Lục bộ hay sáu bộ là thuật ngữ chỉ sáu cơ quan chức năng cao cấp trong tổ chức triều đình quân chủ Á Đông (hoàn chỉnh nhất ở thời Lê sơ, vua Lê Thánh Tông).
Đứng đầu mỗi bộ là thượng thư, giúp việc có tả thị lang, hữu thị lang ( thời Lý – Trần – Lê ) hoặc tham tri ( thời Nguyễn ). Chức vị hàng thứ ba thời Nguyễn là thị lang .Dưới cấp bộ là ty. Đứng đầu mỗi ty là lang trung với viên ngoại lang và chủ sự giúp sức. [ 1 ]
Năm 1089, Lý Nhân Tông bắt đầu đặt các bộ nhưng chưa đủ. Đời Trần có các bộ đặt dưới quyền điều khiển của tướng quốc.
Đầu thời Lê sơ, có hai bộ là Lại bộ và Lễ bộ [ 2 ] .Đến đời Lê Nghi Dân ( 1459 ) triều đình nước Việt được tổ chức triển khai dựa theo mạng lưới hệ thống của Trung Hoa mới chính thức đặt đủ Lục bộ .Thời Lê Thánh Tông vẫn giữ nguyên và đặt dưới quyền tinh chỉnh và điều khiển trực tiếp của nhà vua. Các triều đại sau liên tục duy trì .Quan văn, quan võ được xếp theo 6 bộ : Lại bộ ; Lễ bộ ; Hộ bộ ; Binh bộ ; Hình bộ và Công bộ. Đến thời vua Duy Tân, Lễ bộ được thay thế sửa chữa bởi Học bộ .
Tranh vẽ Bộ Lại thời nhà Nguyễn
Bộ Lại (Bộ Nội vụ) hoặc Lại bộ là bộ giữ việc quan tước, phong tước, ân ban thuyên chuyển, lựa chọn, xét công, bãi truất và thăng thưởng, bổ sung quan lại, cung cấp người cho các nha môn. Đứng đầu Bộ Lại là Thượng thư bộ Lại (Lại bộ Thượng thư).
Những quan Lại bộ khét tiếng[sửa|sửa mã nguồn]
Xem thêm thông tin : Bộ Lễ
Tranh vẽ Lễ bộ thời nhà NguyễnLễ bộ giữ việc lễ nghi, tế tự, khánh tiết, yến tiệc, trường học, thi tuyển, áo mũ, ấn tín, phù hiệu, chương tấu, biểu văn, sứ thần cống nạp, những quan chầu mừng, tư thiên giám, thuốc thang, bói toán, tăng lục, đạo lục, giáo phường, đồng văn nhã nhạc. Bộ này trông coi việc tổ chức triển khai và trấn áp yếu tố thi tuyển ( thi Nho học khoa cử ) chọn người tài ra giúp triều đình. Bộ này tương tự với Học bộ thời cận đại và Bộ giáo dục và giảng dạy và Bộ Ngoại giao ngày này .Đến thời vua Duy Tân, Lễ bộ được thay thế sửa chữa bởi Học bộ để quản lý việc học tập, thi tuyển. [ 4 ]
Những quan Lễ bộ khét tiếng[sửa|sửa mã nguồn]
- Chi tiết hơn xem tại bài bộ Hộ
Tranh vẽ Hộ bộ thời nhà Nguyễn
Hộ bộ thời Lê giữ việc ruộng đất, nhân khẩu, kho tàng, thu phát, bổng lộc, đồ cống nạp, thuế khoá, muối và sắt. Bộ Hộ thời Nguyễn giữ chủ trương điền thổ, hộ khẩu, tiền thóc, điều hòa nguồn của cải nhà nước, ngoài ra bộ Hộ còn được xem là bộ Tài chính, bộ Tài nguyên và Môi trường
- Nguyễn Tông Khuê (1692-1766): Danh thần thời Lê Mạc, quê Thái Bình. Rất giỏi văn chương, đỗ tiến sĩ năm 29 tuổi, làm quan đến Hộ bộ Thị lang và từng hai lần thống lĩnh đoàn đi sứ Trung Quốc. Khẳng khái, cương trực và tài hoa, ông được sĩ phu đương thời ngưỡng mộ, đánh giá là một trong bốn người giỏi nhất kinh đô (Tràng An tứ hổ).
- Nguyễn Huy Lượng (? – 1808): Văn thần, danh sỹ, quê làng Sủi, Gia Lâm, Chương lĩnh hầu, Hữu Thị lang Bộ Hộ. Năm 1801, vua Cảnh Thịnh làm lễ tế giao ở một địa điểm gần hồ Tây, đã giao cho Nguyễn Huy Lượng, bấy giờ đang làHộ bộ Hữu Thị lang (Hộ bộ thời Lê giữ việc ruộng đất, nhân khẩu, kho tàng, thu phát, bổng lộc, đồ cống nạp, thuế khoá, muối và sắt. Hộ bộ thời Nguyễn giữ chính sách điền thổ, hộ khẩu, tiền thóc, điều hòa nguồn của cải nhà nước, ngoài ra bộ Hộ còn được xem là bộ Lao động Sản Xuất) soạn một bài thơ và một bài phú tiến dâng, và bài kiệt tác Tụng Tây Hồ phú đã ra đời nhân dịp này.
- Phạm Phú Thứ (chữ Hán: 范富恕; 1820–1883) là một đại thần triều nhà Nguyễn. Ông cùng với Nguyễn Trường Tộ là những người có quan điểm canh tân đất nước trong những năm cuối thế kỷ 19. Năm 1863, ông được bổ nhiệm chức Lại bộ Tham tri, Tòng Nhị phẩm hàm. Cùng năm đó, ông được cử làm phó sứ trong phái bộ Phan Thanh Giản sang Pháp chuộc 3 tỉnh miền đông Nam kỳ.Trong khi ở Pháp ông còn đi thăm các nước châu Âu khác như Anh, Tây Ban Nha, Bồ Đào Nha. Qua chuyến đi này, ông rút ra được nhận thức rằng, chỉ có con đường canh tân mới giúp đất nước thoát khỏi thảm họa lạc hậu. Sau khi về nước, năm 1866 ông được thăng chức Hộ bộ Thượng thư[3].
Binh bộ giữ việc binh nhung, quân cấm vệ, xe ngựa, đồ nghí trượng, khí giới, giữ việc biên giới, lính thú, nhà trạm, phố xá, nơi hiểm yếu, việc khẩn cấp, tuyển dụng chức võ, tương tự với bộ Quốc phòng .
Thời nhà Nguyễn, Binh bộ gồm có bốn ty và một xứ. Bốn ty là ty Võ tuyển, ty Kinh kỳ, ty Trực tỉnh, ty Khảo công. Một xứ là xứ Binh trực. Mỗi ty có các quan lang trung, viên ngoại, chủ sự, và tư vụ cùng các thư lại phụ tá.
Ty Võ tuyển trông coi quan chế, phẩm trật, tuyển bổ, xét thưởng .Ty Kinh kỳ riêng giám sát những võ quan cũng như những việc phòng thủ, diễn tập tại kinh thành. Công việc hầu giá khi vua đi tuần du và công nhu ở Bộ đường cũng do ty này đảm nhiệm .Ty Trực tỉnh trông coi võ bị ở những tỉnh .Ty Khảo công được giao việc quản trị những trạm dịch .Xứ Binh trực là cơ quan trừ bị với nhân sự là thư lại chưa vào ngạch. Xứ này hầu hết đảm nhiệm những việc thư tịch và khi cần thì chịu lệnh từ những ty. [ 5 ]
Những quan bộ Binh khét tiếng[sửa|sửa mã nguồn]
Lê Văn Thịnh ( 1050 – ? ) : giữ chức Thái sư dưới thời Lý Nhân Tông. Năm 1075, ông đỗ đầu kỳ thi Minh kinh Bác học và trở thành Thị độc ( hầu đọc ) của ấu đế. Năm 1084, ông đến trại Vĩnh Bình để bàn việc cương giới chủ quyền lãnh thổ với nhà Tống, đòi lại được đất Quảng Nguyên. Tuy nhiên vì án Dâm Đàn mà bị bãi chức về quê .
- Chi tiết hơn xem tại bài Bộ Hình
Hình bộ giữ việc luật lệnh, hình phạt án tù, ngục tụng và xét xử người phạm tội ngũ hình, tương tự với Bộ Tư pháp .
Những quan Hình bộ khét tiếng[sửa|sửa mã nguồn]
- Nguyễn Huy Nhuận (1677-1758), Đại Tư Mã Triệu Quận Công, Tham tụng, danh sỹ triều Lê, quê làng Phú Thị (làng Sủi), Gia Lâm, đỗ tiến sĩ năm 1703, Hình bộ Thượng thư, văn chương giỏi, võ nghệ giỏi, chúa Trịnh đánh giá “nhân kiệt chốn Đẩu Nam”, sau kiêm Tế tửu Quốc Tử Giám.
- Lê Trọng Thứ (1704 – 1783). Danh sĩ thời Lê Mạt, quê Thái Bình. Nổi tiếng văn thơ, giỏi việc chính trị, đỗ đồng tiến sĩ năm 1724, làm Hình bộ Thượng thư. Thông thái, nhiệt tình, giao lưu rộng, ông được sĩ phu khắp nơi quý mến. Ông là cha của nhà bác học thiên tài Lê Quý Đôn.[3]
- Chi tiết hơn xem tại bài Bộ Công (工部)
Tranh vẽ Công bộ thời nhà Nguyễn
Công bộ coi việc thiết kế xây dựng thành hào, cầu và cống đường sá, việc thổ mộc, thợ thuyền, tu sửa thiết kế xây dựng, thi hành lệnh cấm về núi rừng, vườn tược và sông ngòi. Có thể xem là tương tự với bộ Giao thông Vận tải và bộ Xây dựng ngày này .
Những quan Công bộ nổi tiếng[sửa|sửa mã nguồn]
- Phạm Thiệu (1512 – 1584): Văn thần thời nhà Mạc, quê Bắc Ninh. Đỗ hoàng giáp năm 1553, làm quan Công bộ Thượng thư. Nổi tiếng văn thơ, lão luyện chính trị, ông giúp nhà Mạc đắc lực trong việc tổ chức bộ máy nhà nước, mở mang văn hóa và phát triển giáo dục.[3]
Ngoài những bộ quản lý và điều hành trên, triều đình còn có những cơ quan chuyên trách như :
