói : “ ấy ông kỹ sư nhà tôi đấy ”, bà thím chào : “ thưa cháu bác sĩ ”, bà mợ khoe : “ cháu huyện tôi vừa đi nhậm chức về ”. Và trong khi ấy, những cô tân thời xun xoe khoe áo đẹp, những bà có con gái nôn nả cả lên. Cha mẹ tất cả chúng ta hỉ hả như sinh ra được những thiên tài ; ông bà tất cả chúng ta cố sống thêm dăm tuổi để được sắc phong .Tất cả những cái ấy, cộng thêm một lớp nhà gạch, hay một chiếc xe nhà, làm ra cái công danh đầy. Thầy đồ xưa hủ bại vì cái công danh ấy, học viên nay mòn mỏi cả năng lực vì cái công danh ấy. Rồi nước ta nửa thế kỷ nay Open đón rước văn minh mới, mà chưa có ai ghi tên vào khoa học, chẳng có ai tò mò ra một con vi trùng, dân ta vẫn khổ, nước ta vẫn nghèo, một phần cũng vì bọn tất cả chúng ta đi học, chỉ nghĩ đến cái công danh !*
* *
Vậy thì thưa những bạn : Chúng ta hãy nghĩ vừa đủ về cái công danh ấy mà thôi, cái thú công danh nuôi dạ dày và dắt vợ con đi chơi phố. Chúng ta đi học, phải nghĩ đến sự nghiệp, để đời ta có ý nghĩa, để nước Nước Ta cũng hoàn toàn có thể góp cho quả đât một chút ít nhà thông thái, để người Nước Ta ta chẳng phải chỉ là một bọn người ngồi mát để ăn cái bát vàng mà những thiên tài những nước làm ra .Muốn thế ta phải lập chỉ ngay từ lúc nhỏ. Lúc mới mở màn biết khôn, ta chớ sợ gì mà chẳng làm những Đôngkysốt, ta lập chí đẩy vào cái bánh xe tiến hóa sau này .( Còn nữa )
